دوره 25، شماره 96 - ( در حال انتشار 1404 )
جلد 25 شماره 96 صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
mohamadi M, shahraki M. (2025). Dynamic relationship between health expenditure, carbon dioxide emission and human development index Evidence from OPEC countries. refahj. 25(96), : 1 doi:10.32598/refahj.25.96.1949.3
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4280-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4280-fa.html
محمدی مریم، شهرکی مهدی. ارتباط پویا بین هزینه‌های سلامت، انتشار دی‌اکسید کربن و شاخص توسعه انسانی: شواهدی از کشورهای عضو اوپک رفاه اجتماعی 1404; 25 (96) 10.32598/refahj.25.96.1949.3
متن کامل [PDF 473 kb]
(219 دریافت)
| چکیده (HTML) (531 مشاهده)
متن کامل: (54 مشاهده)
مقدمه
یکی از متغیرهای مهم اقتصادی در هر جامعـه میزان تولیـد و روند رشد آن است. معمولاً جوامعی که از سطح تولیـد بـالا و رشد اقتصادی سریع و مستمر برخوردار هستند، به‌شرط توزیع متناسب از سطح زنـدگی بـالاتری نسـبت بـه دیگـر کشـورها برخوردار هستند. بهترین منبع برای ارزیابی توسعه منابع و قابلیتهای انسانی، شاخص توسعه انسانی[1](HDI) است که به‌عنوان فرآیند فراهم‌کردن آزادی و فرصتها برای رفاه افراد تعریف می‌شود (جاوید[2] و همکاران، 2018).
شاخص توسعه انسانی (HDI) یک شاخص از میانگین موفقیت در ابعاد کلیدی توسعه انسانی شامل زندگی طولانی و سالم، دانش و امکانات مادی مناسب است. شاخص توسعه انسانی میانگین هندسی شاخصهای نرمال‌شده برای هر یک از سه بعد است (سازمان ملل[3]، 2021).
کشورها برای حرکت در مسیر توسعه و بالابردن شاخص توسعه انسانی، بدون توجه به ملاحظات زیست‌محیطی، خود را ملزم به افزایش رشد اقتصادی می‌کنند. این رشد می‌تواند آلودگی از نوع انتشار گازهای گلخانه‌ای را به همراه داشته باشد که این امر علاوه بر ایجاد اختلال در چرخه زیست‌محیطی موجب از بین رفتن منابع پایان‌پذیر، در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدیدپذیر و کاهش رشد اقتصادی در سایر کشورها به‌خصوص کشورهای درحال‌توسعه می‌شود.
در سال 1997، بیش از 100 کشور جهان «پروتکل کیوتو» را امضا کردند و برای دستیابی به هدف کاهش انتشار CO2 برای نجات اقتصادهای توسعه‌یافته از اثرات نامطلوب گرمایش جهانی برنامه‌ریزی کردند. در ابتدا، کشورهای درحال‌توسعه توجه قابل‌توجهی به کاهش انتشار CO2 نداشتند. بااین‌حال، پس از رشد سریع اقتصادی، این کشورها نیز نگرانی جدی نسبت به کاهش انتشار CO2 نشان می‌دهند. همچنین این آلودگیها می‌تواند موجب تحمیل هزینه‌های اجتماعی (نظیر بیماریها و مرگ‌ومیر زودرس) و تحمیل جریمه‌ها و هزینه‌هایی برای جبران خسارات زیست‌محیطی به اقتصاد کشورها شود (خوشنویس و پژویان، 2012)؛ بر این اساس می‌توان پذیرفت که آلودگی می‌تواند بر اقتصاد جامعه و رفاه انسان تأثیر بگذارد و ادامه چنین روندی علاوه بر کاهش میزان رفاه افراد جامعه، بقای نسل آینده را با مخاطرات شدیدی مواجه و فرآیند توسعه‌یافتگی آن کشورها را با مخاطره روبه‌رو کند. با توجه به پیامدهای نامطلوب انتشار CO2 بر رفاه و توسعه اقتصادی، اندازه‌گیری تأثیر انتشار CO2 بر هزینه‌های بهداشتی و توسعه انسانی ضروری به نظر می‌رسد.
رشد روزافزون جمعیت، وابستگی به انرژی و به‌تبع آن رشد مصرف انرژی به‌ویژه انرژیهای فسیلی و همچنین استفاده بیش‌ازحد از منابع طبیعی در راستای توسعه دائمی اقتصاد جهانی، خسارتهای جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست وارد کرده و کیفیت زندگی را برای نسلهای آتی کاهش خواهد داد (کریستال و آدبایو، 2021).
در این میان، بهبود کیفیت محیطی علیرغم دسترسی بیشتر به رشد اقتصادی نیز برای توسعه پایدار انسانی اهمیت زیادی دارد. انتشار CO2 یکی از بزرگ‌ترین عوامل ایجاد آلودگی محیطی و گرم‌شدن کره‌زمین است و به مشکلی جدی برای جهان و آینده زمین تبدیل شده است (فرهانی و شهباز، 2014؛ بیلگیلی و همکاران، 2016) لذا بررسی تأثیرات انتشار CO2 بر توسعه پایدار ضروری به نظر می‌رسد. اقتصاددانان معمولاً بر دو کانال مستقیم تأکید می‌کنند که از طریق آنها مصرف انرژی و انتشار CO2 مرتبط با آن بر توسعه انسانی تأثیر می‌گذارد. کانال اول از طریق تأثیر بر رشد اقتصادی و کانال دوم از طریق تأثیر بر سلامت است (اکبر و همکاران، 2021).
مراقبتهای بهداشتی یک شاخص کلیدی است که به‌طور قابل‌توجهی به توسعه انسانها کمک می‌کند و از طریق کانالهای متعددی مانند کاهش میزان مرگ‌ومیر و بهبود رشد اقتصادی کشور، HDI را بهبود می‌بخشد. بوومیک (2020) بیان می‌کند که هزینه‌های بهداشتی میزان مرگ‌ومیر نوزادان را کاهش می‌دهد. همچنین نه‌تنها تولید ناخالص داخلی سرانه و نرخ سواد را افزایش می‌دهد، بلکه منجر به پیشرفت HDI یک کشور می‌شود.
هارت یگ[4] (2008) معتقد است بهبود سلامت از طریق افزایش طول عمر و کاهش روزهای کاری که نیروی کار به خاطر بیماری خود یا بستگانش از دست می‌دهد، باعث افزایش ارتقای بهره‌وری نیروی انسانی شده و به‌طور غیرمستقیم تولید را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. همچنین ارتقای بهداشت و شاخصهای بهداشتی در جامعه با کاهش مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی، افراد را به پس‌انداز بیشتر تشویق خواهد کرد. به دنبال افزایش پس‌انداز در جامعه، سرمایه‌گذاری افزایش‌یافته و این موضوع به افزایش تولید منجر خواهد شد (بهبودی و همکاران، 2011).
اگر در جامعه‌ای هزینه‌های مراقبتهای سلامت به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری برای انباشت سرمایه‌های انسانی تلقی شود، با در نظر گرفتن سرمایه انسانی به‌عنوان عاملی برای رشد اقتصادی، هر افزایش در هزینه‌های مراقبتهای سلامت از طریق بهبود در موجودی انباشت سرمایه انسانی، منجر به افزایش تولید و درآمد ملی می‌شود.
واضح است که نیروی کار سالم‌تر دارای انگیزه و بهره‌وری بالاتری است، پس هزینه‌های مراقبتهای سلامت درصورتی‌که سلامت افراد جامعه را ارتقاء بخشد، می‌تواند از طریق بهبود بهره‌وری، تولید و توسعه انسانی را افزایش دهد. (چابونی و سعیدی، 2017).
وجود مطالعات مختلف درزمینه هزینه‌های سلامت نشان‌دهنده تفاوت روند رشد این نوع مخارج در کشورهای مختلف است. از طرف دیگر، سرعت رشد هزینه‌های سلامت در کشورها با سطوح توسعه‌یافتگی متفاوت، متغیر است؛ این نشان می‌دهد که بررسی تأثیر این مخارج بر شاخص توسعه انسانی چقدر حائز اهمیت است. ازاین‌رو تعامل بین هزینه‌های سلامت، انتشار CO2 و شاخص توسعه انسانی برای بررسی وضعیت رفاه و توسعه کشورها ضروری است.
در سالهای اخیر مطالعاتی در ارتباط مثبت بین هزینه‌های مراقبتهای سلامت و انتشار CO2 انجام‌شده است (مید و براجر، 2005؛ یزدی و همکاران، 2014). عامل اصلی هزینه‌های سلامت آلودگی ناشی از انتشار CO2 و PM2.5 است و افراد زیادی نسبت به آلودگی هوا حساس هستند. این حساسیتها از طریق بروز بیماریها و شدت بیماریها و درنتیجه افزایش هزینه‌های سلامت خود را نشان می‌دهد. (چن و چن، 2021).
خیربک و همکاران (2014) در تحقیقی نشان دادند که کاهش ذرات ریزمعلق به‌دست‌آمده از فعالیتهایی مانند سوختهای فسیلی و حمل‌ونقل، باعث کاهش هزینه‌های بهداشتی مرتبط با بیماریهای تنفسی و قلبی-عروقی می‌شود.
سالاس و سولامون (2019) به بررسی اثرات تغییرات آب‌وهوایی بر سیستم بهداشت عمومی و دسترسی به خدمات درمانی در سطح جهانی می‌پردازد و نشان می‌دهد که ادامه یافتن تغییرات آب‌وهوایی و افزایش انتشار CO2 می‌تواند هزینه‌های بهداشتی را افزایش دهد و به دسترسی شهروندان به خدمات بهداشتی ضربه بزند.
