دوره 25، شماره 96 - ( در حال انتشار 1404 )
جلد 25 شماره 96 صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mirzaei E, GhassemiNejad A, Ahmadi M. (2025). Psycho-social process leading to family health: a study of foundation data in Noorabad Mamsani. refahj. 25(96), : 6 doi:10.32598/refahj.25.96.2132.3
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4334-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4334-fa.html
میرزایی ابراهیم، قاسمی نژاد ابوذر، احمدی مهوش. فرآیند روانی - اجتماعی منجر به سلامت خانواده : مطالعه داده بنیاد در نور آباد ممسنی رفاه اجتماعی 1404; 25 (96) 10.32598/refahj.25.96.2132.3
متن کامل [PDF 706 kb]
(154 دریافت)
| چکیده (HTML) (541 مشاهده)
یافته‌های تفسیری
پدیده محوری: پدیده محوری «هم‌آهنگ بودن باوری -ارزشی» است. سلامت خانوادگی تابعی است از اینکه هر میزان که اعضاء خانواده با همدیگر به لحاظ نظام ارزشی، جهت‌گیری فکری هماهنگی و ثبات در تصمیمگیری بالاتری برخوردار باشند، رشد و تکامل نهاد خانواده از وضعیت و جریان همواری برخوردار بوده و لذا افراد خانواده از میزان سلامت خانوادگی مناسبی برخوردار می‌شوند. در این رابطه مشارکت‌کننده به نام زینب با وضعیت مجرد و 35 ساله اظهار می‌کند:
«خانواده یعنی گفت‌وگو و نشست‌وبرخاست...از ویژگیهای خانواده سالم، صمیمیت اعضا، احترام، عشق و همدلی، توافق نظر و... است؛ یعنی همه باید در مورد موضوعات مختلف گفتگو و گپ زده و با نشستن کنار هم یک نظر و تصمیم بگیرند و نه اینکه هر که ساز خودش بزنه و...».
افراد موردمطالعه معتقد بودند زمانی که شرایط و بسترهای اقتصادی مهیا و همچنین افراد خانواده اهتمام بیشتری در تأمین و رفع‌ورجوع نیازهای اقتصادی همدیگر داشته باشند، آرامش و امنیت روانی بیشتری در خانواده حاکم و درنتیجه اعضاء در یک فضای صمیمی و آرام دورهم جمع و نهایتاً سلامت خانوادگی حاصل می‌شود.
سعید کارمند و کارشناسی ارشد اظهار می‌دارد:
«صمیمیت اعضا خانواده، شرایط اقتصادی، استقلال اعضای خانواده، ارزشهای اخلاقی، مسئولیت‌پذیری اعضای خانواده می‌توانند بر سلامت خانواده مؤثر باشند؛ یعنی جوری باشد که هرکدام از اعضاء کار خودشان به‌درستی انجام بدهند و نگذارند فشار اقتصادی فقط بر یک نفر وارد و بقیه بیکار بمانند و...».
شرایط علی
با توجه به کدگذاری مرحله قبلی و نیز تحلیل مجدد و بازپروری آنها، چهار مقوله «مدیریت انتظارات»، «پذیرش واقعیت»، «امنیت وجودی مادی» و «امنیت روانی/عاطفی» استخراج شد.
مدیریت انتظارات: اتخاذ رویکرد قناعت و مدیریت انتظارات اعضاء خانواده از همدیگر می‌تواند نقش مهمی در سلامت خانوادگی داشته باشد. افراد خانواده نباید نگاه و تلقی یک بنگاه اقتصادی از نهاد خانواده داشته باشند؛ بلکه باید برحسب نقشها، وظایف و توان و جایگاه هر عضو از دیگری انتظار عقلانی داشته باشند.
«باید همه‌مون سعی کنیم انتظارات و چشمداشت و تفکرات منطقی و همراه با شناخت درست داشته باشیم و در ارتباط با یکدیگر تا حد لازم و ممکن آگاهانه و دوستانه عمل نماییم»(مشارکت‌کننده ش 9، خانم، آرایشگر).
پذیرش واقعیت: اعضاء خانواده عمدتاً در اثر تعامل با اطرافیان و شبکه خویشاوندی، خود و خانواده‌شان را با دیگران مقایسه و ارزیابی می‌کنند. درنتیجه در حوزه‌های اقتصادی، فکری، احترام و نگرشهای مربوط به خانواده تأثیرپذیر می‌شوند.
«آدم بالاخره می‌بیند و می‌شنود و نمی‌شود به زندگی دیگران اهمیت نداد. درسته که حقوق و حریم شخصی و مسئولیت‌پذیری در مقابل هم داریم... البته مقایسه‌کردن زندگی ممکن است صدمه بزنه به روابط خانوادگی و مشکلاتی مانند اعتیاد، چشم و هم‌چشمی، خرج‌کردن، درگیری و قهر می‌توانند سلامت خانواده را به خطر بندازند»(مشارکت‌کننده ش 5، لیسانس، پرستار).
امنیت وجودی–مادی: این بعد ناظر بر اتخاذ عدالت در برآوردن نیازهای مادی، سبک زندگی، تضمین مالی در چرخشهای مختلف زندگی خانوادگی، امید به حفظ و تداوم وضعیت مادی مناسب در شرایط خاص چون بیماری، از شرایط علی است که نقش مستقیم و مهمی در سلامت خانوادگی دارد.
«باید جوری شه که برآوردن و تأمین نیازهای اولیه خانواده، فراهم‌کردن آموزش خانواده، شرایط مسافرت و داشتن تأمین رفاه اجتماعی وظیفه و حق همه بشه و کلاً بدون اینها زندگی ارزشی ندارد و اینها سطح خوشی و سلامت خانواده را بالا می‌برند»(مشارکت‌کننده ش 12، مجرد و معلم).
امنیت روانی/عاطفی: وجود حس امنیت ذهنی به صورتی که افراد در جامعه و خانواده احساس پشت گرمی و صمیمت نسبت به هم داشته و به همدیگر راجع به کارها، وظایف و دخل‌وخرج امور خانواده اعتماد داشته باشند، یک شرط علی مهم در ایجاد سلامت خانوادگی است.
«کلاً داخل خانواده ، بچه‌ها و پدر و مادر باید با هم صمیمی باشند، به هم احترام بگذارند، عشق و همدلی و توافق نظر داشته باشند و ... زمانی که به هم نیاز دارند باشند و پشت همدیگر بگیرند»(پاسخگوی ش 7، معلم).
بسترها (زمینه‌ها)
در اینجا با مجموعه‌ای از زمینه‌ها و بسترهایی سروکار داریم که می‌توانند از بیرون بر سلامت خانوادگی اثرگذار باشند که 3 مؤلفه زمینه‌ساز: «باهم‌بودن و یکی‌شدن»، «رفع احتیاجات اجتماعی» و «پذیرش تفاوتها و محترم‌شدن» معرفی شدند.
باهم‌بودن و یکی‌شدن: ابتنای روابط حاکم بر خانواده بر مای جمعی و هم‌آهنگ‌شدن است. زمانی که همه اعضاء بر یک ساز واحد کوک شوند، بسترهای سلامت خانوادگی از کیفیت بیشتری برخوردار خواهد شد. مشارکت‌کننده ش 15، مرد و لیسانسه، اظهار می‌کند:
«اگه می‌خواهیم خوشبخت باشیم باید یکی شویم و دست از لج بازی و مخالفت برداریم... زمانی که همه با هم باشیم راحت‌تر به هدفمان می‌رسیم و مشکلاتمان کمتر می‌شود... اعضاء خانواده دین‌دار و مؤمن باشند»
رفع احتیاجات اجتماعی: انسانها علاوه بر نیازهای اقتصادی، یک سری نیازها و احتیاجات جمعی و گروهی دارند که می‌تواند بر سلامت و بهزیستی زندگی خانوادگی‌شان تأثیرگذار باشد. عمل به تکالیف جمعی، رفع‌ورجوع نیازها، کمک به یکدیگر ازجمله بسترهای سلامت خانوادگی است.
«نحوه ارتباط اعضا خانواده با همدیگر، احترام، رفتار پدر و مادر، سربارنبودن، درک متقابل، فهم نیازهای یکدیگر و... می‌توانند بر سلامت خانواده مؤثر باشند»(پاسخگوی ش 7).
پذیرش تفاوتها و محترم‌شدن: اینکه تفاوتها را در خانواده لحاظ و به‌حساب آورده شود، ارتباط مستقیمی با احترام و حفظ سلامت خانوادگی دارد. پذیرش تفاوتها بستر را برای دیده‌شدن و سپس احترام اعضاء به یکدیگر فراهم و حصول به سلامت خانوادگی را مهیا می‌کند.
«همه باید به همدیگه اهمیت بدهیم و به جایگاه و حریم شخصی یکدیگر احترام بذاریم ... اگه حق و حرمت هم رعایت کنیم و مشورت کنیم و هی نگیم من و من تنها خوبم و درست میگم و...»(پاسخگوی ش 1، مرد،24 ساله).
شرایط مداخله‌گر (میانجی)
شرایط مداخله‌گر مرتبط با سلامت خانوادگی که می‌توانند در کاهش و یا در تغییر شرایط علی نقش ایفا کنند در 3 مقوله «برخورد مناسب»، «داشتن انصاف/صداقت» و «وجود قانون و عمل به آن در زندگی» تعریف شده‌اند.
برخورد مناسب: اتخاذ احترام و تشکر، رعایت مبادی به آداب، داشتن روحیه قدردانی اعضاء از یکدیگر نقش و دخالت‌گری مهمی در سلامت خانوادگی ایفا می‌کند. یعقوب با شغل آزاد اظهار می‌کند:
«در زندگی باید گذشت داشته باشیم و همه ما اشتباه می‌کنیم. خیلی مهم است که پدر و مادر موقع خطا با بچه چطور برخورد کند. به درگیری و کتک نکشد و...»
انصاف/ صداقت: وجود عدالت و انصاف در خانواده یکی از مسائل مهم است و اگر اعضاء حتی با وجود صعوبت و وظایف زیاد حس مثبت از عدالت داشته باشند، پذیرش تنگاهها و عمل به نقش راحت‌تر و با شوق و دل‌بستگی و تعهد نسبت به دیگران صورت می‌گیرد.
«اینکه آدم برای رسیدن به هدف و خواسته خود از دیگران سوءاستفاده نکند خیلی مهم است نه اینکه دروغ بگه ... باید به هم اعتماد داشته باشیم. زن و شوهر رقیب هم نباشند و...»(پاسخگوی ش 10 مرد و متأهل).
قانونمندی در زندگی: اینکه در زندگی خانوادگی نظم و نسق حاکم باشه و اعضاء با رویه مشخص با هم رفتار کنند و هرکدام از اعضاء نسبت به رفتارهای خلاف ارزشهای خانواده برخورد قاطع و محکم اتخاذ کنند خیلی مهم است و مسیر همنوایی و یکدستی خانوادگی را میسر می‌کند.
«سرپرست خانواده باید مقررات خانواده را رعایت و در مقابل بی‌ادبی و تنبلیها تصمیم قاطع بگیرد و البته خودش هم باید پایبند باشد و قانوناً هم معلوم است که هر کاری چه کسی انجام دهد و...»(پاسخگوی ش 9، بازاری).
راهبردها
راهبردها مجموعه اقدامات و استراتژیهایی است که اعضای خانواده درنتیجه شرایط پیش‌آمده به‌صورت آگاهانه و فعالانه اتخاذ می‌کنند تا به بهبود وضعیت سلامت خانوادگی منجر شود.