همچنین مطالعاتی نیز ارتباط دوطرفه بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی را نشان دادند (آلین و مارتینا، 2011؛ قریشی، 2009، شهرکی و قادری، 2021). هزینه‌های بالاتر برای شاخص توسعه انسانی همراه با افزایش منابع بهداشتی ممکن است به رشد جمعیت نسبت داده شود که به امکانات بهداشتی بیشتری نیاز دارد (قریشی 2009). این نشان می‌دهد که هر دو شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت به یکدیگر وابسته هستند و ممکن است یک ارتباط دوطرفه را نشان دهند. به همین ترتیب، آلین و ماریتا (2011) وجود یک همبستگی بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی را در اروپا نشان دادند.
فتاح و موجی (2012) تأثیر مخارج دولت محلی را بر بهبود شاخصهای توسعه انسانی بررسی کردند. آنها دریافتند که مخارج دولت برای بهداشت و آموزش تأثیر مثبتی بر توسعه انسانی در منطقه جنپونتو دارد. هزینه‌های دولت درزمینه بهداشت و آموزش به‌طور مثبت با هر سه مؤلفه شاخصهای HDI مرتبط است (فادیله3 و همکاران، 2018). کریگول4 و همکاران (2012) دریافتند که هزینه‌های بخش مراقبتهای بهداشتی ارتباط مثبتی با HDI دارد.
مطالعات نشان داد رابطه قوی بین شاخص توسعه انسانی، رشد اقتصادی و همچنین امید به زندگی سالم (HLE) با انتشار CO2 برای اکثر کشورهای جهان وجود دارد (لی و همکاران5، 2019). آسونگو و اودیامبو6 (2019) بیان می‌کنند که فناوریهای ارتباطی اطلاعات (ICT) اثرات منفی انتشار CO2 بر شاخص توسعه انسانی را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، بوگارد7 و همکاران (2017) و ریچ8 (2017) نشان می‌دهند که تخریب محیط‌زیست بر امید به زندگی و سلامت انسان تأثیر منفی می‌گذارد. محمد9 و همکاران (2019) با استفاده از داده‌های ده کشور تولیدکننده CO2 برتر (ایالات‌متحده، روسیه، عربستان سعودی، ایران، ژاپن، کره جنوبی، آلمان، چین، کانادا و هند) نشان دادند که علیت بین انتشار CO2 و شاخص توسعه انسانی وجود دارد.
همانطور که بیان شد شاخص توسعه انسانی دارای سه بعد اصلی رشد اقتصادی، وضعیت سلامت و آموزش است که هر یک از این ابعاد با مصرف انرژی و انتشار آلودگیها دستخوش تغییر خواهند شد. لذا دسترسی به شاخص توسعه انسانی بالاتر فقط با افزایش رشد اقتصادی محقق نمی‌شود بلکه بررسی اثرات رشد اقتصادی بر انتشار آلودگی و وضعیت سلامت و تأثیر نهایی آنها بر توسعه انسانی بسیار بااهمیت است. با توجه به پیامدهای نامطلوب انتشار CO2 بر مخارج سلامت و رفاه انسانها و همچنین تأثیرپذیری هرکدام از متغیرهای انتشار CO2، مخارج سلامت و توسعه انسانی از یکدیگر، هدف اساسی این مطالعه بررسی ارتباط پویا بین شاخص توسعه انسانی، انتشار CO2 و مخارج سلامت در منطقه OPEC با استفاده از تکنیک VECM است. اگرچه ارتباط یک‌طرفه بین این متغیرها در مطالعات گذشته وجود دارد اما وجه تمایز مطالعه حاضر در بررسی هم‌زمان این سه متغیر اصلی تأثیرگذار بر وضعیت توسعه انسانی در منطقه اوپک است.
روش
مطالعه توصیفی- تحلیلی، علی و کاربردی حاضر با روش مکانیسم تصحیح خطای برداری (VECM) برای کشورهای عضو اپک در سال 1402 انجام شد. کشورهای نمونه شامل ایران، عراق، عربستان صعودی، کویت، ونزوئلا، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا و اکوادور بودند. داده‌های موردنیاز مطالعه از نوع سری زمانی سالانه بودند و برای سالهای 2020-2000 از پایگاه داده‌ای بانک جهانی استخراج شدند. برآورد مدلهای مطالعه و آزمونهای موردنیاز در نرم‌افزار Eviews 10 صورت گرفت.
برای انتخاب نوع مدل رگرسیون ابتدا پایایی و نبود ریشه واحد متغیرها بررسی شد که برای این مهم از آزمونهای ریشه واحد پانل‌دیتا؛ ایم [5] و همکاران، لوین[6] و همکاران و فیشر[7] استفاده شد. در این آزمونها فرض صفر بیانگر ریشه واحد و یا ناپایایی متغیرهاست.
در صورت پایایی متغیرها می‌توان از مدل Panel VAR استفاده کرد. در غیر این صورت اگر متغیرها پایا نباشند باید مشخص شود که آیا بین متغیرها هم‌جمعی وجود دارد یا خیر. در صورت وجود هم‌جمعی باید از مدل تصحیح خطای برداری پانل‌دیتا استفاده شود. برای بررسی هم‌جمعی بین متغیرها از آزمونهای هم‌جمعی پانل‌دیتا مانند پدرونی و کائو [8]استفاده شد. در این آزمونها فرض صفر نبود هم‌جمعی است.
در این مطالعه روش VECM انتخاب شد که انتخاب این روش دلایل متعددی دارد؛ اولاً مدل VECM از سیستم تأخیر زمانی خودکار استفاده می‌کند که بهترین راه برای مقابله با مشکلات علیت معکوس و درون‌زایی است. ثانیاً با درنظر گرفتن همه متغیرها به‌عنوان درون‌زا، این تکنیک مسئله داده‌های طولی را که ناهمگونی فردی مشاهده نشده است را با ترکیب داده‌های پانل با روش VECM کنترل می‌کند. ثالثاً این تکنیک همچنین میزان اثر کلی را از طریق تجزیه‌وتحلیل تجزیه واریانس نشان می‌دهد که منعکس‌کننده تغییر در یک متغیر ناشی از شوکها در متغیرهای دیگر است (اکبر و همکاران، 2021).
فرم کلی مدلهای مطالعه با توجه به مطالعه اکبر و همکاران (2021)، قریشی (2009)، چاپونی و سعیدی[9] (2017)، چاپونی و همکاران (2016) و الله و همکاران[10] (2019) به شرح ذیل است. در هرکدام از مدلها یکی از سه متغیر هزینه‌های سلامت، شاخص توسعه انسانی و انتشار دی‌اکسیدکربن به‌عنوان متغیر وابسته و دو متغیر دیگر به‌عنوان متغیر مستقل درنظر گرفته شد.
LHCit=α+β1LCO2 it+β2 LHDIit+μi+eit (1)
LHDIit=α+β1 LCO it+β2 LHCit+μi+eit (2)
LCO2it=α+β1 LHDIit+β2 LHCit+μi+eit (3)
LHC: لگاریتم طبیعی سهم هزینه‌های سلامت از تولید ناخالص داخلی ثابت
LHDI: لگاریتم طبیعی شاخص توسعه انسانی
LCO2: لگاریتم طبیعی انتشار دی‌اکسیدکربن سرانه
eit: اجزای اخلال مدل
μi: متغیرهای کنترلی مدل
در این مطالعه از متغیرهای کنترلی متفاوتی طبق مطالعات پیشین استفاده شد. ازجمله متغیرهای امید به زندگی در بدو تولد (انصاری نسب و بیدمال، 2022)، هزینه‌های دولت برای آموزش و نرخ ثبت‌نام مدرسه دوره عالی (خوشنویس و پژویان، 2012) را می‌توان نام برد. درنهایت مدلهای بالا با توجه به متغیرهای کنترلی به فرم زیر تبیین و با استفاده از روش VECM برآورد شدند.
LHCit=α+β1 LCO2 it+β2 LHDIit+β3 POPit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 SCHOOLit+μi+eit
LHDIit=α+β1 LCO2 it+β2 HLCit +β3 POP_GRit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 LSCHOOLit+μi+eit
LCO2PC it=α+β1 LHDIit+β2 LHCPit +β3 POP_GRit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 SCHOOLit+μi+eit
علائم اختصاری و شرح هرکدام از متغیرها در جدول (1) بیان شد.
یافته‌ها
برای برآورد مدل موردمطالعه در این مطالعه، ابتدا آزمونهای ریشه واحد انجام شده است. جدول زیر آزمونهای ریشه واحد را با سه آزمون متفاوت نشان می‌دهد.
با توجه به نتایج جدول (2) بعضی از متغیرها با آزمونهای ریشه واحد در سطح مانا و بعضی دیگر در سطح مانا نشدند. متغیرهایی که در سطح مانایی آنها تأیید نشد با تفاضل مرحله اول در سطح احتمال 5 درصد و 10 درصد مانا شدند؛ بنابراین با توجه به اینکه همه متغیرها در سطح مانا نشدند و تعدادی از متغیرها با تفاضل مرتبه اول مانا شد می‌توان از روش VECM استفاده کرد.
قبل از استفاده از این روش بررسی هم‌جمعی بین متغیرها ضروری است که برای این مهم از آزمونهای پدرونی و کائو استفاده و نتایج در جدول (3) بیان شد. نتایج نشان داد فرضیه صفر آزمون کائو در سطح احتمال 5 درصد رد می‌شود. درنتیجه فرض صفر مبنی بر نبود هم‌جمعی رد می‌شود. نتایج آزمون پدرونی در جدول 3 نیز نشان داد که از 7 معیار مذکور چهار معیار آن در سطح معنی‌داری 5 درصد فرضیه صفر را رد می‌کنند؛ بنابراین نبود هم‌جمعی رد و وجود رابطه بلندمدت در مدل تأیید می‌شود و می‌توان مدل را با روش VECM برآورد کرد.