همکاری و همدلی: همیاری، تعامل و همراهی در مواقع مشکلات از نمودهای عینی و راهبردهای همدلی و همکاری از سوی اعضاء خانواده برای غلبه بر نارساییها و اختلالات رابطه‌ای در خانواده است.
«همدلی و همفکری اعضای خانواده در زمان مشکلات و یاری و همدلی آنها و در کنار هم قرار گرفتن در مواقع سختی سبب ایجاد یک خانواده سالم می‌شود... همه مجبور هستیم که در کنار هم باشیم و کمک بکنیم و در زمان مشکلات رفیق نیمه‌راه نباشیم...» (مشارکت‌کننده ش 13).
سبک زندگی دوراندیشانه/ عاقبت‌اندیش: بخشی از تلاش و تحمل سختیهای افراد خانواده ناظر به آینده و انتخاب آگاهانه یک نوع راهبرد در راستای سرمایه‌گذاری بلندمدت در حوزه‌هایی مانند فرزندان، مالی، آموزشی، تربیتی و... است. در حقیقت یک نوع سبک زندگی عاقبت‌اندیش است که ریسک حذف و فداکردن منافع کوتاه‌مدت را می‌پذیرد. جعفر، متأهل اظهار می‌کند:
«برنامه‌ریزی برای زندگی سالم و دینی، تربیت فرزندان سالم و موفق، مسئولیت‌پذیر، وضعیت اقتصادی و درآمدی خوب، تفریح کردن و مسافرت‌رفتن و پایبندبودن به اصول همه برای زندگی سالم مفید و لازم است...»
پیامدها
پیامدها، نتایج مجموع موجبات علی مستقیم و غیرمستقیم و راهبردهای اتخاذشده برای تحقق پدیده محوری و اجرای راهبردها است (استراوس و کوربین،2014).
پیامد اخلاقی: یکی از مهم‌ترین پیامدهای اختلال در سلامت خانوادگی، پیامد اخلاقی و شکل‌گیری ذهنیتی همچون تنبلی، بی‌تعهدی، بی‌مسئولیتی و امکان تکوین ارزشهای اخلاقی مغایر با نظام خانواده و سلامت آن است. حبیب با 39 سال سن در این رابطه اظهار می‌دارد:
«اگر خانواده و اعضا آن سالم باشد، با هم کار می‌کنند، خیانت نمی‌کنند، پدر و مادر عاشق بچه‌هاشون می‌شوند و برعکس... هدفشان یکی است... این می‌تواند زمینه‌ساز ترقی کشور شود.»
پیامد روانی: بدون شک نتیجه اجتناب‌ناپذیر به خطر افتادن سلامت خانوادگی، ذهنیت مشوش، ناامیدی، حس ناامنی، بروز و ظهور خشونت (کلامی/فیزیکی)، آسیب به خود و دیگری و شکل‌گیری انواع بیماریهای روحی و روانی است.
«داشتن روحیه خوب و روان سالم درگرو ارتباط خوب و خانواده سالم است...آدم وقتی ببینه همه با هم هستند امید وجود دارد، درگیری و نزاع نیست، همه رشد می‌کنند و حالشون خوب است...»(مشارکت‌کننده ش 15).
پیامد اجتماعی: این بعد پیامدی وجه عینی و عملی در زندگی خانوادگی دارد. به دیگر سخن، زمانی که پیش‌تر بسترها و پیامدهای اخلاقی و روحی منفی نضج گرفت، اختلال نقشی، شکست نقشی، درگیری نقشی، طلاق، فضای خصومت‌آمیز خانوادگی، فقدان همکاری، فردگرایی خودخواهانه و... اجتناب‌ناپذیر و رویه رایج و غالب در روابط خانوادگی و تعاملات بین فردی خواهد شد.
«در خانواده سالم می‌تونیم وضع خوب اقتصادی داشته باشیم، بچه‌های خوبی تربیت کنیم، دین‌دار باشیم، مسئولیت‌پذیر باشیم. سبب‌ساز باشیم نه سبب سوز. تو کارها با هم همکاری کنیم، رقیب هم نباشیم...»(مشارکت‌کننده ش 14).
بحث
زمانی که سلامت خانوادگی به خطر می‌افتد، هماهنگی ارزشی و فکری و همین‌طور رشد و امنیت اقتصادی دچار اختلال می‌شود و بالعکس. زمانی که شاهد فقدان مدیریت انتظارات از یکدیگر، نپذیرفتن واقعیت موجود برحسب تواناییها باشیم و ظرفیت و امنیت وجودی و عاطفی غایب باشد، بستر و زمینه برای سلامت خانوادگی نامناسب و برخوردهای توأم با بی‌نظمی، بی‌انصافی، عدم پایبندی به قانون و رویه‌های نامتناسب با ارزشهای خانوادگی نضج و اعضای خانواده ناگزیر به اتخاذ راهبردهایی برای بازگشت به سلامت خانوادگی و یا رهایی از این وضعیت می‌شوند و اهتمام بیشتری در این راستا به خرج می‌دهند.
معمولاً مهم‌ترین راهبرد برای سلامت خانوادگی همراهی/همدلی و سبک زندگی دوراندیشانه عاقبت‌اندیش است که هم‌زمان هم به دوام و پایداری خانواده کمک و هم بسترساز پذیرش و تحمل ناملایمات ناشی از فقدان سلامت خانوادگی و از طرف دیگر نتایج این مصائب را به آینده حواله می‌دهد که شاید در مقابل ازخودگذشتگی این وضعیت کنونی ناخوشایند، آینده بهتر و خوشایندتر نصیب فرد شود.
زیستن در شرایط سالم و یا ناسالم خانوادگی پیامدهای اخلاقی، روانی و اجتماعی را در ابعاد ذهنی و جسمی عاید فرد می‌کند؛ بنابراین سلامت خانوادگی محصول شرایط، بسترها و اتخاذ راهبردها و تأملات فردی و بین طرفین است که نقش محوری نظام ارزشی/هنجاری و امنیت اقتصادی ایفا می‌کنند. نتایج مؤید پرداختن به ساحتهای سه‌گانه سلامت خانوادگی بوده و نکته مهم اینکه نتایج تحقیق در خصوص مفاهیم حساس و یافته‌ها نشان‌دهنده این است که ساحتها در یک رابطه چندگانه، تقویت‌کننده و مکمل هم ایفای نقش می‌کنند و سلامت خانوادگی منحصراً در یک بعد معنا نمی‌یابد.
خانواده را می‌توان نهاد واسطی بین فرد و جامعه دانست که در عین تأثیرپذیری از آن دو، بر آنها تأثیرگذار نیز هست. یکی از شاخصهای جامعه سالم، سلامت خانوادگی است. خانواده در ارتباط مستقیم با مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پیرامون بوده و این مسائل اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر آن دارند. از آن جمله می‌توان به کاهش انتظارات، امنیت مادی، روانی و عاطفی اشاره کرد. برای اینکه خانواده سالمی داشته باشیم، داشتن توقعات و انتظارات معقول بین زوجین، والدین از فرزندان و بالعکس، از عوامل شکل‌گیری خانواده سالم و داشتن انتظارات غیرمعقول افراد خانواده از همدیگر مسبب بسیاری از آسیبهای خانواده‌ها در جامعه امروزی هستند. این بخش با پژوهشهای نیستروم و همکاران (2015) و فالیح (2019) در خصوص تأثیر هم‌افزایی سلامت خانوادگی و ابعاد آن در افزایش بهره‌وری و کارایی مشترک است.
همچنین از دیگر عوامل مهم و مؤثر بر سلامت خانواده، داشتن امنیت است. استحکام خانواده از مهم‌ترین عوامل استحکام اجتماع است. امنیت مادی، روحی و روانی و... در خانواده مهم‌ترین عامل تحقق امنیت در جامعه است. بر این اساس باید تلاش کرد که نهاد خانواده کاملاً مستحکم باشد. در این خصوص گیدنز معتقد است که خانواده عامل اعتماد بنیادین و بسترساز و منشأ احساس امنیت و در ارتباط کنشها و واکنشها با واقعیت همچون غربالی عمل می‌کند که همهٔ افراد عادی در جریان رویارویی با مسائل زندگی روزمره خود در پناه آن قرار می‌گیرند و نقش پوسته و پیله حمایتی بازی می‌کند (گیدنز،2021).
امنیت خانواده یکی از مهم‌ترین مواردی است که می‌تواند رشد و تعالی افراد را در پی داشته باشد و مجموعه رفتارهایی را درون خود نهادینه کنند. رعایت آداب معاشرت در بین افراد خانواده، رعایت عدالت و حقوق افراد و دادن حق به مستحق و داشتن قانون در زندگی موجب استحکام روابط اجتماعی می‌شود و بدون قانون نه اجتماعی حاصل و نه پیشرفتی پدید می‌آید.
این بخش از نتایج با تحقیق عباسی و همکاران (2022) همخوانی دارد. همچنین عمل به اصول اخلاقی و رعایت آن در زندگی بر سلامت خانواده مؤثر است. عوامل زمینه‌ساز سلامت خانواده عبارت است از: برابری، رفع احتیاجات اجتماعی، پذیرش تفاوتها، احترام و انجام وظایف. افراد باید از حقوق و تکالیف یکسانی برخوردار باشند و باید از قدرت برابر برای تأثیرگذاری بر جامعه و زندگی خود بهره‌مند باشند.
داشتن برابری و مساوات در زندگی و رعایت حقوق همدیگر و همچنین تفاوت‌نگذاشتن بین جنسیت فرزندان سبب شکل‌گیری سلامت خانوادگی می‌شود. داشتن وحدت و همدلی بین افراد خانواده در زمینه‌های مختلف و خصوصاً موقع بروز مسائل و مشکلات بر انسجام خانواده می‌افزاید که درنهایت یک خانواده سالم را شکل می‌دهد.
نتایج این بخش با تحقیق سفیری و همکاران (2016) همخوانی دارد. همچنین رفع نیازهای مختلف افراد خانواده و رعایت و حفظ احترام متقابل، پدر، مادر و فرزندان هریک وظایفی را متقابلاً دارند که لازم است همه این وظایف را انجام دهند تا خانواده سالمی داشته باشیم. راهبردها اقداماتی هستند که برای تحقق پدیده محوری تحت شرایط خاص انجام می‌گیرد. راهبردهای سلامت خانواده عبارتند از: مذاکره، تعاون، آموزش سبک زندگی، یادگیری و کسب مهارت، همدلی و برنامه‌ریزی هستند.
با امعان نظر و فهم کیفی نتایج می‌توان اظهار کرد که ازجمله پیامدهای سلامت خانوادگی، پیامد علمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی هستند. شرایطی علی همچون حس تعلق وجودی، همدلی و هم‌بختی مشترک و نیز اتخاذ همگامی و همدلی مشترک و تشریک‌مساعی در فعالیتها و امورات معیشتی، تمشیتی، معاشرتی و تربیتی بر اساس عدالت و احترام می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری سلامت خانوادگی داشته باشد.
با این توصیف، فرهنگ‌سازی و بسترسازی برای تعریض و عمومیت‌یافتن نظامهای ارزشی-هنجاری عرفی و دینی عامگرایانه متناسب با وفاداری و تعلق‌خاطر به خانواده مبتنی بر پیوستگی عاطفی و وفاق هنجاری عامگرایانه عامل مهمی در سلامت خانوادگی است.
مطالعات کانجر و الدر نشان می‌دهند که فشارهای اقتصادی موجب عقب‌نشینی و از بین رفتن توجه و محبت و افزایش فروپاشی و ازهم‌گسیختگی زندگی زناشویی، بی‌نظمی خانواده و افزایش رفتارهای خشونت‌آمیز (1990( و کاهش سلامت خانوادگی شود. بنابراین مهیاکردن شرایط برای ایجاد شغل برای تمام افراد جامعه یا ارتقای امنیت مادی آنان می‌تواند نقش مهمی در کاهش اختلال خانوادگی و افزایش در سلامت خانوادگی ایفا کند. نکته واپسین اینکه با وجود تلاش و اهتمام جدی محققان در انجام مصاحبه‌ها، چون حوزه جغرافیایی پژوهش در یک شهرستان کوچک دارای بافت محلی – سنتی بود و از سوی دیگر حوزه مطالعاتی موضوع مربوط به حریم خصوصی و پنهانی بود، مشارکت‌کنندگان چندان رغبتی به ارائه اطلاعات نداشتند.
منایع
Azad armaki,T. Kafari golemreza(2006) Generational Sociology in Iran, Tehran: Academic Jihad
Abbasi, Sohaila; Safarzadeh, Sahar (2022). The relationship between the health of the main family and mindfulness with self-sacrificing behaviors, perception of fairness and marital commitment in married female students of Ahvaz city,Women and Society Quarterly, Volume 13, Number 49, April 1401, page 17-28. (DOI): 10.30495/JZVJ.2021.24680.3214
Butt, Elizabeth (2013),”Marital roles and social networks” in modern sociology vol.1.Author: Petar Worsli, translated by Hasan Pouyan,Tehran, Chapakhsh publishing house.
Bradshaw, John (1985).The traumatic family and the traps of life, translated by Hassan Hamidpour and Zahra Andoz, Tehran, Esbar Publishing House, second edition.
Behnam, Jamshid (2004),family developments, translated by Mohammad Jaafar Poindeh, Tehran, Mahi publishing house, fifth edition.
Conger, Rand D.& Elder,jr.Glen H(1999)Linking Economic Hardship to Marital Quality and instability. Journal of marriage and the family.Vol 52,August:643-656. https://doi.org/10.2307/1131344
Etemadi, Ahmad, and Ebrahimi, Javad. (2009), Comparison of mental health of children of monogamous and polygamous families.Women in Development and Politics (Women’s Research), 8(4(series 31), 5-26. SID. https://sid.ir/paper/55454/fa
Giddens,Anthony(2020),Modernity and Self Identity: Self and Society in Late Modern age.Stanford University Press.
Falih Hasan.F (2019) A Review Study of Information Systems. International Journal of Computer Applications 179 (18):15-19
McGraw,Philip (2004).Family in the first priority book, translation Vida Alikhani, Tehran, Shahrab publishing house, first edition.
https://www.amar.org.ir
Nyström,T.Mustaquim,M. (2015)Finding Sustainability Indicators for Information System Assessment. In:Turunen, M (ed.),Proceedings of the 19th International Academic MindTrek Conference(AcademicMindTrek ‘15)(pp. 106113).NewYork:Association for Computing Machinery (ACM) http://dx.doi.org/10.1145/2818187.2818278
Olson ,D.H. (2013).Circumplex model of marital & family systems (Empirical approaches to family assessment).Journal of Family Therapy ,22(2) ,144-167. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.648600
Orth. U. (2018).The Family Environment in Early Childhood Has a Long-Term Effect on Self-Esteem: A Longitudinal Study From Birth to Age 27 Years. journal of Personality and Social Psychology 114 (4):637-655 DOI: 10.1037/pspp0000143
Konig,Rene(1987).Desintegration and Desorganization Der Familie. In Franz Filsner.
Panahi, Mohammad Hossein; Zarean Mansoura (2022). Family health and social factors affecting it, Social Sciences Quarterly (Allameh Tabatabai), 19th year, winter 2013, number 59, pp. 1-40. DOR: 20.1001.1.26454955.1401.17.60.1.4
Strauss, Anselm; and Corbin, Juliet (2013) Principles of qualitative research method: basic theory, procedures and methods, translated by Bayuk Mohammadi. Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.
Samani, Siamak (2012).Family solidarity and emotional independence in girls who run away from home, Iranian Scientific-Research Quarterly of Psychiatry and Clinical Psychology (Thought and Behavior), No. 46, 258-2. https://sid.ir/paper/16689/en
Safiri, Khadijah, Zakari Hamaneh, Ezra (2015).Family health and social factors affecting it in the cities of Tehran and Yazd. Population Studies,2(2), 163-192 SID. https://sid.ir/paper/169262/fa
Tabrizi, Mansoura (2018). The relationship between mediaization of daily life and family health, Journal of New Media Studies, Summer, No. 18. https://sid.ir/paper/268043/fa
Tol A, Tavassoli E, Shojaezadeh D. (2011). Evaluation of the health promoting lifestyle and its relationship to quality of life in the undergraduate School of Health, Isfahan University of Medical Sciences. Journal of Research in Health Systems 7(4): 1-7. http://hsr.mui.ac.ir/article-1-267-en.html
Waller, Maureen, Peters, Elizabeth H. (2008).The risk of divorce as a barrier to marriage among parents of young children. Social Science Research 37, 1188–1199. https://doi.org/10.1016/j.ssresearch.2008.05.010
متن کامل: (15 مشاهده)
مقدمه
واحد اجتماعی خانواده سرآغاز بروز عواطف انسانی و کانون خودمانی‌ترین روابط و کنش و واکنشهای بین فردی است (اعتمادی،2010).
سلامت خانوادگی عامل مهمی در بهزیستی فردی و جمعی و مکان نضج‌گرفتن نگرش، باورها و کنشهای فرد در آینده است و فقدان سلامت خانوادگی بسترها را برای بروز رفتارها و مشکلات روحی مانند اعتیاد، قتل، افسردگی، اضطراب و بزهکاری مهیا می‌کند (اورف،2018). در حقیقت افرادی که در خانواده سالم رشد می‌کنند در مقایسه با افرادی که در محیط ناسالم قرار دارند سطح بالاتری از دوست داشته شدن، موردحمایت شدن، ارزشمندی، خودکارآمدی و توانایی بهتر برای مقابله با مشکلات را تجربه می‌کنند. سلامت صرفاً یک امر زیست‌شناختی نیست و شرایط زیادی در این امر دخیل هستند. شرایط و موقعیتهای اجتماعی و خانوادگی نه‌تنها امکان بیماری را افزایش بلکه می‌تواند افق خاصی را ازنظر پیشگیری از بیماری و نیز حفظ سلامت ترسیم کند؛ چراکه سلامتی شرط ضروری برای ایفای درست نقشهای اجتماعی است و انسانها در صورتی می‌توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه آنها را سالم بداند.
ارتقای شاخصهای سلامت خانوادگی در هر جامعه منجر به بهبود بهره‌وری و افزایش بازدهی فردی و اجتماعی می‌شود (احمدی و همکاران،2021).
یکی از شاخصهای مهم جامعه سالم، سلامت خانوادگی است. خانواده‌ها در ارتباط مستقیم با مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پیرامونی هستند و این مسائل اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر خانواده دارند. خانواده و سلامت آن بسیاری از اندیشمندان را بر آن داشته که با رویکردهای گوناگون به تحقیق و بررسی آن بپردازند.
جامعه‌شناسان به اهمیت و جایگاه خانواده اشاره و سلامت خانواده را در پایبندی به ارزشها و در مقابل، نامتعادلی خانواده را در بی‌اعتنایی به آن ارزشها ارزیابی می‌کنند. شناخت تأثیرات فرهنگی و بهبود وضعیت فرهنگی و دینی جامعه، انجام وظایف نقشی و مسائل اقتصادی و سیاست، برای ایجاد سلامت خانوادگی در اولویت قرار دارد.
سلامت خانوادگی به معنای شرایطی است که اعضاء روابط خانوادگی درهم‌تنیده خود را با توجه به نقشهای مشخص و بر اساس احترام متقابل، صمیمیت و محبت، تنظیم می‌کنند و اعضاء از حس رضایتمندی و از سلامت روحی و اخلاقی برخوردارند و نیل به تعالی و رشد فراهم است (پناهی و همکاران،2022).
در یک تقسیم‌بندی کلی ابعاد و مؤلفه‌های سلامت خانوادگی در ساحتهای فردی، ساحت خانوادگی و ساحت اجتماعی قابل‌تفکیک هستند.
در دوران اخیر خانواده با مسائل عدیده‌ای مواجه شده که نظام قدیمی خانواده را تحت‌تأثیر قرار داده و تغییرات زیادی را در درون خانواده ایجاد کرده است. شناخت این تغییرات و برنامه‌ریزیهای مناسب برای برخورد با این تغییرات، مطالعات عمیقی را می‌طلبد. به‌طور عینی‌تر می‌توان گفت، دسترسی جوانان به فضای مجازی، تغییرات زیادی را در موقعیت زنان در جوامع امروزی به وجود آورده است. دستیابی به منابع اقتصادی ناشی از کار خارج از خانه و تسخیر فضاهای جدید اجتماعی توسط آنان، ساخت قدیم خانواده را دگرگون کرده که ضرورت پیدایش تعادلی جدید را در خانواده ایجاب می‌کند.
وسایل ارتباط‌جمعی از دیگر مواردی است که تأثیر شگرفی بر خانواده داشته و موجب شده که ساعات حضور اعضای خانواده در کنار یکدیگر به خواندن روزنامه، شنیدن رادیو، دیدن تلویزیون و مرور اینترنت سپری و بدین ترتیب مکان کانون توجه از درون خانواده به پدیده‌های خارج از خانه انتقال یابد.
از موارد دیگری که در دوران اخیر بر نهاد خانواده تأثیراتی داشته است افزایش روند دولتی‌شدن امور با سپردن بسیاری از کارکردهای خانواده به دولت و سایر نهادهای اجتماعی است. این امر هم سبب کاهش روابط خویشاوندی و هم سبب اهمیت مسائل عاطفی در خانواده و عدم ارضای نیازهای فردی اعضای آن شده است. افزون بر این، مسائل زیادی ازجمله اعتیاد، افزایش طلاق، افزایش سن ازدواج و سایر عوامل اجتماعی، خانواده‌ها را با مسائل جدی روبه‌رو ساخته که بر سلامت خانواده تأثیر منفی می‌گذارند. همچنین جهانی‌شدن و افزایش روابط بین کشورها، الگوی مختلفی از روابط خانوادگی را برای مردم مطرح ساخته و عرصه را برای انتخاب الگوهای مختلف زندگی با مسائل ناشناخته برای مردم باز کرده است. در دهه‌های اخیر هسته خانوادگی در کشورهای صنعتی و غربی در برابر دومین موج مدرن‌سازی که می‌توان آن را «پسامدرن» نامید دگرگون‌شده و جوامع دیگر نیز سیر تحول خود را بر اساس الگوهای خانواده زن‌وشوهری الهام گرفته از غرب می‌گیرد (بهنام،2004).
شهرستان نورآباد ممسنی از شهرستانهای استان فارس است. در این شهر همانند بقیه شهرهای کشور تغییر و تحولات عمده‌ای به‌ویژه در بعد فرهنگی و اجتماعی و... صورت گرفته و گستردگی این تحولات از کوچک‌ترین واحد اجتماعی یعنی خانواده تا نهادها، سازمانها و واحدهای کلان اجتماعی را در برمی‌گیرد.