قبل از انجام آزمون VECM باید وقفه بهینه آن را مشخص کنیم. واردکردن متغیر با تعداد وقفه‌های زیاد باعث ایجاد خطا در امر پیش‌بینی می‌شود و متغیر با تعداد وقفه کم باعث ایجاد نتایج غیرمعمول می‌شود. به همین خاطر تعیین تعداد بهینه وقفه لازم قبل از انجام تخمین مدل الزامی هستند. در این مطالعه از معیارهای شوارتز-بیزین، آکاییک وهانن-کویئن برای تعیین تعداد بهینه وقفه استفاده و نتایج در جدول (4) ارائه شد.
مطابق نتایج به‌دست‌آمده با دو آزمون شوارتز-بیزین وهانن-کویئن در جدول 4 وقفه بهینه یک است. وقفه یک به معنای این است که در الگوی موردنظر، مقـادیر یک دوره قبــل متغیرهـای درون‌زا در مقدار فعلی آنها تأثیرگذار است. در ادامه برای بررسی وجود روند و عـرض از مبدأ در مـدل از روش پیشـنهادی جوهانسـن اسـتفاده شد که همه پنج الگوی ممکن از مقید تـا نامقیـدترین الگو برای هر بردار هم‌جمعی برآورد شد. برای بررسی تعداد بردارهای هم‌جمعی از آزمون مقادیر ویژه و اثرات ثابت استفاده شد که نتایج در جداول 5 گزارش شد.
نتایج آزمون جدول (5) مقادیر ویژه نشان داد فرضیه صفر، مبنی بر صفر بردار هم‌جمعی؛ رد می‌شود و زمانی که تعداد بردارهای هم‌جمعی به یک و دو برادر می‌رسد فرضیه صفر تأیید می‌شود؛ بنابراین حداقل یک بردار هم‌جمعی در مدل وجود دارد. نتایج آزمون اثر نشان داد زمانی که فرضیه صفر، مبنی بر صفر بردار هم‌جمعی و یک بردار هم‌جمعی است؛ فرضیه صفر رد می‌شود و زمانی که تعداد بردارهای هم‌جمعی به دو برادر می‌رسد فرضیه صفر تأیید می‌شود. با توجه به اطمینان از وجود بردار هم‌جمعی مدلهای مطالعه با استفاده از روش اقتصادسنجی VECM برآورد و نتایج در جدول (6) ارائه شد.
اعداد بالای پرانتز ضرایب تخمین و اعداد درون پرانتز آماره t به‌دست‌آمده در تخمین است.
نتایج جدول (6) نشان داد انتشار دی‌اکسیدکربن با ضریب 23/0 تأثیر مثبت بر هزینه‌های سلامت و با ضریب 93/0 تأثیر منفی بر شاخص توسعه انسانی داشت؛ همچنین هزینه‌های سلامت با ضریب 02/0 تأثیر مثبت بر انتشار دی‌اکسیدکربن و با ضریب 19/0 تأثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی داشت. شاخص توسعه انسانی نیز با ضریب 01/0 و 1.2 به ترتیب تأثیر مثبت بر انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت داشت. متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت و تولید ناخالص داخلی یک رابطه مثبت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی یک رابطه منفی در مدل انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند. همچنین متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی با هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی نیز ارتباط مثبت داشتند.
نتایج بعد از تخمین نیز نشان داد R2 برای هرکدام از مدلهای اصلی 44/0، 66/0 و 46/0 درصد به ترتیب برای انتشار دی‌اکسیدکربن، شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت برآورد شده است که بیانگر این است که این تخمین توانسته است در هر سه حالت موردبررسی بیشتر از 40 درصد مدل را توضیح دهد؛ همچنین آزمونهای نرمال‌بودن اجزای اخلال شامل لوتکپول، دورنیک-هانسن و اورزولا نشان دادند که اجزای اخلال نرمال هستند. آزمون خودهمبستگی LM نشان داد که هیچ خودهمبستگی در مدل وجود ندارد و آزمونهای پایداری نیز نشان دادند که همه ریشه‌های مدل VAR کمتر از یک هستند.
بحث
نتایج معیارهای انتخاب مدل و وقفه بهینه، مدل پانل VECM مرتبه اول را برای مدلهای این مطالعه تأیید کردند. نتایج VECM نشان داد که افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن منجر به افزایش هزینه‌های سلامت و کاهش شاخص توسعه انسانی می‌شود.
این نتایج با مطالعات قریشی (2009)، آلین و ماریتا (2011) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است. نتایج از این فرضیه پشتیبانی می‌شود که افزایش هزینه‌های سلامت می‌تواند شاخص توسعه انسانی را تقویت کند. نتایج برآورد مدلها نشان داد که افزایش هزینه‌های سلامت منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و افزایش شاخص توسعه انسانی می‌شود. نتایج آزمون علیت نیز نشان داد که رابطه یک‌طرفه میان هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی وجود دارد که هزینه‌های سلامت علیت شاخص توسعه انسانی است.
این نتیجه با مطالعات قبلی قریشی (2009)، آلین و ماریتا (2011) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است که افزایش هزینه‌های سلامت می‌تواند شاخص توسعه انسانی را تقویت کند. هزینه‌های سلامت نیز ممکن است ناشی از انتشار آلاینده‌ها به دلیل استفاده فزاینده از انرژی باشد. با افزایش مصرف انرژی و انتشار آلاینده‌هایی نظیر انتشار دی‌اکسیدکربن و گسترش انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از این مواد، خطری جدی برای وضعیت زیست‌محیطی و سلامت انسان خواهد داشت که می‌تواند هزینه‌های سلامت بالا برود (آلین و ماریتا،2011).
نتایج نشان داد که افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن نیز منجر به افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود. این نتیجه با مطالعاتی نظیر چاپونی و سعید (2017)، آپرگیس و همکاران[12] (2018) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است که بیان می‌کنند افزایش تخریب محیط‌زیست (انتشار CO2) باعث افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود. در این مطالعه نیز یک رابطه مثبت دوطرفه میان هزینه‌های سلامت و انتشار CO2 در سطح 5 درصد تأیید شد که نشان می‌دهد فعالیتهای بهداشتی ممکن است بر اثر انتشار آلاینده‌ها به دلیل استفاده بیشتر از انرژی افزایش یابد و به‌تبع هزینه‌های سلامت افزایش یابد.
اکبر و همکاران (2021) همچنین تأثیر مثبت هزینه‌های سلامت به انتشار CO2 را تأیید کردند که با این نتیجه سازگار است. نتایج مطالعات پیشین اگرچه ارتباط بین متغیرهای انتشار دی‌اکسیدکربن، شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت را به‌صورت یک‌طرفه و دوبه‌دو نشان دادند اما نتایج این مطالعه نشان داد که این سه متغیر دارای ارتباط بلندمدت بوده و به‌طور هم‌زمان با یکدیگر در ارتباط‌اند که در این ارتباطات، رابطه بین انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت و رابطه بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی مثبت است اما ارتباط بین انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی منفی است.
نتایج مدلها همچنین نشان داد که امید به زندگی اثر معکوس بر انتشار دی‌اکسیدکربن دارد. همانطور که بیان شد امید به زندگی شاخص مهمی از ترکیب HDI است. ازاین‌رو، این نتایج شواهدی را تأیید می‌کند که انتشار CO2، ذرات معلق و ازن سطحی را تشدید می‌کند که منجر به افزایش نرخ مرگ‌ومیر و کاهش امید به زندگی و بستری‌شدن در بیمارستان می‌شود (جاکوبسن، 2008).
درنتیجه، این آثار بر شاخص توسعه انسانی تأثیر نامطلوب دارد (اکبر و همکاران، 2021)؛ همچنین مطالعاتی مانند اکبر و همکاران (2021) و انصاری نصب و بیدمال (2022) نیز با این نتیجه سازگار هستند. متغیرهای بازبودن تجاری و تولید ناخالص داخلی تأثیر مستقیم و مثبت بر هزینه‌های سلامت، شاخص توسعه انسانی و انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند. این نتیجه با مطالعه لی و همکاران (2019)، اکبر و همکاران (2021)، احمدی و حضارمقدم (2013) و شهرکی و قادری (2019) همسو است.
این تحقیق همچنین دارای محدودیتهایی است: اولاً، هزینه‌های مراقبتهای سلامت به هزینه‌های سلامت بخش دولتی و خصوصی تفکیک نشده است. دوماً، اگرچه انتشار CO2 سهم عمده‌ای در انتشار آلودگی دارد، اما بررسی تأثیر سایر گازهای گلخانه‌ای مانند متان، SO2 و اکسید نیتروژن بر سلامت انسان و هزینه‌های مراقبت سلامت ناشی از آن مفید است؛ همچنین در این مطالعه متغیر تحقیق و توسعه برای همه کشورهای نمونه موجود نبود که منجر به حذف آن از مدل شد و با توجه به اینکه داده‌های سایر متغیرها نیز برای سالهای قبل از سال 2000 نیز موجود نبود بازه زمانی مطالعه به 2021-2000 محدود شد. پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی، متغیرهای میانجی مانند سیاستهای زیست‌محیطی، سطح آموزش عمومی درزمینه تغییرات اقلیمی و دسترسی به فناوری سبز بررسی شود تا فهم بهتری از مکانیزمهای ارتباطی بین متغیرهای اصلی به دست آید.
نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف بررسی ارتباط پویا بین هزینه‌های سلامت، انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی برای کشورهای عضو اوپک انجام شد. نتایج نشان داد افزایش شاخص توسعه انسانی منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت می‌شود. همچنین افزایش هزینه‌های سلامت منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی می‌شود.
نتایج همچنین نشان داد انتشار دی‌اکسیدکربن منجر به افزایش هزینه‌های سلامت و کاهش شاخص توسعه انسانی می‌شود؛ بنابراین با توجه به نتایج بالا اتخاذ سیاستهایی برای کاهش انتشار CO2 کشورهای منتخب در راستای اهداف توسعه پایدار تعیین‌شده توسط سازمان ملل متحد ضروری است.
در این راستا کشورها نه‌تنها می‌توانند بار مراقبتهای بهداشتی خود را کاهش دهند، بلکه منجر به بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز می‌شود که توسط HDI منعکس می‌شود. معرفی فن‌آوریهای پاک‌تر در فرآیندهای تولید برای کاهش انتشار آلاینده‌ها برای تضمین محیط‌زیست سالم برای مردم ضروری است. علاوه بر این، برای اقتصاد کشورهای اوپک به همان اندازه ضروری است که استفاده از منابع کربن انرژی را به‌شدت کاهش دهند و سهم منابع تجدیدپذیر را در ترکیب انرژی خود برای حفظ اکوسیستم و افزایش کیفیت زندگی توده‌ها افزایش دهند. متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت و تولید ناخالص داخلی یک رابطه مثبت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی یک رابطه منفی با انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند؛ همچنین متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی با هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی نیز ارتباط مثبت داشتند.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تهیه مقاله مشارکت داشته‌اند.
منابع مالی
این مقاله مستخرج از پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار است.
تعارض منافع
نویسندگان اظهار داشتند که تضاد منافعی وجود ندارد.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در مطالعه حاضر تمامی ملاحظات اخلاقی ازجمله شرط امانت، صداقت و نداشتن سرقت ادبی رعایت شده است.
Ahmadi, A. M., Hozar Moghadam, N. (2013). ‘Impact of trade liberalization on HDI in developed country’, Strategic Studies of public policy, 4(11), pp. 109-134. [In Persian]. https://sspp.iranjournals.ir/article_3272.html?lang=en
Akbar, M., Hussain, A., Akbar, A., & Ullah, I. (2021). The dynamic association between healthcare spending, CO2 emissions, and human development index in OECD countries: Evidence from panel VAR model. Environment, development and sustainability, 23, 10470-10489. DOI:10.1007/s10668-020-01066-5.
Alin, O., & Marieta, M. D. (2011). Correlation analysis between the health system and human development level within the European :union:. International Journal of Trade, Economics and Finance, 2(2), 99. https://www.ijtef.com/papers/85-F00033.pdf
Ansarinasab, M., & Bidmal, N. (2022). The impact of environmental pollutants emission (carbon dioxide) on life expectancy of men and women in Iran. Iranian Journal of Health and Environment, 14(4), 747-762. [In Persian]. https://ijhe.tums.ac.ir/article-1-6610-en.html.
Apergis, N., Gupta, R., Lau, C. K. M., & Mukherjee, Z. (2018). US state-level carbon dioxide emissions: does it affect health care expenditure? Renewable and Sustainable Energy Reviews, 91, 521-530. https://doi.org/10.1016/j.rser.2018.03.035
Asongu, S. A., & Odhiambo, N. M. (2019). Environmental degradation and inclusive human development in sub-Saharan Africa. Sustainable Development, 27(1), 25–34. https://doi.org/10.1002/sd.1858
Behboudi, D., Kiani, S., & Ebrahimi, S. (2011). Granger causality relationship between CO2 emission, industrial value added and energy consumption in Iran. Iranian Energy Economics,1(1), 33-53. [In Persian]. https://jiee.atu.ac.ir/article_2716_4c9bc8a3a55ee5f2da74198c1db01334.pdf?lang=en
Bhowmik, D. (2020). Determinants of india’s health expenditure: an econometric analysis. International Journal on Recent Trends in Business and Tourism, 4(1), 13–23. https://ejournal.lucp.net/index.php/ijrtbt/article/view/924
Bilgili, F., Koçak, E., & Bulut, Ü. (2016). The dynamic impact of renewable energy consumption on CO2 emissions: a revisited Environmental Kuznets Curve approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 54, 838-845. https://doi.org/10.1016/j.rser.2015.10.080
Boogaard, H., van Erp, A. M., Walker, K. D., & Shaikh, R. (2017). Accountability studies on air pollution and health: the HEI experience. Current environmental health reports, 4(4), 514–522. DOI:https://doi.org/ 10.1007/s40572-017-0161-0
Chaabouni, S., & Saidi, K. (2017). The dynamic links between carbon dioxide (CO2) emissions, health spending and GDP growth: A case study for 51 countries. Environmental research, 158, 137–144. https://doi.org/10.1016/j.envres.2017.05.041
Chaabouni, S., Zghidi, N., & Mbarek, M. B. (2016). On the causal dynamics between CO2 emissions, health expenditures and economic growth. Sustainable cities and society, 22, 184–191. https://doi.org/10.1016/j.scs.2016.02.001
Chen, F., & Chen, Z. (2021). Cost of economic growth: Air pollution and health expenditure. Science of The Total Environment, 755, 142543. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.142543
Craigwell, R., Bynoe, D., & Lowe, S. (2012). The effectiveness of government expenditure on education and health care in the Caribbean. International Journal of Development Issues, 11(1), 4–18. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/40935/1/MPRA_paper_40935.pdf
Fadilah, A., Ananda, C. F., & Kaluge, D. (2018). A Panel Approach: How Does Government Expenditure Influence Human Development Index?. Jurnal Ekonomi dan Studi Pembangunan, 10(2), 130–139. https://journal2.um.ac.id/index.php/JESP/article/view/4926/3129
Farhani, S., & Shahbaz, M. (2014). What role of renewable and non-renewable electricity consumption and output is needed to initially mitigate CO2 emissions in MENA region?. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 40, 80-90. https://doi.org/10.1016/j.rser.2014.07.170
Fattah, S., & Muji, A. (2012). Local government expenditure allocation toward human development index at jeneponto regency, South Sulawesi, Indonesia. Journal Of Humanities And Social Science (JHSS), 5(6), 40–50. DOI:10.9790/0837-0564050
Hartwig, J. (2008). What drives health care expenditure? —Baumol’s model of aging. The European Journal of Health Economics, 13(5), 623 -634. https://doi.org/10.1016/j.jhealeco.2007.05.006
Jacobson, M. Z. (2008). On the causal link between carbon dioxide and air pollution mortality. Geophysical Research Letters, 35(3), 1-6. https://doi.org/10.1029/2007GL031101
Javaid, A., Akbar, A., & Nawaz, S. (2018). A review on human development index. Pakistan Journal of Humanities and Social Sciences, 6, 357–369. DOI: https://doi.org/10.52131/pjhss.2018.0603.0052
Khirebek, I., Wheeler, K., Walters, S., Kass, D., & Matte, T. (2013). PM2.5 and ozone health impacts and disparities in New York City: sensitivity to spatial and temporal resolution. Air Quality, Atmosphere & Health, 6(2), 473-486. doi:10.1007/s11869-012-0185-4. DOI 10.1007/s11869-012-0185-4
Khoshnevis, M, & Pajooyan, J. (2012). the effect of environmental pollution on human development index (hdi) in developed countries. journal of financial economics (financial economics and development), 6(20), 39-67[In Persian]. https://iiesj.ir/browse.php?a_id=464&sid=1&slc_lang=en
Kirikkaleli, D., & Adebayo, T. S. (2021). Do renewable energy consumption and financial development matter for environmental sustainability? New global evidence. Sustainable Development, 29(4), 583-594. https://doi.org/10.1002/sd.2159
Li, W. L., Law, S. H., Ho, J. A., & Sambasivan, M. (2019). The causality direction of the corporate social responsibility–Corporate financial performance Nexus: Application of Panel Vector Autoregression approach. The North American Journal of Economics and Finance, 48, 401–418. DOI:10.1016/j.najef.2019.03.004
Mead, R. W., & Brajer, V. (2005). Protecting China’s children: valuing the health impacts of reduced air pollution in Chinese cities. Environment and Development Economics, 10(6), 745-768. https://www.jstor.org/stable/44379473
Mohmmed, A., Li, Z., Arowolo, A. O., Su, H., Deng, X., Najmuddin, O., & Zhang, Y. (2019). Driving factors of CO2 emissions and nexus with economic growth, development and human health in the Top Ten emitting countries. Resources, Conservation and Recycling, 148, 157–169. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2019.03.048
Qureshi, M. A. (2009). Human development, public expenditure and economic growth: a system dynamics approach. International Journal of Social Economics, 36(1/2), 93–104. https://doi.org/10.1108/03068290910921217
Rich, D. Q. (2017). Accountability studies of air pollution and health effects: lessons learned and recommendations for future natural experiment opportunities. Environment international, 100, 62–78. DOI.org: 10.1016/j.envint.2016.12.019
Salas, R. N., & Solomon, C. G. (2019). The Climate Crisis - Health and Care Delivery. N Engl J Med, 381(8), e13. doi.org:10.1056/NEJMp1906035
Shah, S. (2016). Determinants of human development index: A cross-country empirical analysis. Munich Personal Repec Archive, pp. 1–5. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/73759/1/MPRA_paper_73759.pdf
Shahraki, M., & Ghaderi, S. (2019). Investigating the Causal Relationship between Public Health Expenditure and Health Status; Panel Vector Auto-Regression Model. Health Research Journal, 4(4), 220-226[In Persian].https://www.magiran.com/p2040966
Shahraki, M., & Ghaderi, S. (2021). The Relationship Between Public Health Expenditures and the Quality of Democracy on Social Welfare in Countries with High Human Development Index. Social Welfare, 21(82), 9-439[In Persian]. 20.1001.1.17358191.1400.21.82.8.3
Ullah, I., Ali, S., Shah, M. H., Yasim, F., Rehman, A., & Al-Ghazali, B. M. (2019). Linkages between Trade, CO2 Emissions and Healthcare Spending in China. International journal of environmental research and public health, 16(21), 4298. https://doi.org/10.3390/ijerph16214298
United Nations Development Programme. (2021). Human Development Data Center New York [Available from: http://hdr.undp.org/en/data]
Yazdi, S., Zahra, T., & Nikos, M. (2014). Public healthcare expenditure and environmental quality in Iran. Paper presented at the Recent Advances in Applied Economics, pp. 126-134. https://www.researchgate.net/publication/308760974
یکی از متغیرهای مهم اقتصادی در هر جامعـه میزان تولیـد و روند رشد آن است. معمولاً جوامعی که از سطح تولیـد بـالا و رشد اقتصادی سریع و مستمر برخوردار هستند، به‌شرط توزیع متناسب از سطح زنـدگی بـالاتری نسـبت بـه دیگـر کشـورها برخوردار هستند. بهترین منبع برای ارزیابی توسعه منابع و قابلیتهای انسانی، شاخص توسعه انسانی[1](HDI) است که به‌عنوان فرآیند فراهم‌کردن آزادی و فرصتها برای رفاه افراد تعریف می‌شود (جاوید[2] و همکاران، 2018).