امروزه با ظهور عصر جدید و گسترده‌شدن فضای مجازی و رسانه‌ها و تبلیغات گسترده رسانه‌های غربی و حتی سرمایه‌گذاری برخی کشورهای غربی در این فضای مجازی برای متزلزل‌کردن بنیان خانواده در جوامع اسلامی و ترویج بی‌بندوباری در بین جوانان و آشناشدن اعضای خانواده و جوانان با این ارزشها و هنجارهای جدید خانوادگی، خانواده‌ها نسبت به ارزشهای خانواده در جامعه خود دچار تردید می‌شوند.
همان‌طور که درحال‌حاضر بالارفتن سن ازدواج، توقعات بیجا در امر ازدواج و حتی بی‌میلی بعضی جوانان برای ازدواج و تشکیل خانواده، افزایش طلاق مشاهده می‌شود. استان فارس در بین استانهای کشور رتبه هجدهم را در طلاق دارد. به‌طوری‌که سال گذشته 10 هزار و 82 مورد طلاق ثبت‌شده و در شهرستان نورآباد ممسنی 214 مورد که نسبت به سال قبل 29 مورد افزایش داشت (مرکز آمار ایران، 2022). همچنین شاهد رواج ازدواجهایی مانند ازدواج سفید هستیم که مغایر با ارزشهای اسلامی جامعه است. همه این موارد سبب به خطر افتادن بنیان و سلامت خانواده در جامعه ایرانی و من‌جمله شهرستان نورآباد ممسنی شده است.
به دنبال تغییرات اجتماعی، نشانه‌های جدی ازهم‌پاشیدگی این کانون دیرپای اجتماعی در بسیاری از جوامع دیده می‌شود. «بحران در خانواده ایرانی آن‌قدر جدی است که تعجیل و اقدام جمعی برای حل آن ضروری است و همه باید دست در دست هم داده و با مشکل برخورد کنند»(آزاد ارمکی و همکاران،2007)؛ بنابراین بررسی و شناخت سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن برای ایجاد سلامت خانوادگی، از اهمیت خاصی برخوردار است. مقصود این تحقیق واکاوی جامعه‌شناختی فرایندی وضعیت سلامت خانوادگی با تکیه به روش داده بنیاد: «مطالعه موردی خانواده‌های شهرستان نورآباد ممسنی» است.
پیشینه
هر پژوهشی در یک فرایند برهم‌کنشی ایجاد و تدوین می‌شود. پژوهش کنونی نیز از این قاعده مستثنی نیست. محققان مختلفی سلامت خانوادگی را در بین خانواده‌ها موردبررسی قرار داده‌اند. برای مثال، در داخل برخی بر ابعاد و مؤلفه‌های فردی مانند رفتارهای فداکارانه و تعهد زناشویی (عباسی و همکاران،2022)، نگرش به رفتارهای بزهکارانه (احمدی دریاکناری و همکاران،2020)، رسانه‌ای‌شدن هویت و رسانه‌ای‌شدن تعاملات (تبریزی،2019)، سلامت معنوی و باورهای دینی (بختیاری و همکاران،2019)، خانواده جهت‌یاب (پناهی و همکاران،2012)، ساختار قدرت در خانواده، نابسامانی خانواده جهت‌یاب و روابط خویشاوندی (سفیری و همکاران، 2016) و در خارج بر باورها و رفتارهای دینی، تعاملات اجتماعی و استقلال عاطفی (ثورنتون، 2018)، عاطفه مثبت و رضایت از زندگی (باربر،2004)، تأثیر عفو (جکسون، 1998)، سازگاری زناشویی (شومیکر،1993)، تعهد به روابط زناشویی و احترام به همسر (فنل،1993 به نقل از روزن گراندون 2004)، طول مدت ازدواج و سپری‌کردن اوقات فراغت با هم و مشارکت و همکاری (کلر،1998) ازجمله این تحقیقات هستند که رابطه آنها با سلامت خانوادگی موردبررسی قرار گرفته است.
سفیری و ذاکری (2016) پژوهشی با عنوان «سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن در شهرهای تهران و یزد» انجام دادند. نتایج از بالاتربودن میزان سلامت خانواده در شهر یزد، نسبت به شهر تهران حکایت دارد. همچنین میزان سلامت اکثریت خانواده‌های موردمطالعه در سطح متوسط جای گرفت. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر، حاکی از نقش معنادار سه متغیرِ ساختار قدرت در خانواده، نابسامانی خانواده جهت‌یاب و روابط خویشاوندی بر میزان سلامت خانواده در هر دو شهر یزد و تهران است. ساختار قدرت در خانواده بیشترین نقش را در تبیین متغیر سلامت خانواده ایفا می‌کند.
ثورنتون (2018) در تحقیقی با عنوان «تأثیر سلامت خانوادگی بر تعاملات اجتماعی و استقلال عاطفی» نتیجه گرفتند که سلامت خانواده بر تعاملات اجتماعی تأثیرگذار و می‌توانند 52 درصد تغییرات مربوط به تعاملات اجتماعی را پیش‌بینی کنند. به صورتی که افرادی که از میزان سلامت خانوادگی بیشتری برخوردارند، از حجم و وسعت تعاملات گسترده‌تری برخوردار و به‌راحتی می‌توانند ارتباط برقرار کنند و همچنین سلامت خانواده بر استقلال عاطفی تأثیرگذار و می‌توانند 42 درصد تغییرات مربوط به استقلال عاطفی را پیش‌بینی کنند.
مطالعه پژوهشهای انجام‌گرفته مؤید این است که بیشتر تحقیقات این حوزه با تکیه‌بر روشهای کمی و بر مؤلفه‌های فردی -روان‌شناختی توجه داشته و عواملی همچون رفتارهای فردی، باورهای فردی، انگیزه و نگرش فردی را موردبررسی قرار داده‌اند. درواقع، با نوعی فقر عوامل اجتماعی روبه‌رو هستیم.
پایه مفهومی تحقیق
این مطالعه بر سلامت خانوادگی متمرکز و حساسیتهای تئوریک خود را از بطن این موضوع استنتاج کرده است. خانواده به‌عنوان عمده‌ترین نهاد اجتماعی و اولین نظام مؤثر بر رشد کودکان و نوجوانان مطرح است (سامانی،2013). سلامت خانوادگی مبتنی بر دوستی و صمیمیت و اعتماد اعضا نسبت به همدیگر است و ملازم با انسجام و گرمی، آزادی افراد محترم شمرده می‌شود و اعضا در فراهم‌آوردن نیازهای خود و سایرین تلاش می‌کنند (تول و همکاران،2011).
از صاحبنظران این بعد سلامت خانوادگی مک گراو (2004) است که بر عواملی مانند محبت، داشتن آهنگ مشخص در زندگی خانوادگی، برقراری رسوم و سنتها، داشتن نقش فعال در روابط و یادگرفتن چگونگی مقابله با بحران تأکید می‌کند (گراو،2004). برادشاو (1985) ویژگیهای حاکم بر خانواده سالم در 14 مورد مانند پذیرش مسائل، حمایت از آزادیهای درون خانواده و ارتباط مستقیم خلاصه می‌کند.
6- افراد خانواده می‌توانند با هم تفاوت داشته باشند (برادشاو،1985). کونیگ (1987) صمیمیت را مشخصه اصلی و تفکیک‌ناپذیر سلامت خانوادگی می‌داند و از خانواده سالم به‌عنوان گروهی خاص نام می‌برد که اعضای آن با احساسات شدید با یکدیگر در ارتباط هستند (2008).
الیزابت بات (2018) در قالب نظریه «شبکه خانواده» به تقسیم نقش زن و شوهر در روابط زناشویی و زندگی خانوادگی توجه می‌کند. او معتقد است که خانواده‌هایی که میزان بالایی از جدایی و تفکیک روابط نقشی زن و شوهر را داشتند، به یک شبکه متراکم روابط متصل و بسیاری از دوستان، همسایگان و خویشاوندان یکدیگر را می‌شناختند. در مقابل خانواده‌هایی که روابط نقشی نسبتاً مشترکی میان زن و شوهر وجود داشتند، شبکه روابط پراکنده‌ای داشتند و تعداد کمی از خویشاوندان، همسایگان و دوستان آنها یکدیگر را می‌شناختند.
درمجموع برای کشف و فهم (روایت) نظری از میدان تعاملی و استنتاج و استخراج مفاهیم پایه، این مطالعه منظومه و پایه مبنایی - مفهومی خود را بر رویکردهای افرادی مانند مک گرا، برادشاو بات به‌عنوان بستر و لنگرگاه مفهومی ابتناء کرده است.
روش
روش تحقیق، کیفی و از استراتژی داده‌بنیاد به‌منظور تحلیل داده‌ها استفاده شد. پژوهش مقطعی از نوع تحقیقات کاربردی و تحقیق میدانی محسوب می‌شود. جامعه موردمطالعه شامل همه خانواده‌های شهرستان نورآباد ممسنی در سال 1402 بود. تلاش شد بدون توجه به بازنمایی یک جمعیت و یا افزایش تعمیم‌پذیری نتایج «نمونه‌گیری با حداکثر تنوع» باشد و مشارکت‌کنندگانی با ویژگیهای متفاوتی انتخاب و بدون توجه به شاخصهای بیرونی دموگرافیک و توزیع متعادل و منطق نمونه‌گیری کمی انتخاب شوند. شیوه نمونه‌گیری نیز به‌صورت «هدفمند» و «نظری» بوده و پاسخگویان موردنظر با ابزار مصاحبه نیمه‌ساختاریافته مورد مصاحبه قرار گرفتند.
تعیین حجم نمونه نیز بر اساس معیار اشباع نظری حاصل شد. به این معنا که بعدازاینکه به تجربه مشاهده شد که داده‌ها در حال تکرار و به‌اصطلاح به‌نوعی اشباع نسبی رسیده‌ایم (15 فرد-مصاحبه) روند مصاحبه‌ها را متوقف کردیم. بنا بر ملاحظات اخلاقی، محقق در ابتدا به توضیح اهمیت و اهداف تحقیق و کسب رضایت از مشارکت‌کنندگان، با اتخاذ رازداری از ارائه نام و مشخصات شغلی آنها اجتناب و نیز مصاحبه‌ها را در اختیار مشارکت‌کنندگان قرار داده و متن را تأیید کردند. داده‌های گردآوری‌شده بر اساس استراتژی داده‌بنیاد که برای کشف فرایند تجربه مشارکت‌کنندگان به یادداشت‌نویسی، درگیری هم‌زمان در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، ساختن کدها، تعریف روابط بین مقولات و ...پرداخته و به تدقیق مقولات و جزءکردن اطلاعات و کدها بر اساس سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی انجام گرفت.
به‌منظور اعتباریابی داده‌ها نیز علاوه بر بازبینی داده‌ها توسط استادان و محقق، از بازبینی توسط مشارکت‌کنندگان به‌منظور تأیید یا رد صحبتهای خود و ارائه نقل‌قولهای مختلف از مشارکت‌کنندگان استفاده شد.
واحد اجتماعی خانواده سرآغاز بروز عواطف انسانی و کانون خودمانی‌ترین روابط و کنش و واکنشهای بین فردی است (اعتمادی،2010).