شاخص توسعه انسانی (HDI) یک شاخص از میانگین موفقیت در ابعاد کلیدی توسعه انسانی شامل زندگی طولانی و سالم، دانش و امکانات مادی مناسب است. شاخص توسعه انسانی میانگین هندسی شاخصهای نرمال‌شده برای هر یک از سه بعد است (سازمان ملل[3]، 2021).
کشورها برای حرکت در مسیر توسعه و بالابردن شاخص توسعه انسانی، بدون توجه به ملاحظات زیست‌محیطی، خود را ملزم به افزایش رشد اقتصادی می‌کنند. این رشد می‌تواند آلودگی از نوع انتشار گازهای گلخانه‌ای را به همراه داشته باشد که این امر علاوه بر ایجاد اختلال در چرخه زیست‌محیطی موجب از بین رفتن منابع پایان‌پذیر، در معرض خطر قرارگرفتن منابع تجدیدپذیر و کاهش رشد اقتصادی در سایر کشورها به‌خصوص کشورهای درحال‌توسعه می‌شود.
در سال 1997، بیش از 100 کشور جهان «پروتکل کیوتو» را امضا کردند و برای دستیابی به هدف کاهش انتشار CO2 برای نجات اقتصادهای توسعه‌یافته از اثرات نامطلوب گرمایش جهانی برنامه‌ریزی کردند. در ابتدا، کشورهای درحال‌توسعه توجه قابل‌توجهی به کاهش انتشار CO2 نداشتند. بااین‌حال، پس از رشد سریع اقتصادی، این کشورها نیز نگرانی جدی نسبت به کاهش انتشار CO2 نشان می‌دهند. همچنین این آلودگیها می‌تواند موجب تحمیل هزینه‌های اجتماعی (نظیر بیماریها و مرگ‌ومیر زودرس) و تحمیل جریمه‌ها و هزینه‌هایی برای جبران خسارات زیست‌محیطی به اقتصاد کشورها شود (خوشنویس و پژویان، 2012)؛ بر این اساس می‌توان پذیرفت که آلودگی می‌تواند بر اقتصاد جامعه و رفاه انسان تأثیر بگذارد و ادامه چنین روندی علاوه بر کاهش میزان رفاه افراد جامعه، بقای نسل آینده را با مخاطرات شدیدی مواجه و فرآیند توسعه‌یافتگی آن کشورها را با مخاطره روبه‌رو کند. با توجه به پیامدهای نامطلوب انتشار CO2 بر رفاه و توسعه اقتصادی، اندازه‌گیری تأثیر انتشار CO2 بر هزینه‌های بهداشتی و توسعه انسانی ضروری به نظر می‌رسد.
رشد روزافزون جمعیت، وابستگی به انرژی و به‌تبع آن رشد مصرف انرژی به‌ویژه انرژیهای فسیلی و همچنین استفاده بیش‌ازحد از منابع طبیعی در راستای توسعه دائمی اقتصاد جهانی، خسارتهای جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست وارد کرده و کیفیت زندگی را برای نسلهای آتی کاهش خواهد داد (کریستال و آدبایو، 2021).
در این میان، بهبود کیفیت محیطی علیرغم دسترسی بیشتر به رشد اقتصادی نیز برای توسعه پایدار انسانی اهمیت زیادی دارد. انتشار CO2 یکی از بزرگ‌ترین عوامل ایجاد آلودگی محیطی و گرم‌شدن کره‌زمین است و به مشکلی جدی برای جهان و آینده زمین تبدیل شده است (فرهانی و شهباز، 2014؛ بیلگیلی و همکاران، 2016) لذا بررسی تأثیرات انتشار CO2 بر توسعه پایدار ضروری به نظر می‌رسد. اقتصاددانان معمولاً بر دو کانال مستقیم تأکید می‌کنند که از طریق آنها مصرف انرژی و انتشار CO2 مرتبط با آن بر توسعه انسانی تأثیر می‌گذارد. کانال اول از طریق تأثیر بر رشد اقتصادی و کانال دوم از طریق تأثیر بر سلامت است (اکبر و همکاران، 2021).
مراقبتهای بهداشتی یک شاخص کلیدی است که به‌طور قابل‌توجهی به توسعه انسانها کمک می‌کند و از طریق کانالهای متعددی مانند کاهش میزان مرگ‌ومیر و بهبود رشد اقتصادی کشور، HDI را بهبود می‌بخشد. بوومیک (2020) بیان می‌کند که هزینه‌های بهداشتی میزان مرگ‌ومیر نوزادان را کاهش می‌دهد. همچنین نه‌تنها تولید ناخالص داخلی سرانه و نرخ سواد را افزایش می‌دهد، بلکه منجر به پیشرفت HDI یک کشور می‌شود.
هارت یگ[4] (2008) معتقد است بهبود سلامت از طریق افزایش طول عمر و کاهش روزهای کاری که نیروی کار به خاطر بیماری خود یا بستگانش از دست می‌دهد، باعث افزایش ارتقای بهره‌وری نیروی انسانی شده و به‌طور غیرمستقیم تولید را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. همچنین ارتقای بهداشت و شاخصهای بهداشتی در جامعه با کاهش مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی، افراد را به پس‌انداز بیشتر تشویق خواهد کرد. به دنبال افزایش پس‌انداز در جامعه، سرمایه‌گذاری افزایش‌یافته و این موضوع به افزایش تولید منجر خواهد شد (بهبودی و همکاران، 2011).
اگر در جامعه‌ای هزینه‌های مراقبتهای سلامت به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری برای انباشت سرمایه‌های انسانی تلقی شود، با در نظر گرفتن سرمایه انسانی به‌عنوان عاملی برای رشد اقتصادی، هر افزایش در هزینه‌های مراقبتهای سلامت از طریق بهبود در موجودی انباشت سرمایه انسانی، منجر به افزایش تولید و درآمد ملی می‌شود.
واضح است که نیروی کار سالم‌تر دارای انگیزه و بهره‌وری بالاتری است، پس هزینه‌های مراقبتهای سلامت درصورتی‌که سلامت افراد جامعه را ارتقاء بخشد، می‌تواند از طریق بهبود بهره‌وری، تولید و توسعه انسانی را افزایش دهد. (چابونی و سعیدی، 2017).
وجود مطالعات مختلف درزمینه هزینه‌های سلامت نشان‌دهنده تفاوت روند رشد این نوع مخارج در کشورهای مختلف است. از طرف دیگر، سرعت رشد هزینه‌های سلامت در کشورها با سطوح توسعه‌یافتگی متفاوت، متغیر است؛ این نشان می‌دهد که بررسی تأثیر این مخارج بر شاخص توسعه انسانی چقدر حائز اهمیت است. ازاین‌رو تعامل بین هزینه‌های سلامت، انتشار CO2 و شاخص توسعه انسانی برای بررسی وضعیت رفاه و توسعه کشورها ضروری است.
در سالهای اخیر مطالعاتی در ارتباط مثبت بین هزینه‌های مراقبتهای سلامت و انتشار CO2 انجام‌شده است (مید و براجر، 2005؛ یزدی و همکاران، 2014). عامل اصلی هزینه‌های سلامت آلودگی ناشی از انتشار CO2 و PM2.5 است و افراد زیادی نسبت به آلودگی هوا حساس هستند. این حساسیتها از طریق بروز بیماریها و شدت بیماریها و درنتیجه افزایش هزینه‌های سلامت خود را نشان می‌دهد. (چن و چن، 2021).
خیربک و همکاران (2014) در تحقیقی نشان دادند که کاهش ذرات ریزمعلق به‌دست‌آمده از فعالیتهایی مانند سوختهای فسیلی و حمل‌ونقل، باعث کاهش هزینه‌های بهداشتی مرتبط با بیماریهای تنفسی و قلبی-عروقی می‌شود.
سالاس و سولامون (2019) به بررسی اثرات تغییرات آب‌وهوایی بر سیستم بهداشت عمومی و دسترسی به خدمات درمانی در سطح جهانی می‌پردازد و نشان می‌دهد که ادامه یافتن تغییرات آب‌وهوایی و افزایش انتشار CO2 می‌تواند هزینه‌های بهداشتی را افزایش دهد و به دسترسی شهروندان به خدمات بهداشتی ضربه بزند.
همچنین مطالعاتی نیز ارتباط دوطرفه بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی را نشان دادند (آلین و مارتینا، 2011؛ قریشی، 2009، شهرکی و قادری، 2021). هزینه‌های بالاتر برای شاخص توسعه انسانی همراه با افزایش منابع بهداشتی ممکن است به رشد جمعیت نسبت داده شود که به امکانات بهداشتی بیشتری نیاز دارد (قریشی 2009). این نشان می‌دهد که هر دو شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت به یکدیگر وابسته هستند و ممکن است یک ارتباط دوطرفه را نشان دهند. به همین ترتیب، آلین و ماریتا (2011) وجود یک همبستگی بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی را در اروپا نشان دادند.
فتاح و موجی (2012) تأثیر مخارج دولت محلی را بر بهبود شاخصهای توسعه انسانی بررسی کردند. آنها دریافتند که مخارج دولت برای بهداشت و آموزش تأثیر مثبتی بر توسعه انسانی در منطقه جنپونتو دارد. هزینه‌های دولت درزمینه بهداشت و آموزش به‌طور مثبت با هر سه مؤلفه شاخصهای HDI مرتبط است (فادیله3 و همکاران، 2018). کریگول4 و همکاران (2012) دریافتند که هزینه‌های بخش مراقبتهای بهداشتی ارتباط مثبتی با HDI دارد.