سلامت خانوادگی عامل مهمی در بهزیستی فردی و جمعی و مکان نضج‌گرفتن نگرش، باورها و کنشهای فرد در آینده است و فقدان سلامت خانوادگی بسترها را برای بروز رفتارها و مشکلات روحی مانند اعتیاد، قتل، افسردگی، اضطراب و بزهکاری مهیا می‌کند (اورف،2018). در حقیقت افرادی که در خانواده سالم رشد می‌کنند در مقایسه با افرادی که در محیط ناسالم قرار دارند سطح بالاتری از دوست داشته شدن، موردحمایت شدن، ارزشمندی، خودکارآمدی و توانایی بهتر برای مقابله با مشکلات را تجربه می‌کنند. سلامت صرفاً یک امر زیست‌شناختی نیست و شرایط زیادی در این امر دخیل هستند. شرایط و موقعیتهای اجتماعی و خانوادگی نه‌تنها امکان بیماری را افزایش بلکه می‌تواند افق خاصی را ازنظر پیشگیری از بیماری و نیز حفظ سلامت ترسیم کند؛ چراکه سلامتی شرط ضروری برای ایفای درست نقشهای اجتماعی است و انسانها در صورتی می‌توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه آنها را سالم بداند.
ارتقای شاخصهای سلامت خانوادگی در هر جامعه منجر به بهبود بهره‌وری و افزایش بازدهی فردی و اجتماعی می‌شود (احمدی و همکاران،2021).
یکی از شاخصهای مهم جامعه سالم، سلامت خانوادگی است. خانواده‌ها در ارتباط مستقیم با مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پیرامونی هستند و این مسائل اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر خانواده دارند. خانواده و سلامت آن بسیاری از اندیشمندان را بر آن داشته که با رویکردهای گوناگون به تحقیق و بررسی آن بپردازند.
جامعه‌شناسان به اهمیت و جایگاه خانواده اشاره و سلامت خانواده را در پایبندی به ارزشها و در مقابل، نامتعادلی خانواده را در بی‌اعتنایی به آن ارزشها ارزیابی می‌کنند. شناخت تأثیرات فرهنگی و بهبود وضعیت فرهنگی و دینی جامعه، انجام وظایف نقشی و مسائل اقتصادی و سیاست، برای ایجاد سلامت خانوادگی در اولویت قرار دارد.
سلامت خانوادگی به معنای شرایطی است که اعضاء روابط خانوادگی درهم‌تنیده خود را با توجه به نقشهای مشخص و بر اساس احترام متقابل، صمیمیت و محبت، تنظیم می‌کنند و اعضاء از حس رضایتمندی و از سلامت روحی و اخلاقی برخوردارند و نیل به تعالی و رشد فراهم است (پناهی و همکاران،2022).
در یک تقسیم‌بندی کلی ابعاد و مؤلفه‌های سلامت خانوادگی در ساحتهای فردی، ساحت خانوادگی و ساحت اجتماعی قابل‌تفکیک هستند.
در دوران اخیر خانواده با مسائل عدیده‌ای مواجه شده که نظام قدیمی خانواده را تحت‌تأثیر قرار داده و تغییرات زیادی را در درون خانواده ایجاد کرده است. شناخت این تغییرات و برنامه‌ریزیهای مناسب برای برخورد با این تغییرات، مطالعات عمیقی را می‌طلبد. به‌طور عینی‌تر می‌توان گفت، دسترسی جوانان به فضای مجازی، تغییرات زیادی را در موقعیت زنان در جوامع امروزی به وجود آورده است. دستیابی به منابع اقتصادی ناشی از کار خارج از خانه و تسخیر فضاهای جدید اجتماعی توسط آنان، ساخت قدیم خانواده را دگرگون کرده که ضرورت پیدایش تعادلی جدید را در خانواده ایجاب می‌کند.
وسایل ارتباط‌جمعی از دیگر مواردی است که تأثیر شگرفی بر خانواده داشته و موجب شده که ساعات حضور اعضای خانواده در کنار یکدیگر به خواندن روزنامه، شنیدن رادیو، دیدن تلویزیون و مرور اینترنت سپری و بدین ترتیب مکان کانون توجه از درون خانواده به پدیده‌های خارج از خانه انتقال یابد.
از موارد دیگری که در دوران اخیر بر نهاد خانواده تأثیراتی داشته است افزایش روند دولتی‌شدن امور با سپردن بسیاری از کارکردهای خانواده به دولت و سایر نهادهای اجتماعی است. این امر هم سبب کاهش روابط خویشاوندی و هم سبب اهمیت مسائل عاطفی در خانواده و عدم ارضای نیازهای فردی اعضای آن شده است. افزون بر این، مسائل زیادی ازجمله اعتیاد، افزایش طلاق، افزایش سن ازدواج و سایر عوامل اجتماعی، خانواده‌ها را با مسائل جدی روبه‌رو ساخته که بر سلامت خانواده تأثیر منفی می‌گذارند. همچنین جهانی‌شدن و افزایش روابط بین کشورها، الگوی مختلفی از روابط خانوادگی را برای مردم مطرح ساخته و عرصه را برای انتخاب الگوهای مختلف زندگی با مسائل ناشناخته برای مردم باز کرده است. در دهه‌های اخیر هسته خانوادگی در کشورهای صنعتی و غربی در برابر دومین موج مدرن‌سازی که می‌توان آن را «پسامدرن» نامید دگرگون‌شده و جوامع دیگر نیز سیر تحول خود را بر اساس الگوهای خانواده زن‌وشوهری الهام گرفته از غرب می‌گیرد (بهنام،2004).
شهرستان نورآباد ممسنی از شهرستانهای استان فارس است. در این شهر همانند بقیه شهرهای کشور تغییر و تحولات عمده‌ای به‌ویژه در بعد فرهنگی و اجتماعی و... صورت گرفته و گستردگی این تحولات از کوچک‌ترین واحد اجتماعی یعنی خانواده تا نهادها، سازمانها و واحدهای کلان اجتماعی را در برمی‌گیرد.
امروزه با ظهور عصر جدید و گسترده‌شدن فضای مجازی و رسانه‌ها و تبلیغات گسترده رسانه‌های غربی و حتی سرمایه‌گذاری برخی کشورهای غربی در این فضای مجازی برای متزلزل‌کردن بنیان خانواده در جوامع اسلامی و ترویج بی‌بندوباری در بین جوانان و آشناشدن اعضای خانواده و جوانان با این ارزشها و هنجارهای جدید خانوادگی، خانواده‌ها نسبت به ارزشهای خانواده در جامعه خود دچار تردید می‌شوند.
همان‌طور که درحال‌حاضر بالارفتن سن ازدواج، توقعات بیجا در امر ازدواج و حتی بی‌میلی بعضی جوانان برای ازدواج و تشکیل خانواده، افزایش طلاق مشاهده می‌شود. استان فارس در بین استانهای کشور رتبه هجدهم را در طلاق دارد. به‌طوری‌که سال گذشته 10 هزار و 82 مورد طلاق ثبت‌شده و در شهرستان نورآباد ممسنی 214 مورد که نسبت به سال قبل 29 مورد افزایش داشت (مرکز آمار ایران، 2022). همچنین شاهد رواج ازدواجهایی مانند ازدواج سفید هستیم که مغایر با ارزشهای اسلامی جامعه است. همه این موارد سبب به خطر افتادن بنیان و سلامت خانواده در جامعه ایرانی و من‌جمله شهرستان نورآباد ممسنی شده است.
به دنبال تغییرات اجتماعی، نشانه‌های جدی ازهم‌پاشیدگی این کانون دیرپای اجتماعی در بسیاری از جوامع دیده می‌شود. «بحران در خانواده ایرانی آن‌قدر جدی است که تعجیل و اقدام جمعی برای حل آن ضروری است و همه باید دست در دست هم داده و با مشکل برخورد کنند»(آزاد ارمکی و همکاران،2007)؛ بنابراین بررسی و شناخت سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن برای ایجاد سلامت خانوادگی، از اهمیت خاصی برخوردار است. مقصود این تحقیق واکاوی جامعه‌شناختی فرایندی وضعیت سلامت خانوادگی با تکیه به روش داده بنیاد: «مطالعه موردی خانواده‌های شهرستان نورآباد ممسنی» است.
پیشینه
هر پژوهشی در یک فرایند برهم‌کنشی ایجاد و تدوین می‌شود. پژوهش کنونی نیز از این قاعده مستثنی نیست. محققان مختلفی سلامت خانوادگی را در بین خانواده‌ها موردبررسی قرار داده‌اند. برای مثال، در داخل برخی بر ابعاد و مؤلفه‌های فردی مانند رفتارهای فداکارانه و تعهد زناشویی (عباسی و همکاران،2022)، نگرش به رفتارهای بزهکارانه (احمدی دریاکناری و همکاران،2020)، رسانه‌ای‌شدن هویت و رسانه‌ای‌شدن تعاملات (تبریزی،2019)، سلامت معنوی و باورهای دینی (بختیاری و همکاران،2019)، خانواده جهت‌یاب (پناهی و همکاران،2012)، ساختار قدرت در خانواده، نابسامانی خانواده جهت‌یاب و روابط خویشاوندی (سفیری و همکاران، 2016) و در خارج بر باورها و رفتارهای دینی، تعاملات اجتماعی و استقلال عاطفی (ثورنتون، 2018)، عاطفه مثبت و رضایت از زندگی (باربر،2004)، تأثیر عفو (جکسون، 1998)، سازگاری زناشویی (شومیکر،1993)، تعهد به روابط زناشویی و احترام به همسر (فنل،1993 به نقل از روزن گراندون 2004)، طول مدت ازدواج و سپری‌کردن اوقات فراغت با هم و مشارکت و همکاری (کلر،1998) ازجمله این تحقیقات هستند که رابطه آنها با سلامت خانوادگی موردبررسی قرار گرفته است.
سفیری و ذاکری (2016) پژوهشی با عنوان «سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن در شهرهای تهران و یزد» انجام دادند. نتایج از بالاتربودن میزان سلامت خانواده در شهر یزد، نسبت به شهر تهران حکایت دارد. همچنین میزان سلامت اکثریت خانواده‌های موردمطالعه در سطح متوسط جای گرفت. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر، حاکی از نقش معنادار سه متغیرِ ساختار قدرت در خانواده، نابسامانی خانواده جهت‌یاب و روابط خویشاوندی بر میزان سلامت خانواده در هر دو شهر یزد و تهران است. ساختار قدرت در خانواده بیشترین نقش را در تبیین متغیر سلامت خانواده ایفا می‌کند.
ثورنتون (2018) در تحقیقی با عنوان «تأثیر سلامت خانوادگی بر تعاملات اجتماعی و استقلال عاطفی» نتیجه گرفتند که سلامت خانواده بر تعاملات اجتماعی تأثیرگذار و می‌توانند 52 درصد تغییرات مربوط به تعاملات اجتماعی را پیش‌بینی کنند. به صورتی که افرادی که از میزان سلامت خانوادگی بیشتری برخوردارند، از حجم و وسعت تعاملات گسترده‌تری برخوردار و به‌راحتی می‌توانند ارتباط برقرار کنند و همچنین سلامت خانواده بر استقلال عاطفی تأثیرگذار و می‌توانند 42 درصد تغییرات مربوط به استقلال عاطفی را پیش‌بینی کنند.
مطالعه پژوهشهای انجام‌گرفته مؤید این است که بیشتر تحقیقات این حوزه با تکیه‌بر روشهای کمی و بر مؤلفه‌های فردی -روان‌شناختی توجه داشته و عواملی همچون رفتارهای فردی، باورهای فردی، انگیزه و نگرش فردی را موردبررسی قرار داده‌اند. درواقع، با نوعی فقر عوامل اجتماعی روبه‌رو هستیم.