مطالعات نشان داد رابطه قوی بین شاخص توسعه انسانی، رشد اقتصادی و همچنین امید به زندگی سالم (HLE) با انتشار CO2 برای اکثر کشورهای جهان وجود دارد (لی و همکاران5، 2019). آسونگو و اودیامبو6 (2019) بیان می‌کنند که فناوریهای ارتباطی اطلاعات (ICT) اثرات منفی انتشار CO2 بر شاخص توسعه انسانی را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، بوگارد7 و همکاران (2017) و ریچ8 (2017) نشان می‌دهند که تخریب محیط‌زیست بر امید به زندگی و سلامت انسان تأثیر منفی می‌گذارد. محمد9 و همکاران (2019) با استفاده از داده‌های ده کشور تولیدکننده CO2 برتر (ایالات‌متحده، روسیه، عربستان سعودی، ایران، ژاپن، کره جنوبی، آلمان، چین، کانادا و هند) نشان دادند که علیت بین انتشار CO2 و شاخص توسعه انسانی وجود دارد.
همانطور که بیان شد شاخص توسعه انسانی دارای سه بعد اصلی رشد اقتصادی، وضعیت سلامت و آموزش است که هر یک از این ابعاد با مصرف انرژی و انتشار آلودگیها دستخوش تغییر خواهند شد. لذا دسترسی به شاخص توسعه انسانی بالاتر فقط با افزایش رشد اقتصادی محقق نمی‌شود بلکه بررسی اثرات رشد اقتصادی بر انتشار آلودگی و وضعیت سلامت و تأثیر نهایی آنها بر توسعه انسانی بسیار بااهمیت است. با توجه به پیامدهای نامطلوب انتشار CO2 بر مخارج سلامت و رفاه انسانها و همچنین تأثیرپذیری هرکدام از متغیرهای انتشار CO2، مخارج سلامت و توسعه انسانی از یکدیگر، هدف اساسی این مطالعه بررسی ارتباط پویا بین شاخص توسعه انسانی، انتشار CO2 و مخارج سلامت در منطقه OPEC با استفاده از تکنیک VECM است. اگرچه ارتباط یک‌طرفه بین این متغیرها در مطالعات گذشته وجود دارد اما وجه تمایز مطالعه حاضر در بررسی هم‌زمان این سه متغیر اصلی تأثیرگذار بر وضعیت توسعه انسانی در منطقه اوپک است.
روش
مطالعه توصیفی- تحلیلی، علی و کاربردی حاضر با روش مکانیسم تصحیح خطای برداری (VECM) برای کشورهای عضو اپک در سال 1402 انجام شد. کشورهای نمونه شامل ایران، عراق، عربستان صعودی، کویت، ونزوئلا، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا و اکوادور بودند. داده‌های موردنیاز مطالعه از نوع سری زمانی سالانه بودند و برای سالهای 2020-2000 از پایگاه داده‌ای بانک جهانی استخراج شدند. برآورد مدلهای مطالعه و آزمونهای موردنیاز در نرم‌افزار Eviews 10 صورت گرفت.
برای انتخاب نوع مدل رگرسیون ابتدا پایایی و نبود ریشه واحد متغیرها بررسی شد که برای این مهم از آزمونهای ریشه واحد پانل‌دیتا؛ ایم [5] و همکاران، لوین[6] و همکاران و فیشر[7] استفاده شد. در این آزمونها فرض صفر بیانگر ریشه واحد و یا ناپایایی متغیرهاست.
در صورت پایایی متغیرها می‌توان از مدل Panel VAR استفاده کرد. در غیر این صورت اگر متغیرها پایا نباشند باید مشخص شود که آیا بین متغیرها هم‌جمعی وجود دارد یا خیر. در صورت وجود هم‌جمعی باید از مدل تصحیح خطای برداری پانل‌دیتا استفاده شود. برای بررسی هم‌جمعی بین متغیرها از آزمونهای هم‌جمعی پانل‌دیتا مانند پدرونی و کائو [8]استفاده شد. در این آزمونها فرض صفر نبود هم‌جمعی است.
در این مطالعه روش VECM انتخاب شد که انتخاب این روش دلایل متعددی دارد؛ اولاً مدل VECM از سیستم تأخیر زمانی خودکار استفاده می‌کند که بهترین راه برای مقابله با مشکلات علیت معکوس و درون‌زایی است. ثانیاً با درنظر گرفتن همه متغیرها به‌عنوان درون‌زا، این تکنیک مسئله داده‌های طولی را که ناهمگونی فردی مشاهده نشده است را با ترکیب داده‌های پانل با روش VECM کنترل می‌کند. ثالثاً این تکنیک همچنین میزان اثر کلی را از طریق تجزیه‌وتحلیل تجزیه واریانس نشان می‌دهد که منعکس‌کننده تغییر در یک متغیر ناشی از شوکها در متغیرهای دیگر است (اکبر و همکاران، 2021).
فرم کلی مدلهای مطالعه با توجه به مطالعه اکبر و همکاران (2021)، قریشی (2009)، چاپونی و سعیدی[9] (2017)، چاپونی و همکاران (2016) و الله و همکاران[10] (2019) به شرح ذیل است. در هرکدام از مدلها یکی از سه متغیر هزینه‌های سلامت، شاخص توسعه انسانی و انتشار دی‌اکسیدکربن به‌عنوان متغیر وابسته و دو متغیر دیگر به‌عنوان متغیر مستقل درنظر گرفته شد.
LHCit=α+β1LCO2 it+β2 LHDIit+μi+eit (1)
LHDIit=α+β1 LCO it+β2 LHCit+μi+eit (2)
LCO2it=α+β1 LHDIit+β2 LHCit+μi+eit (3)
LHC: لگاریتم طبیعی سهم هزینه‌های سلامت از تولید ناخالص داخلی ثابت
LHDI: لگاریتم طبیعی شاخص توسعه انسانی
LCO2: لگاریتم طبیعی انتشار دی‌اکسیدکربن سرانه
eit: اجزای اخلال مدل
μi: متغیرهای کنترلی مدل
در این مطالعه از متغیرهای کنترلی متفاوتی طبق مطالعات پیشین استفاده شد. ازجمله متغیرهای امید به زندگی در بدو تولد (انصاری نسب و بیدمال، 2022)، هزینه‌های دولت برای آموزش و نرخ ثبت‌نام مدرسه دوره عالی (خوشنویس و پژویان، 2012) را می‌توان نام برد. درنهایت مدلهای بالا با توجه به متغیرهای کنترلی به فرم زیر تبیین و با استفاده از روش VECM برآورد شدند.
LHCit=α+β1 LCO2 it+β2 LHDIit+β3 POPit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 SCHOOLit+μi+eit
LHDIit=α+β1 LCO2 it+β2 HLCit +β3 POP_GRit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 LSCHOOLit+μi+eit
LCO2PC it=α+β1 LHDIit+β2 LHCPit +β3 POP_GRit+β4 GOit+β5 LGDPPERit+β6 OPENit+β7 LIFEit+β8 SCHOOLit+μi+eit
علائم اختصاری و شرح هرکدام از متغیرها در جدول (1) بیان شد.
جدول 1. علائم اختصاری و شرح متغیرها
یافته‌ها
برای برآورد مدل موردمطالعه در این مطالعه، ابتدا آزمونهای ریشه واحد انجام شده است. جدول زیر آزمونهای ریشه واحد را با سه آزمون متفاوت نشان می‌دهد.
جدول 2. نتایج آزمونهای ریشه واحد متغیرهای مدل
با توجه به نتایج جدول (2) بعضی از متغیرها با آزمونهای ریشه واحد در سطح مانا و بعضی دیگر در سطح مانا نشدند. متغیرهایی که در سطح مانایی آنها تأیید نشد با تفاضل مرحله اول در سطح احتمال 5 درصد و 10 درصد مانا شدند؛ بنابراین با توجه به اینکه همه متغیرها در سطح مانا نشدند و تعدادی از متغیرها با تفاضل مرتبه اول مانا شد می‌توان از روش VECM استفاده کرد.
قبل از استفاده از این روش بررسی هم‌جمعی بین متغیرها ضروری است که برای این مهم از آزمونهای پدرونی و کائو استفاده و نتایج در جدول (3) بیان شد. نتایج نشان داد فرضیه صفر آزمون کائو در سطح احتمال 5 درصد رد می‌شود. درنتیجه فرض صفر مبنی بر نبود هم‌جمعی رد می‌شود. نتایج آزمون پدرونی در جدول 3 نیز نشان داد که از 7 معیار مذکور چهار معیار آن در سطح معنی‌داری 5 درصد فرضیه صفر را رد می‌کنند؛ بنابراین نبود هم‌جمعی رد و وجود رابطه بلندمدت در مدل تأیید می‌شود و می‌توان مدل را با روش VECM برآورد کرد.
جدول 3. نتایج آزمون کائو و پدرونی
قبل از انجام آزمون VECM باید وقفه بهینه آن را مشخص کنیم. واردکردن متغیر با تعداد وقفه‌های زیاد باعث ایجاد خطا در امر پیش‌بینی می‌شود و متغیر با تعداد وقفه کم باعث ایجاد نتایج غیرمعمول می‌شود. به همین خاطر تعیین تعداد بهینه وقفه لازم قبل از انجام تخمین مدل الزامی هستند. در این مطالعه از معیارهای شوارتز-بیزین، آکاییک وهانن-کویئن برای تعیین تعداد بهینه وقفه استفاده و نتایج در جدول (4) ارائه شد.
جدول 4. وقفه بهینه
مطابق نتایج به‌دست‌آمده با دو آزمون شوارتز-بیزین وهانن-کویئن در جدول 4 وقفه بهینه یک است. وقفه یک به معنای این است که در الگوی موردنظر، مقـادیر یک دوره قبــل متغیرهـای درون‌زا در مقدار فعلی آنها تأثیرگذار است. در ادامه برای بررسی وجود روند و عـرض از مبدأ در مـدل از روش پیشـنهادی جوهانسـن اسـتفاده شد که همه پنج الگوی ممکن از مقید تـا نامقیـدترین الگو برای هر بردار هم‌جمعی برآورد شد. برای بررسی تعداد بردارهای هم‌جمعی از آزمون مقادیر ویژه و اثرات ثابت استفاده شد که نتایج در جداول 5 گزارش شد.
جدول 5. نتایج آزمون مقادیر ویژه
نتایج آزمون جدول (5) مقادیر ویژه نشان داد فرضیه صفر، مبنی بر صفر بردار هم‌جمعی؛ رد می‌شود و زمانی که تعداد بردارهای هم‌جمعی به یک و دو برادر می‌رسد فرضیه صفر تأیید می‌شود؛ بنابراین حداقل یک بردار هم‌جمعی در مدل وجود دارد. نتایج آزمون اثر نشان داد زمانی که فرضیه صفر، مبنی بر صفر بردار هم‌جمعی و یک بردار هم‌جمعی است؛ فرضیه صفر رد می‌شود و زمانی که تعداد بردارهای هم‌جمعی به دو برادر می‌رسد فرضیه صفر تأیید می‌شود. با توجه به اطمینان از وجود بردار هم‌جمعی مدلهای مطالعه با استفاده از روش اقتصادسنجی VECM برآورد و نتایج در جدول (6) ارائه شد.
جدول 6. برآورد مدل VECM
نتایج جدول (6) نشان داد انتشار دی‌اکسیدکربن با ضریب 23/0 تأثیر مثبت بر هزینه‌های سلامت و با ضریب 93/0 تأثیر منفی بر شاخص توسعه انسانی داشت؛ همچنین هزینه‌های سلامت با ضریب 02/0 تأثیر مثبت بر انتشار دی‌اکسیدکربن و با ضریب 19/0 تأثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی داشت. شاخص توسعه انسانی نیز با ضریب 01/0 و 1.2 به ترتیب تأثیر مثبت بر انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت داشت. متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت و تولید ناخالص داخلی یک رابطه مثبت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی یک رابطه منفی در مدل انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند. همچنین متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی با هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی نیز ارتباط مثبت داشتند.
نتایج بعد از تخمین نیز نشان داد R2 برای هرکدام از مدلهای اصلی 44/0، 66/0 و 46/0 درصد به ترتیب برای انتشار دی‌اکسیدکربن، شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت برآورد شده است که بیانگر این است که این تخمین توانسته است در هر سه حالت موردبررسی بیشتر از 40 درصد مدل را توضیح دهد؛ همچنین آزمونهای نرمال‌بودن اجزای اخلال شامل لوتکپول، دورنیک-هانسن و اورزولا نشان دادند که اجزای اخلال نرمال هستند. آزمون خودهمبستگی LM نشان داد که هیچ خودهمبستگی در مدل وجود ندارد و آزمونهای پایداری نیز نشان دادند که همه ریشه‌های مدل VAR کمتر از یک هستند.
بحث
نتایج معیارهای انتخاب مدل و وقفه بهینه، مدل پانل VECM مرتبه اول را برای مدلهای این مطالعه تأیید کردند. نتایج VECM نشان داد که افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن منجر به افزایش هزینه‌های سلامت و کاهش شاخص توسعه انسانی می‌شود.
این نتایج با مطالعات قریشی (2009)، آلین و ماریتا (2011) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است. نتایج از این فرضیه پشتیبانی می‌شود که افزایش هزینه‌های سلامت می‌تواند شاخص توسعه انسانی را تقویت کند. نتایج برآورد مدلها نشان داد که افزایش هزینه‌های سلامت منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و افزایش شاخص توسعه انسانی می‌شود. نتایج آزمون علیت نیز نشان داد که رابطه یک‌طرفه میان هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی وجود دارد که هزینه‌های سلامت علیت شاخص توسعه انسانی است.
این نتیجه با مطالعات قبلی قریشی (2009)، آلین و ماریتا (2011) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است که افزایش هزینه‌های سلامت می‌تواند شاخص توسعه انسانی را تقویت کند. هزینه‌های سلامت نیز ممکن است ناشی از انتشار آلاینده‌ها به دلیل استفاده فزاینده از انرژی باشد. با افزایش مصرف انرژی و انتشار آلاینده‌هایی نظیر انتشار دی‌اکسیدکربن و گسترش انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از این مواد، خطری جدی برای وضعیت زیست‌محیطی و سلامت انسان خواهد داشت که می‌تواند هزینه‌های سلامت بالا برود (آلین و ماریتا،2011).
نتایج نشان داد که افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن نیز منجر به افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود. این نتیجه با مطالعاتی نظیر چاپونی و سعید (2017)، آپرگیس و همکاران[12] (2018) و اکبر و همکاران (2021) هم‌راستا است که بیان می‌کنند افزایش تخریب محیط‌زیست (انتشار CO2) باعث افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود. در این مطالعه نیز یک رابطه مثبت دوطرفه میان هزینه‌های سلامت و انتشار CO2 در سطح 5 درصد تأیید شد که نشان می‌دهد فعالیتهای بهداشتی ممکن است بر اثر انتشار آلاینده‌ها به دلیل استفاده بیشتر از انرژی افزایش یابد و به‌تبع هزینه‌های سلامت افزایش یابد.
اکبر و همکاران (2021) همچنین تأثیر مثبت هزینه‌های سلامت به انتشار CO2 را تأیید کردند که با این نتیجه سازگار است. نتایج مطالعات پیشین اگرچه ارتباط بین متغیرهای انتشار دی‌اکسیدکربن، شاخص توسعه انسانی و هزینه‌های سلامت را به‌صورت یک‌طرفه و دوبه‌دو نشان دادند اما نتایج این مطالعه نشان داد که این سه متغیر دارای ارتباط بلندمدت بوده و به‌طور هم‌زمان با یکدیگر در ارتباط‌اند که در این ارتباطات، رابطه بین انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت و رابطه بین هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی مثبت است اما ارتباط بین انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی منفی است.
نتایج مدلها همچنین نشان داد که امید به زندگی اثر معکوس بر انتشار دی‌اکسیدکربن دارد. همانطور که بیان شد امید به زندگی شاخص مهمی از ترکیب HDI است. ازاین‌رو، این نتایج شواهدی را تأیید می‌کند که انتشار CO2، ذرات معلق و ازن سطحی را تشدید می‌کند که منجر به افزایش نرخ مرگ‌ومیر و کاهش امید به زندگی و بستری‌شدن در بیمارستان می‌شود (جاکوبسن، 2008).
درنتیجه، این آثار بر شاخص توسعه انسانی تأثیر نامطلوب دارد (اکبر و همکاران، 2021)؛ همچنین مطالعاتی مانند اکبر و همکاران (2021) و انصاری نصب و بیدمال (2022) نیز با این نتیجه سازگار هستند. متغیرهای بازبودن تجاری و تولید ناخالص داخلی تأثیر مستقیم و مثبت بر هزینه‌های سلامت، شاخص توسعه انسانی و انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند. این نتیجه با مطالعه لی و همکاران (2019)، اکبر و همکاران (2021)، احمدی و حضارمقدم (2013) و شهرکی و قادری (2019) همسو است.
این تحقیق همچنین دارای محدودیتهایی است: اولاً، هزینه‌های مراقبتهای سلامت به هزینه‌های سلامت بخش دولتی و خصوصی تفکیک نشده است. دوماً، اگرچه انتشار CO2 سهم عمده‌ای در انتشار آلودگی دارد، اما بررسی تأثیر سایر گازهای گلخانه‌ای مانند متان، SO2 و اکسید نیتروژن بر سلامت انسان و هزینه‌های مراقبت سلامت ناشی از آن مفید است؛ همچنین در این مطالعه متغیر تحقیق و توسعه برای همه کشورهای نمونه موجود نبود که منجر به حذف آن از مدل شد و با توجه به اینکه داده‌های سایر متغیرها نیز برای سالهای قبل از سال 2000 نیز موجود نبود بازه زمانی مطالعه به 2021-2000 محدود شد. پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی، متغیرهای میانجی مانند سیاستهای زیست‌محیطی، سطح آموزش عمومی درزمینه تغییرات اقلیمی و دسترسی به فناوری سبز بررسی شود تا فهم بهتری از مکانیزمهای ارتباطی بین متغیرهای اصلی به دست آید.
نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف بررسی ارتباط پویا بین هزینه‌های سلامت، انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی برای کشورهای عضو اوپک انجام شد. نتایج نشان داد افزایش شاخص توسعه انسانی منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و هزینه‌های سلامت می‌شود. همچنین افزایش هزینه‌های سلامت منجر به افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و شاخص توسعه انسانی می‌شود.
نتایج همچنین نشان داد انتشار دی‌اکسیدکربن منجر به افزایش هزینه‌های سلامت و کاهش شاخص توسعه انسانی می‌شود؛ بنابراین با توجه به نتایج بالا اتخاذ سیاستهایی برای کاهش انتشار CO2 کشورهای منتخب در راستای اهداف توسعه پایدار تعیین‌شده توسط سازمان ملل متحد ضروری است.