پایه مفهومی تحقیق
این مطالعه بر سلامت خانوادگی متمرکز و حساسیتهای تئوریک خود را از بطن این موضوع استنتاج کرده است. خانواده به‌عنوان عمده‌ترین نهاد اجتماعی و اولین نظام مؤثر بر رشد کودکان و نوجوانان مطرح است (سامانی،2013). سلامت خانوادگی مبتنی بر دوستی و صمیمیت و اعتماد اعضا نسبت به همدیگر است و ملازم با انسجام و گرمی، آزادی افراد محترم شمرده می‌شود و اعضا در فراهم‌آوردن نیازهای خود و سایرین تلاش می‌کنند (تول و همکاران،2011).
از صاحبنظران این بعد سلامت خانوادگی مک گراو (2004) است که بر عواملی مانند محبت، داشتن آهنگ مشخص در زندگی خانوادگی، برقراری رسوم و سنتها، داشتن نقش فعال در روابط و یادگرفتن چگونگی مقابله با بحران تأکید می‌کند (گراو،2004). برادشاو (1985) ویژگیهای حاکم بر خانواده سالم در 14 مورد مانند پذیرش مسائل، حمایت از آزادیهای درون خانواده و ارتباط مستقیم خلاصه می‌کند.
6- افراد خانواده می‌توانند با هم تفاوت داشته باشند (برادشاو،1985). کونیگ (1987) صمیمیت را مشخصه اصلی و تفکیک‌ناپذیر سلامت خانوادگی می‌داند و از خانواده سالم به‌عنوان گروهی خاص نام می‌برد که اعضای آن با احساسات شدید با یکدیگر در ارتباط هستند (2008).
الیزابت بات (2018) در قالب نظریه «شبکه خانواده» به تقسیم نقش زن و شوهر در روابط زناشویی و زندگی خانوادگی توجه می‌کند. او معتقد است که خانواده‌هایی که میزان بالایی از جدایی و تفکیک روابط نقشی زن و شوهر را داشتند، به یک شبکه متراکم روابط متصل و بسیاری از دوستان، همسایگان و خویشاوندان یکدیگر را می‌شناختند. در مقابل خانواده‌هایی که روابط نقشی نسبتاً مشترکی میان زن و شوهر وجود داشتند، شبکه روابط پراکنده‌ای داشتند و تعداد کمی از خویشاوندان، همسایگان و دوستان آنها یکدیگر را می‌شناختند.
درمجموع برای کشف و فهم (روایت) نظری از میدان تعاملی و استنتاج و استخراج مفاهیم پایه، این مطالعه منظومه و پایه مبنایی - مفهومی خود را بر رویکردهای افرادی مانند مک گرا، برادشاو بات به‌عنوان بستر و لنگرگاه مفهومی ابتناء کرده است.
روش
روش تحقیق، کیفی و از استراتژی داده‌بنیاد به‌منظور تحلیل داده‌ها استفاده شد. پژوهش مقطعی از نوع تحقیقات کاربردی و تحقیق میدانی محسوب می‌شود. جامعه موردمطالعه شامل همه خانواده‌های شهرستان نورآباد ممسنی در سال 1402 بود. تلاش شد بدون توجه به بازنمایی یک جمعیت و یا افزایش تعمیم‌پذیری نتایج «نمونه‌گیری با حداکثر تنوع» باشد و مشارکت‌کنندگانی با ویژگیهای متفاوتی انتخاب و بدون توجه به شاخصهای بیرونی دموگرافیک و توزیع متعادل و منطق نمونه‌گیری کمی انتخاب شوند. شیوه نمونه‌گیری نیز به‌صورت «هدفمند» و «نظری» بوده و پاسخگویان موردنظر با ابزار مصاحبه نیمه‌ساختاریافته مورد مصاحبه قرار گرفتند.
تعیین حجم نمونه نیز بر اساس معیار اشباع نظری حاصل شد. به این معنا که بعدازاینکه به تجربه مشاهده شد که داده‌ها در حال تکرار و به‌اصطلاح به‌نوعی اشباع نسبی رسیده‌ایم (15 فرد-مصاحبه) روند مصاحبه‌ها را متوقف کردیم. بنا بر ملاحظات اخلاقی، محقق در ابتدا به توضیح اهمیت و اهداف تحقیق و کسب رضایت از مشارکت‌کنندگان، با اتخاذ رازداری از ارائه نام و مشخصات شغلی آنها اجتناب و نیز مصاحبه‌ها را در اختیار مشارکت‌کنندگان قرار داده و متن را تأیید کردند. داده‌های گردآوری‌شده بر اساس استراتژی داده‌بنیاد که برای کشف فرایند تجربه مشارکت‌کنندگان به یادداشت‌نویسی، درگیری هم‌زمان در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، ساختن کدها، تعریف روابط بین مقولات و ...پرداخته و به تدقیق مقولات و جزءکردن اطلاعات و کدها بر اساس سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی انجام گرفت.
به‌منظور اعتباریابی داده‌ها نیز علاوه بر بازبینی داده‌ها توسط استادان و محقق، از بازبینی توسط مشارکت‌کنندگان به‌منظور تأیید یا رد صحبتهای خود و ارائه نقل‌قولهای مختلف از مشارکت‌کنندگان استفاده شد.
شکل 1: فرآیند مدیریت داده‌ها و تکامل مدل در مرحله کدگذاری
یافته‌ها
توصیف ویژگیهای جمعیتی مشارکت‌کنندگان
درمجموع گروه نمونه را 8 مرد و 7 زن با میانگین سنی 35 سال تشکیل دادند. بیشترین تعداد نمونه‌ها متأهل بودند. میزان تحصیلات گروه نمونه 7 نفر دارای تحصیلات کارشناسی، 4 نفر فوق‌لیسانس، 1 نفر دکتری، 2 نفر فوق‌دیپلم و 1 نفر دارای تحصیلات دیپلم است. ازنظر درآمد کمترین درآمد 10 میلیون و بیشترین درآمد 50 میلیون است.
توصیف ویژگیهای جمعیتی مشارکت‌کنندگان
درمجموع گروه نمونه را 8 مرد و 7 زن با میانگین سنی 35 سال تشکیل دادند. بیشترین تعداد نمونه‌ها متأهل بودند. میزان تحصیلات گروه نمونه 7 نفر دارای تحصیلات کارشناسی، 4 نفر فوق‌لیسانس، 1 نفر دکتری، 2 نفر فوق‌دیپلم و 1 نفر دارای تحصیلات دیپلم است. ازنظر درآمد کمترین درآمد 10 میلیون و بیشترین درآمد 50 میلیون است.
جدول ش.1. مشخصات مصاحبه‌شونده‌ها
یافته‌های تفسیری
پدیده محوری: پدیده محوری «هم‌آهنگ بودن باوری -ارزشی» است. سلامت خانوادگی تابعی است از اینکه هر میزان که اعضاء خانواده با همدیگر به لحاظ نظام ارزشی، جهت‌گیری فکری هماهنگی و ثبات در تصمیمگیری بالاتری برخوردار باشند، رشد و تکامل نهاد خانواده از وضعیت و جریان همواری برخوردار بوده و لذا افراد خانواده از میزان سلامت خانوادگی مناسبی برخوردار می‌شوند. در این رابطه مشارکت‌کننده به نام زینب با وضعیت مجرد و 35 ساله اظهار می‌کند:
«خانواده یعنی گفت‌وگو و نشست‌وبرخاست...از ویژگیهای خانواده سالم، صمیمیت اعضا، احترام، عشق و همدلی، توافق نظر و... است؛ یعنی همه باید در مورد موضوعات مختلف گفتگو و گپ زده و با نشستن کنار هم یک نظر و تصمیم بگیرند و نه اینکه هر که ساز خودش بزنه و...».
افراد موردمطالعه معتقد بودند زمانی که شرایط و بسترهای اقتصادی مهیا و همچنین افراد خانواده اهتمام بیشتری در تأمین و رفع‌ورجوع نیازهای اقتصادی همدیگر داشته باشند، آرامش و امنیت روانی بیشتری در خانواده حاکم و درنتیجه اعضاء در یک فضای صمیمی و آرام دورهم جمع و نهایتاً سلامت خانوادگی حاصل می‌شود.
سعید کارمند و کارشناسی ارشد اظهار می‌دارد:
«صمیمیت اعضا خانواده، شرایط اقتصادی، استقلال اعضای خانواده، ارزشهای اخلاقی، مسئولیت‌پذیری اعضای خانواده می‌توانند بر سلامت خانواده مؤثر باشند؛ یعنی جوری باشد که هرکدام از اعضاء کار خودشان به‌درستی انجام بدهند و نگذارند فشار اقتصادی فقط بر یک نفر وارد و بقیه بیکار بمانند و...».
شرایط علی
با توجه به کدگذاری مرحله قبلی و نیز تحلیل مجدد و بازپروری آنها، چهار مقوله «مدیریت انتظارات»، «پذیرش واقعیت»، «امنیت وجودی مادی» و «امنیت روانی/عاطفی» استخراج شد.
مدیریت انتظارات: اتخاذ رویکرد قناعت و مدیریت انتظارات اعضاء خانواده از همدیگر می‌تواند نقش مهمی در سلامت خانوادگی داشته باشد. افراد خانواده نباید نگاه و تلقی یک بنگاه اقتصادی از نهاد خانواده داشته باشند؛ بلکه باید برحسب نقشها، وظایف و توان و جایگاه هر عضو از دیگری انتظار عقلانی داشته باشند.
«باید همه‌مون سعی کنیم انتظارات و چشمداشت و تفکرات منطقی و همراه با شناخت درست داشته باشیم و در ارتباط با یکدیگر تا حد لازم و ممکن آگاهانه و دوستانه عمل نماییم»(مشارکت‌کننده ش 9، خانم، آرایشگر).
پذیرش واقعیت: اعضاء خانواده عمدتاً در اثر تعامل با اطرافیان و شبکه خویشاوندی، خود و خانواده‌شان را با دیگران مقایسه و ارزیابی می‌کنند. درنتیجه در حوزه‌های اقتصادی، فکری، احترام و نگرشهای مربوط به خانواده تأثیرپذیر می‌شوند.
«آدم بالاخره می‌بیند و می‌شنود و نمی‌شود به زندگی دیگران اهمیت نداد. درسته که حقوق و حریم شخصی و مسئولیت‌پذیری در مقابل هم داریم... البته مقایسه‌کردن زندگی ممکن است صدمه بزنه به روابط خانوادگی و مشکلاتی مانند اعتیاد، چشم و هم‌چشمی، خرج‌کردن، درگیری و قهر می‌توانند سلامت خانواده را به خطر بندازند»(مشارکت‌کننده ش 5، لیسانس، پرستار).
امنیت وجودی–مادی: این بعد ناظر بر اتخاذ عدالت در برآوردن نیازهای مادی، سبک زندگی، تضمین مالی در چرخشهای مختلف زندگی خانوادگی، امید به حفظ و تداوم وضعیت مادی مناسب در شرایط خاص چون بیماری، از شرایط علی است که نقش مستقیم و مهمی در سلامت خانوادگی دارد.
«باید جوری شه که برآوردن و تأمین نیازهای اولیه خانواده، فراهم‌کردن آموزش خانواده، شرایط مسافرت و داشتن تأمین رفاه اجتماعی وظیفه و حق همه بشه و کلاً بدون اینها زندگی ارزشی ندارد و اینها سطح خوشی و سلامت خانواده را بالا می‌برند»(مشارکت‌کننده ش 12، مجرد و معلم).