در این راستا کشورها نه‌تنها می‌توانند بار مراقبتهای بهداشتی خود را کاهش دهند، بلکه منجر به بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز می‌شود که توسط HDI منعکس می‌شود. معرفی فن‌آوریهای پاک‌تر در فرآیندهای تولید برای کاهش انتشار آلاینده‌ها برای تضمین محیط‌زیست سالم برای مردم ضروری است. علاوه بر این، برای اقتصاد کشورهای اوپک به همان اندازه ضروری است که استفاده از منابع کربن انرژی را به‌شدت کاهش دهند و سهم منابع تجدیدپذیر را در ترکیب انرژی خود برای حفظ اکوسیستم و افزایش کیفیت زندگی توده‌ها افزایش دهند. متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت و تولید ناخالص داخلی یک رابطه مثبت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی یک رابطه منفی با انتشار دی‌اکسیدکربن داشتند؛ همچنین متغیرهای بازبودن تجاری، نرخ رشد جمعیت، نرخ ثبت‌نام دوره عالی و امید به زندگی با هزینه‌های سلامت و شاخص توسعه انسانی نیز ارتباط مثبت داشتند.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تهیه مقاله مشارکت داشته‌اند.
منابع مالی
این مقاله مستخرج از پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار است.
تعارض منافع
نویسندگان اظهار داشتند که تضاد منافعی وجود ندارد.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در مطالعه حاضر تمامی ملاحظات اخلاقی ازجمله شرط امانت، صداقت و نداشتن سرقت ادبی رعایت شده است.
Ahmadi, A. M., Hozar Moghadam, N. (2013). ‘Impact of trade liberalization on HDI in developed country’, Strategic Studies of public policy, 4(11), pp. 109-134. [In Persian]. https://sspp.iranjournals.ir/article_3272.html?lang=en
Akbar, M., Hussain, A., Akbar, A., & Ullah, I. (2021). The dynamic association between healthcare spending, CO2 emissions, and human development index in OECD countries: Evidence from panel VAR model. Environment, development and sustainability, 23, 10470-10489. DOI:10.1007/s10668-020-01066-5.
Alin, O., & Marieta, M. D. (2011). Correlation analysis between the health system and human development level within the European :union:. International Journal of Trade, Economics and Finance, 2(2), 99. https://www.ijtef.com/papers/85-F00033.pdf
Ansarinasab, M., & Bidmal, N. (2022). The impact of environmental pollutants emission (carbon dioxide) on life expectancy of men and women in Iran. Iranian Journal of Health and Environment, 14(4), 747-762. [In Persian]. https://ijhe.tums.ac.ir/article-1-6610-en.html.
Apergis, N., Gupta, R., Lau, C. K. M., & Mukherjee, Z. (2018). US state-level carbon dioxide emissions: does it affect health care expenditure? Renewable and Sustainable Energy Reviews, 91, 521-530. https://doi.org/10.1016/j.rser.2018.03.035
Asongu, S. A., & Odhiambo, N. M. (2019). Environmental degradation and inclusive human development in sub-Saharan Africa. Sustainable Development, 27(1), 25–34. https://doi.org/10.1002/sd.1858
Behboudi, D., Kiani, S., & Ebrahimi, S. (2011). Granger causality relationship between CO2 emission, industrial value added and energy consumption in Iran. Iranian Energy Economics,1(1), 33-53. [In Persian]. https://jiee.atu.ac.ir/article_2716_4c9bc8a3a55ee5f2da74198c1db01334.pdf?lang=en
Bhowmik, D. (2020). Determinants of india’s health expenditure: an econometric analysis. International Journal on Recent Trends in Business and Tourism, 4(1), 13–23. https://ejournal.lucp.net/index.php/ijrtbt/article/view/924
Bilgili, F., Koçak, E., & Bulut, Ü. (2016). The dynamic impact of renewable energy consumption on CO2 emissions: a revisited Environmental Kuznets Curve approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 54, 838-845. https://doi.org/10.1016/j.rser.2015.10.080
Boogaard, H., van Erp, A. M., Walker, K. D., & Shaikh, R. (2017). Accountability studies on air pollution and health: the HEI experience. Current environmental health reports, 4(4), 514–522. DOI:https://doi.org/ 10.1007/s40572-017-0161-0
Chaabouni, S., & Saidi, K. (2017). The dynamic links between carbon dioxide (CO2) emissions, health spending and GDP growth: A case study for 51 countries. Environmental research, 158, 137–144. https://doi.org/10.1016/j.envres.2017.05.041
Chaabouni, S., Zghidi, N., & Mbarek, M. B. (2016). On the causal dynamics between CO2 emissions, health expenditures and economic growth. Sustainable cities and society, 22, 184–191. https://doi.org/10.1016/j.scs.2016.02.001
Chen, F., & Chen, Z. (2021). Cost of economic growth: Air pollution and health expenditure. Science of The Total Environment, 755, 142543. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.142543
Craigwell, R., Bynoe, D., & Lowe, S. (2012). The effectiveness of government expenditure on education and health care in the Caribbean. International Journal of Development Issues, 11(1), 4–18. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/40935/1/MPRA_paper_40935.pdf
Fadilah, A., Ananda, C. F., & Kaluge, D. (2018). A Panel Approach: How Does Government Expenditure Influence Human Development Index?. Jurnal Ekonomi dan Studi Pembangunan, 10(2), 130–139. https://journal2.um.ac.id/index.php/JESP/article/view/4926/3129
Farhani, S., & Shahbaz, M. (2014). What role of renewable and non-renewable electricity consumption and output is needed to initially mitigate CO2 emissions in MENA region?. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 40, 80-90. https://doi.org/10.1016/j.rser.2014.07.170
Fattah, S., & Muji, A. (2012). Local government expenditure allocation toward human development index at jeneponto regency, South Sulawesi, Indonesia. Journal Of Humanities And Social Science (JHSS), 5(6), 40–50. DOI:10.9790/0837-0564050
Hartwig, J. (2008). What drives health care expenditure? —Baumol’s model of aging. The European Journal of Health Economics, 13(5), 623 -634. https://doi.org/10.1016/j.jhealeco.2007.05.006
Jacobson, M. Z. (2008). On the causal link between carbon dioxide and air pollution mortality. Geophysical Research Letters, 35(3), 1-6. https://doi.org/10.1029/2007GL031101
Javaid, A., Akbar, A., & Nawaz, S. (2018). A review on human development index. Pakistan Journal of Humanities and Social Sciences, 6, 357–369. DOI: https://doi.org/10.52131/pjhss.2018.0603.0052
Khirebek, I., Wheeler, K., Walters, S., Kass, D., & Matte, T. (2013). PM2.5 and ozone health impacts and disparities in New York City: sensitivity to spatial and temporal resolution. Air Quality, Atmosphere & Health, 6(2), 473-486. doi:10.1007/s11869-012-0185-4. DOI 10.1007/s11869-012-0185-4
Khoshnevis, M, & Pajooyan, J. (2012). the effect of environmental pollution on human development index (hdi) in developed countries. journal of financial economics (financial economics and development), 6(20), 39-67[In Persian]. https://iiesj.ir/browse.php?a_id=464&sid=1&slc_lang=en
Kirikkaleli, D., & Adebayo, T. S. (2021). Do renewable energy consumption and financial development matter for environmental sustainability? New global evidence. Sustainable Development, 29(4), 583-594. https://doi.org/10.1002/sd.2159
Li, W. L., Law, S. H., Ho, J. A., & Sambasivan, M. (2019). The causality direction of the corporate social responsibility–Corporate financial performance Nexus: Application of Panel Vector Autoregression approach. The North American Journal of Economics and Finance, 48, 401–418. DOI:10.1016/j.najef.2019.03.004
Mead, R. W., & Brajer, V. (2005). Protecting China’s children: valuing the health impacts of reduced air pollution in Chinese cities. Environment and Development Economics, 10(6), 745-768. https://www.jstor.org/stable/44379473
Mohmmed, A., Li, Z., Arowolo, A. O., Su, H., Deng, X., Najmuddin, O., & Zhang, Y. (2019). Driving factors of CO2 emissions and nexus with economic growth, development and human health in the Top Ten emitting countries. Resources, Conservation and Recycling, 148, 157–169. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2019.03.048
Qureshi, M. A. (2009). Human development, public expenditure and economic growth: a system dynamics approach. International Journal of Social Economics, 36(1/2), 93–104. https://doi.org/10.1108/03068290910921217
Rich, D. Q. (2017). Accountability studies of air pollution and health effects: lessons learned and recommendations for future natural experiment opportunities. Environment international, 100, 62–78. DOI.org: 10.1016/j.envint.2016.12.019
Salas, R. N., & Solomon, C. G. (2019). The Climate Crisis - Health and Care Delivery. N Engl J Med, 381(8), e13. doi.org:10.1056/NEJMp1906035
Shah, S. (2016). Determinants of human development index: A cross-country empirical analysis. Munich Personal Repec Archive, pp. 1–5. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/73759/1/MPRA_paper_73759.pdf
Shahraki, M., & Ghaderi, S. (2019). Investigating the Causal Relationship between Public Health Expenditure and Health Status; Panel Vector Auto-Regression Model. Health Research Journal, 4(4), 220-226[In Persian].https://www.magiran.com/p2040966
Shahraki, M., & Ghaderi, S. (2021). The Relationship Between Public Health Expenditures and the Quality of Democracy on Social Welfare in Countries with High Human Development Index. Social Welfare, 21(82), 9-439[In Persian]. 20.1001.1.17358191.1400.21.82.8.3
Ullah, I., Ali, S., Shah, M. H., Yasim, F., Rehman, A., & Al-Ghazali, B. M. (2019). Linkages between Trade, CO2 Emissions and Healthcare Spending in China. International journal of environmental research and public health, 16(21), 4298. https://doi.org/10.3390/ijerph16214298
United Nations Development Programme. (2021). Human Development Data Center New York [Available from: http://hdr.undp.org/en/data]
Yazdi, S., Zahra, T., & Nikos, M. (2014). Public healthcare expenditure and environmental quality in Iran. Paper presented at the Recent Advances in Applied Economics, pp. 126-134. https://www.researchgate.net/publication/308760974
نوع مطالعه: اصیل |
موضوع مقاله:
آلودگی محیط زیست
دریافت: 1402/8/29 | پذیرش: 1403/6/11 | انتشار: 1404/1/15
دریافت: 1402/8/29 | پذیرش: 1403/6/11 | انتشار: 1404/1/15
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