امنیت روانی/عاطفی: وجود حس امنیت ذهنی به صورتی که افراد در جامعه و خانواده احساس پشت گرمی و صمیمت نسبت به هم داشته و به همدیگر راجع به کارها، وظایف و دخل‌وخرج امور خانواده اعتماد داشته باشند، یک شرط علی مهم در ایجاد سلامت خانوادگی است.
«کلاً داخل خانواده ، بچه‌ها و پدر و مادر باید با هم صمیمی باشند، به هم احترام بگذارند، عشق و همدلی و توافق نظر داشته باشند و ... زمانی که به هم نیاز دارند باشند و پشت همدیگر بگیرند»(پاسخگوی ش 7، معلم).
بسترها (زمینه‌ها)
در اینجا با مجموعه‌ای از زمینه‌ها و بسترهایی سروکار داریم که می‌توانند از بیرون بر سلامت خانوادگی اثرگذار باشند که 3 مؤلفه زمینه‌ساز: «باهم‌بودن و یکی‌شدن»، «رفع احتیاجات اجتماعی» و «پذیرش تفاوتها و محترم‌شدن» معرفی شدند.
باهم‌بودن و یکی‌شدن: ابتنای روابط حاکم بر خانواده بر مای جمعی و هم‌آهنگ‌شدن است. زمانی که همه اعضاء بر یک ساز واحد کوک شوند، بسترهای سلامت خانوادگی از کیفیت بیشتری برخوردار خواهد شد. مشارکت‌کننده ش 15، مرد و لیسانسه، اظهار می‌کند:
«اگه می‌خواهیم خوشبخت باشیم باید یکی شویم و دست از لج بازی و مخالفت برداریم... زمانی که همه با هم باشیم راحت‌تر به هدفمان می‌رسیم و مشکلاتمان کمتر می‌شود... اعضاء خانواده دین‌دار و مؤمن باشند»
رفع احتیاجات اجتماعی: انسانها علاوه بر نیازهای اقتصادی، یک سری نیازها و احتیاجات جمعی و گروهی دارند که می‌تواند بر سلامت و بهزیستی زندگی خانوادگی‌شان تأثیرگذار باشد. عمل به تکالیف جمعی، رفع‌ورجوع نیازها، کمک به یکدیگر ازجمله بسترهای سلامت خانوادگی است.
«نحوه ارتباط اعضا خانواده با همدیگر، احترام، رفتار پدر و مادر، سربارنبودن، درک متقابل، فهم نیازهای یکدیگر و... می‌توانند بر سلامت خانواده مؤثر باشند»(پاسخگوی ش 7).
پذیرش تفاوتها و محترم‌شدن: اینکه تفاوتها را در خانواده لحاظ و به‌حساب آورده شود، ارتباط مستقیمی با احترام و حفظ سلامت خانوادگی دارد. پذیرش تفاوتها بستر را برای دیده‌شدن و سپس احترام اعضاء به یکدیگر فراهم و حصول به سلامت خانوادگی را مهیا می‌کند.
«همه باید به همدیگه اهمیت بدهیم و به جایگاه و حریم شخصی یکدیگر احترام بذاریم ... اگه حق و حرمت هم رعایت کنیم و مشورت کنیم و هی نگیم من و من تنها خوبم و درست میگم و...»(پاسخگوی ش 1، مرد،24 ساله).
شرایط مداخله‌گر (میانجی)
شرایط مداخله‌گر مرتبط با سلامت خانوادگی که می‌توانند در کاهش و یا در تغییر شرایط علی نقش ایفا کنند در 3 مقوله «برخورد مناسب»، «داشتن انصاف/صداقت» و «وجود قانون و عمل به آن در زندگی» تعریف شده‌اند.
برخورد مناسب: اتخاذ احترام و تشکر، رعایت مبادی به آداب، داشتن روحیه قدردانی اعضاء از یکدیگر نقش و دخالت‌گری مهمی در سلامت خانوادگی ایفا می‌کند. یعقوب با شغل آزاد اظهار می‌کند:
«در زندگی باید گذشت داشته باشیم و همه ما اشتباه می‌کنیم. خیلی مهم است که پدر و مادر موقع خطا با بچه چطور برخورد کند. به درگیری و کتک نکشد و...»
انصاف/ صداقت: وجود عدالت و انصاف در خانواده یکی از مسائل مهم است و اگر اعضاء حتی با وجود صعوبت و وظایف زیاد حس مثبت از عدالت داشته باشند، پذیرش تنگاهها و عمل به نقش راحت‌تر و با شوق و دل‌بستگی و تعهد نسبت به دیگران صورت می‌گیرد.
«اینکه آدم برای رسیدن به هدف و خواسته خود از دیگران سوءاستفاده نکند خیلی مهم است نه اینکه دروغ بگه ... باید به هم اعتماد داشته باشیم. زن و شوهر رقیب هم نباشند و...»(پاسخگوی ش 10 مرد و متأهل).
قانونمندی در زندگی: اینکه در زندگی خانوادگی نظم و نسق حاکم باشه و اعضاء با رویه مشخص با هم رفتار کنند و هرکدام از اعضاء نسبت به رفتارهای خلاف ارزشهای خانواده برخورد قاطع و محکم اتخاذ کنند خیلی مهم است و مسیر همنوایی و یکدستی خانوادگی را میسر می‌کند.
«سرپرست خانواده باید مقررات خانواده را رعایت و در مقابل بی‌ادبی و تنبلیها تصمیم قاطع بگیرد و البته خودش هم باید پایبند باشد و قانوناً هم معلوم است که هر کاری چه کسی انجام دهد و...»(پاسخگوی ش 9، بازاری).
راهبردها
راهبردها مجموعه اقدامات و استراتژیهایی است که اعضای خانواده درنتیجه شرایط پیش‌آمده به‌صورت آگاهانه و فعالانه اتخاذ می‌کنند تا به بهبود وضعیت سلامت خانوادگی منجر شود.
همکاری و همدلی: همیاری، تعامل و همراهی در مواقع مشکلات از نمودهای عینی و راهبردهای همدلی و همکاری از سوی اعضاء خانواده برای غلبه بر نارساییها و اختلالات رابطه‌ای در خانواده است.
«همدلی و همفکری اعضای خانواده در زمان مشکلات و یاری و همدلی آنها و در کنار هم قرار گرفتن در مواقع سختی سبب ایجاد یک خانواده سالم می‌شود... همه مجبور هستیم که در کنار هم باشیم و کمک بکنیم و در زمان مشکلات رفیق نیمه‌راه نباشیم...» (مشارکت‌کننده ش 13).
سبک زندگی دوراندیشانه/ عاقبت‌اندیش: بخشی از تلاش و تحمل سختیهای افراد خانواده ناظر به آینده و انتخاب آگاهانه یک نوع راهبرد در راستای سرمایه‌گذاری بلندمدت در حوزه‌هایی مانند فرزندان، مالی، آموزشی، تربیتی و... است. در حقیقت یک نوع سبک زندگی عاقبت‌اندیش است که ریسک حذف و فداکردن منافع کوتاه‌مدت را می‌پذیرد. جعفر، متأهل اظهار می‌کند:
«برنامه‌ریزی برای زندگی سالم و دینی، تربیت فرزندان سالم و موفق، مسئولیت‌پذیر، وضعیت اقتصادی و درآمدی خوب، تفریح کردن و مسافرت‌رفتن و پایبندبودن به اصول همه برای زندگی سالم مفید و لازم است...»
پیامدها
پیامدها، نتایج مجموع موجبات علی مستقیم و غیرمستقیم و راهبردهای اتخاذشده برای تحقق پدیده محوری و اجرای راهبردها است (استراوس و کوربین،2014).
پیامد اخلاقی: یکی از مهم‌ترین پیامدهای اختلال در سلامت خانوادگی، پیامد اخلاقی و شکل‌گیری ذهنیتی همچون تنبلی، بی‌تعهدی، بی‌مسئولیتی و امکان تکوین ارزشهای اخلاقی مغایر با نظام خانواده و سلامت آن است. حبیب با 39 سال سن در این رابطه اظهار می‌دارد:
«اگر خانواده و اعضا آن سالم باشد، با هم کار می‌کنند، خیانت نمی‌کنند، پدر و مادر عاشق بچه‌هاشون می‌شوند و برعکس... هدفشان یکی است... این می‌تواند زمینه‌ساز ترقی کشور شود.»
پیامد روانی: بدون شک نتیجه اجتناب‌ناپذیر به خطر افتادن سلامت خانوادگی، ذهنیت مشوش، ناامیدی، حس ناامنی، بروز و ظهور خشونت (کلامی/فیزیکی)، آسیب به خود و دیگری و شکل‌گیری انواع بیماریهای روحی و روانی است.
«داشتن روحیه خوب و روان سالم درگرو ارتباط خوب و خانواده سالم است...آدم وقتی ببینه همه با هم هستند امید وجود دارد، درگیری و نزاع نیست، همه رشد می‌کنند و حالشون خوب است...»(مشارکت‌کننده ش 15).
پیامد اجتماعی: این بعد پیامدی وجه عینی و عملی در زندگی خانوادگی دارد. به دیگر سخن، زمانی که پیش‌تر بسترها و پیامدهای اخلاقی و روحی منفی نضج گرفت، اختلال نقشی، شکست نقشی، درگیری نقشی، طلاق، فضای خصومت‌آمیز خانوادگی، فقدان همکاری، فردگرایی خودخواهانه و... اجتناب‌ناپذیر و رویه رایج و غالب در روابط خانوادگی و تعاملات بین فردی خواهد شد.
«در خانواده سالم می‌تونیم وضع خوب اقتصادی داشته باشیم، بچه‌های خوبی تربیت کنیم، دین‌دار باشیم، مسئولیت‌پذیر باشیم. سبب‌ساز باشیم نه سبب سوز. تو کارها با هم همکاری کنیم، رقیب هم نباشیم...»(مشارکت‌کننده ش 14).
نمودار ش 2: مدل نهایی تئوریکی
بحث
زمانی که سلامت خانوادگی به خطر می‌افتد، هماهنگی ارزشی و فکری و همین‌طور رشد و امنیت اقتصادی دچار اختلال می‌شود و بالعکس. زمانی که شاهد فقدان مدیریت انتظارات از یکدیگر، نپذیرفتن واقعیت موجود برحسب تواناییها باشیم و ظرفیت و امنیت وجودی و عاطفی غایب باشد، بستر و زمینه برای سلامت خانوادگی نامناسب و برخوردهای توأم با بی‌نظمی، بی‌انصافی، عدم پایبندی به قانون و رویه‌های نامتناسب با ارزشهای خانوادگی نضج و اعضای خانواده ناگزیر به اتخاذ راهبردهایی برای بازگشت به سلامت خانوادگی و یا رهایی از این وضعیت می‌شوند و اهتمام بیشتری در این راستا به خرج می‌دهند.
معمولاً مهم‌ترین راهبرد برای سلامت خانوادگی همراهی/همدلی و سبک زندگی دوراندیشانه عاقبت‌اندیش است که هم‌زمان هم به دوام و پایداری خانواده کمک و هم بسترساز پذیرش و تحمل ناملایمات ناشی از فقدان سلامت خانوادگی و از طرف دیگر نتایج این مصائب را به آینده حواله می‌دهد که شاید در مقابل ازخودگذشتگی این وضعیت کنونی ناخوشایند، آینده بهتر و خوشایندتر نصیب فرد شود.
زیستن در شرایط سالم و یا ناسالم خانوادگی پیامدهای اخلاقی، روانی و اجتماعی را در ابعاد ذهنی و جسمی عاید فرد می‌کند؛ بنابراین سلامت خانوادگی محصول شرایط، بسترها و اتخاذ راهبردها و تأملات فردی و بین طرفین است که نقش محوری نظام ارزشی/هنجاری و امنیت اقتصادی ایفا می‌کنند. نتایج مؤید پرداختن به ساحتهای سه‌گانه سلامت خانوادگی بوده و نکته مهم اینکه نتایج تحقیق در خصوص مفاهیم حساس و یافته‌ها نشان‌دهنده این است که ساحتها در یک رابطه چندگانه، تقویت‌کننده و مکمل هم ایفای نقش می‌کنند و سلامت خانوادگی منحصراً در یک بعد معنا نمی‌یابد.
خانواده را می‌توان نهاد واسطی بین فرد و جامعه دانست که در عین تأثیرپذیری از آن دو، بر آنها تأثیرگذار نیز هست. یکی از شاخصهای جامعه سالم، سلامت خانوادگی است. خانواده در ارتباط مستقیم با مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پیرامون بوده و این مسائل اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر آن دارند. از آن جمله می‌توان به کاهش انتظارات، امنیت مادی، روانی و عاطفی اشاره کرد. برای اینکه خانواده سالمی داشته باشیم، داشتن توقعات و انتظارات معقول بین زوجین، والدین از فرزندان و بالعکس، از عوامل شکل‌گیری خانواده سالم و داشتن انتظارات غیرمعقول افراد خانواده از همدیگر مسبب بسیاری از آسیبهای خانواده‌ها در جامعه امروزی هستند. این بخش با پژوهشهای نیستروم و همکاران (2015) و فالیح (2019) در خصوص تأثیر هم‌افزایی سلامت خانوادگی و ابعاد آن در افزایش بهره‌وری و کارایی مشترک است.
همچنین از دیگر عوامل مهم و مؤثر بر سلامت خانواده، داشتن امنیت است. استحکام خانواده از مهم‌ترین عوامل استحکام اجتماع است. امنیت مادی، روحی و روانی و... در خانواده مهم‌ترین عامل تحقق امنیت در جامعه است. بر این اساس باید تلاش کرد که نهاد خانواده کاملاً مستحکم باشد. در این خصوص گیدنز معتقد است که خانواده عامل اعتماد بنیادین و بسترساز و منشأ احساس امنیت و در ارتباط کنشها و واکنشها با واقعیت همچون غربالی عمل می‌کند که همهٔ افراد عادی در جریان رویارویی با مسائل زندگی روزمره خود در پناه آن قرار می‌گیرند و نقش پوسته و پیله حمایتی بازی می‌کند (گیدنز،2021).
امنیت خانواده یکی از مهم‌ترین مواردی است که می‌تواند رشد و تعالی افراد را در پی داشته باشد و مجموعه رفتارهایی را درون خود نهادینه کنند. رعایت آداب معاشرت در بین افراد خانواده، رعایت عدالت و حقوق افراد و دادن حق به مستحق و داشتن قانون در زندگی موجب استحکام روابط اجتماعی می‌شود و بدون قانون نه اجتماعی حاصل و نه پیشرفتی پدید می‌آید.
این بخش از نتایج با تحقیق عباسی و همکاران (2022) همخوانی دارد. همچنین عمل به اصول اخلاقی و رعایت آن در زندگی بر سلامت خانواده مؤثر است. عوامل زمینه‌ساز سلامت خانواده عبارت است از: برابری، رفع احتیاجات اجتماعی، پذیرش تفاوتها، احترام و انجام وظایف. افراد باید از حقوق و تکالیف یکسانی برخوردار باشند و باید از قدرت برابر برای تأثیرگذاری بر جامعه و زندگی خود بهره‌مند باشند.
داشتن برابری و مساوات در زندگی و رعایت حقوق همدیگر و همچنین تفاوت‌نگذاشتن بین جنسیت فرزندان سبب شکل‌گیری سلامت خانوادگی می‌شود. داشتن وحدت و همدلی بین افراد خانواده در زمینه‌های مختلف و خصوصاً موقع بروز مسائل و مشکلات بر انسجام خانواده می‌افزاید که درنهایت یک خانواده سالم را شکل می‌دهد.
نتایج این بخش با تحقیق سفیری و همکاران (2016) همخوانی دارد. همچنین رفع نیازهای مختلف افراد خانواده و رعایت و حفظ احترام متقابل، پدر، مادر و فرزندان هریک وظایفی را متقابلاً دارند که لازم است همه این وظایف را انجام دهند تا خانواده سالمی داشته باشیم. راهبردها اقداماتی هستند که برای تحقق پدیده محوری تحت شرایط خاص انجام می‌گیرد. راهبردهای سلامت خانواده عبارتند از: مذاکره، تعاون، آموزش سبک زندگی، یادگیری و کسب مهارت، همدلی و برنامه‌ریزی هستند.
با امعان نظر و فهم کیفی نتایج می‌توان اظهار کرد که ازجمله پیامدهای سلامت خانوادگی، پیامد علمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی هستند. شرایطی علی همچون حس تعلق وجودی، همدلی و هم‌بختی مشترک و نیز اتخاذ همگامی و همدلی مشترک و تشریک‌مساعی در فعالیتها و امورات معیشتی، تمشیتی، معاشرتی و تربیتی بر اساس عدالت و احترام می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری سلامت خانوادگی داشته باشد.
با این توصیف، فرهنگ‌سازی و بسترسازی برای تعریض و عمومیت‌یافتن نظامهای ارزشی-هنجاری عرفی و دینی عامگرایانه متناسب با وفاداری و تعلق‌خاطر به خانواده مبتنی بر پیوستگی عاطفی و وفاق هنجاری عامگرایانه عامل مهمی در سلامت خانوادگی است.
مطالعات کانجر و الدر نشان می‌دهند که فشارهای اقتصادی موجب عقب‌نشینی و از بین رفتن توجه و محبت و افزایش فروپاشی و ازهم‌گسیختگی زندگی زناشویی، بی‌نظمی خانواده و افزایش رفتارهای خشونت‌آمیز (1990( و کاهش سلامت خانوادگی شود. بنابراین مهیاکردن شرایط برای ایجاد شغل برای تمام افراد جامعه یا ارتقای امنیت مادی آنان می‌تواند نقش مهمی در کاهش اختلال خانوادگی و افزایش در سلامت خانوادگی ایفا کند. نکته واپسین اینکه با وجود تلاش و اهتمام جدی محققان در انجام مصاحبه‌ها، چون حوزه جغرافیایی پژوهش در یک شهرستان کوچک دارای بافت محلی – سنتی بود و از سوی دیگر حوزه مطالعاتی موضوع مربوط به حریم خصوصی و پنهانی بود، مشارکت‌کنندگان چندان رغبتی به ارائه اطلاعات نداشتند.
منایع
Azad armaki,T. Kafari golemreza(2006) Generational Sociology in Iran, Tehran: Academic Jihad
Abbasi, Sohaila; Safarzadeh, Sahar (2022). The relationship between the health of the main family and mindfulness with self-sacrificing behaviors, perception of fairness and marital commitment in married female students of Ahvaz city,Women and Society Quarterly, Volume 13, Number 49, April 1401, page 17-28. (DOI): 10.30495/JZVJ.2021.24680.3214
Butt, Elizabeth (2013),”Marital roles and social networks” in modern sociology vol.1.Author: Petar Worsli, translated by Hasan Pouyan,Tehran, Chapakhsh publishing house.
Bradshaw, John (1985).The traumatic family and the traps of life, translated by Hassan Hamidpour and Zahra Andoz, Tehran, Esbar Publishing House, second edition.
Behnam, Jamshid (2004),family developments, translated by Mohammad Jaafar Poindeh, Tehran, Mahi publishing house, fifth edition.
Conger, Rand D.& Elder,jr.Glen H(1999)Linking Economic Hardship to Marital Quality and instability. Journal of marriage and the family.Vol 52,August:643-656. https://doi.org/10.2307/1131344
Etemadi, Ahmad, and Ebrahimi, Javad. (2009), Comparison of mental health of children of monogamous and polygamous families.Women in Development and Politics (Women’s Research), 8(4(series 31), 5-26. SID. https://sid.ir/paper/55454/fa
Giddens,Anthony(2020),Modernity and Self Identity: Self and Society in Late Modern age.Stanford University Press.
Falih Hasan.F (2019) A Review Study of Information Systems. International Journal of Computer Applications 179 (18):15-19
McGraw,Philip (2004).Family in the first priority book, translation Vida Alikhani, Tehran, Shahrab publishing house, first edition.
https://www.amar.org.ir
Nyström,T.Mustaquim,M. (2015)Finding Sustainability Indicators for Information System Assessment. In:Turunen, M (ed.),Proceedings of the 19th International Academic MindTrek Conference(AcademicMindTrek ‘15)(pp. 106113).NewYork:Association for Computing Machinery (ACM) http://dx.doi.org/10.1145/2818187.2818278
Olson ,D.H. (2013).Circumplex model of marital & family systems (Empirical approaches to family assessment).Journal of Family Therapy ,22(2) ,144-167. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.648600
Orth. U. (2018).The Family Environment in Early Childhood Has a Long-Term Effect on Self-Esteem: A Longitudinal Study From Birth to Age 27 Years. journal of Personality and Social Psychology 114 (4):637-655 DOI: 10.1037/pspp0000143
Konig,Rene(1987).Desintegration and Desorganization Der Familie. In Franz Filsner.
Panahi, Mohammad Hossein; Zarean Mansoura (2022). Family health and social factors affecting it, Social Sciences Quarterly (Allameh Tabatabai), 19th year, winter 2013, number 59, pp. 1-40. DOR: 20.1001.1.26454955.1401.17.60.1.4
Strauss, Anselm; and Corbin, Juliet (2013) Principles of qualitative research method: basic theory, procedures and methods, translated by Bayuk Mohammadi. Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.
Samani, Siamak (2012).Family solidarity and emotional independence in girls who run away from home, Iranian Scientific-Research Quarterly of Psychiatry and Clinical Psychology (Thought and Behavior), No. 46, 258-2. https://sid.ir/paper/16689/en
Safiri, Khadijah, Zakari Hamaneh, Ezra (2015).Family health and social factors affecting it in the cities of Tehran and Yazd. Population Studies,2(2), 163-192 SID. https://sid.ir/paper/169262/fa
Tabrizi, Mansoura (2018). The relationship between mediaization of daily life and family health, Journal of New Media Studies, Summer, No. 18. https://sid.ir/paper/268043/fa
Tol A, Tavassoli E, Shojaezadeh D. (2011). Evaluation of the health promoting lifestyle and its relationship to quality of life in the undergraduate School of Health, Isfahan University of Medical Sciences. Journal of Research in Health Systems 7(4): 1-7. http://hsr.mui.ac.ir/article-1-267-en.html
Waller, Maureen, Peters, Elizabeth H. (2008).The risk of divorce as a barrier to marriage among parents of young children. Social Science Research 37, 1188–1199. https://doi.org/10.1016/j.ssresearch.2008.05.010
نوع مطالعه: اصیل |
موضوع مقاله:
سلامت اجتماعی
دریافت: 1403/2/1 | پذیرش: 1403/7/28 | انتشار: 1404/1/15
دریافت: 1403/2/1 | پذیرش: 1403/7/28 | انتشار: 1404/1/15
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
