دوره 25، شماره 97 - ( 4-1404 )
جلد 25 شماره 97 صفحات 255-227 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hassani H, Darvishpour D, Mirhosseini E S. (2025). Challenges and benefits of employing retired teachers to teach based on their lived experience. refahj. 25(97), : 8 doi:10.32598/refahj.25.97.4557.1
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4356-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4356-fa.html
حسنی حسین، درویش پور دلارام، میرحسینی الهه السادات. چالشها و مزایای به‌کارگیری معلمان بازنشسته برای تدریس بر اساس تجربه‌زیسته آنها رفاه اجتماعی 1404; 25 (97) :255-227 10.32598/refahj.25.97.4557.1
متن کامل [PDF 509 kb]
(118 دریافت)
| چکیده (HTML) (374 مشاهده)
یافته‌ها
بر اساس یافته‌های حاصل از پژوهش و کدگذاری اظهارات و متن مصاحبه‌ها، از مجموع دو سؤال پژوهش، 6 مضمون اصلی و 38 مضمون فرعی احصاء شد.
محاسن و مزایای به‌کارگیری معلمان بازنشسته
سه مضمون اصلی و بیست‌وشش مضمون فرعی از فواید به‌کارگیری معلمان بازنشسته استخراج شد که در جدول 2 ارائه شده است.
1. چالشهای فردی و بین‌فردی: بازنشستگی همراه با کاهش توان جسمی و شروع بیماریهاست. از چالشهای به‌کارگیری مجدد بازنشستگان توانایی جسمانی پایین آنهاست که باعث می‌شود که بازنشسته نتواند آن‌گونه که شایسته است وظایف خود را انجام دهد و از طرفی ممکن است اطلاعات و دانش علمی بازنشستگان که در سالهای تحصیل کسب شده است به‌روز نباشند. برخی مصاحبه‌شوندگان بیان کردند که بازنشسته‌بودن خود را عنوان نمی‌کنند و اعتقاد داشتند اگر دانش‌آموزان متوجه این مسئله شوند نگاه خوبی به معلمشان ندارند و با او ارتباط نمی‌گیرند.
مریم گفت: «من به بچه‌ها نگفتم که بازنشسته‌ام این خیلی فرق داره و اگه بچه‌ها بفهمن بازنشسته‌ای به دید دیگه‌ای نگاه می‌کنن هر وقت سن رو میپرسن هیچ‌وقت نگفتم سن خودم و تاریخ تولدم را».
خانواده‌ها نیز مخالف اشتغال پس از بازنشستگی هستند و بازنشسته را تشویق به استراحت می‌کنند.
اعظم گفت: «همسرم مخالفه. میگه تو که احتیاج مالی نداری چرا فشار و استرس اضافه به خودت میدی».
2. چالشهای سازمانی و اداری: حقوق بازنشستگان به میزان زیادی پایین‌تر از حقوق دیگر معلمان است. با اینکه آنها بیان می‌کردند که نیازی به این حقوق ندارند؛ اما انتظار داشتند اگر خدمتی انجام می‌دهند، موردتوجه سازمان باشد؛ اما مصاحبه‌شوندگان بیان کردند مسئولان رده‌های بالاتر اهمیت و توجهی به بازنشستگان ندارند.
اعظم گفت: «دستمزدها واقعاً کمه. من به خاطر پول نمی‌ام و احتیاج مالی ندارم؛ اما همین‌که وقت می‌گذارم و میام خب بالاخره انتظاری دارم».
همه افراد پس از بازنشستگی توانایی تدریس و اشتغال مجدد را ندارند و از کارایی و شایستگی لازم برخوردار نیستند.
صفورا گفت: «به نظر من اگر می‌خواهند از بازنشسته‌ها استفاده کنند باید یک بررسی صورت بگیرد و فردی که موفق بوده را دعوت کنند به کار. کسی که توانایی دارد».
3. چالشهای اجتماعی
از دیگر چالشهای به‌دست‌آمده مربوط به تفاوت نسلهاست. ازجمله اینکه معلم و دانش‌آموز نمی‌توانند به‌درستی باهم ارتباط صمیمانه و نزدیکی برقرار کنند و یکدیگر را درک کنند. معلم نمی‌تواند با ویژگیهای نسل جدید کنار بیاید و خود را با آنها تطبیق دهد. این اتفاق هم برای معلم و هم دانش‌آموز مشکل‌ساز می‌شود و می‌تواند بین آنها تنش ایجاد کند.
صفورا گفت: «کارکردن با بچه‌های الآن و خانواده‌هاشون سخت شده و چیزهایی را شاید معلمان جوان‌تر بتوانند بپذیرند؛ ولی برای ما سخته کنار بیایم».
به‌کارگیری نیروی بازنشسته در شرایطی که نیروی جوان بیکار است از چالشهایی است که بازنشستگان در صحبتهایشان ذکر کرده‌اند. به دنبال اشغال فرصتهای شغلی توسط بازنشستگان و بیکاری جوانان، انگیزه نیروی جوان کاهش می‌یابد و در شرایط حادتر می‌تواند منجر به کشیده‌شدن سمت کارهای خلاف یا افسردگی و خودکشی شود و ضرر فراوانی به کشور وارد کند.
راضیه گفت: «نیروی جوان خب بیکار مونده ولی من اومدم سرکار. من هرجایی احساس کردم که اگر جایی برم جای یک جوانی را اشغال کنم نرفتم».
بحث
هدف از پژوهش حاضر بررسی تجارب‌زیسته معلمان بازنشسته‌ای بود که پس از بازنشستگی دعوت به کار شده و مشغول به تدریس بودند. طبق یافته‌های پژوهش در پاسخ به سؤال اول 26 حسن و مزیت شناسایی شد: حضور سالمندان در محیط کار و فعالیت باعث بهبود اوضاع جسمانی آنان می‌شود. شناخت صحیح سالمندی، کسب مهارتهای خودآموزی و بودن در جامعه از عناصر کلیدی برای غلبه بر چالشهای این دوران است. مزیت دیگر بهبود اوضاع‌واحوال روحی سالمندان است. همچنین افراد سالمند در مقایسه با افراد شاغل و جوان‌تر وقت بیشتری برای رسیدگی به امور دارند. با بازگشت به تدریس این گروه از سالمندان، نظم به زندگی آنان حاکم می‌شود، احترام و کرامت آنان حفظ می‌شود.
مزایای دیگر این است که تدریسی به‌دوراز اضطراب دارند؛ قادرند مطالب را به بهترین نحو انتقال دهند؛ به دروس، طراحی تکالیف و سؤالات کارآمد تسلط کافی دارند؛ فرایند تدریس آنان منسجم و منظم است؛ راهبردهای تدریس کارآمدی خلق می‌کنند؛ منطبق با ویژگیهای دانش‌آموزان تدریس می‌کنند؛ در مدیریت کلاس مهارت دارند؛ تأثیرگذاری بیشتری بر والدین دارند؛ صبور، دلسوز و مسئولیت‌پذیرند؛ به رشد همه‌جانبه دانش‌آموز توجه دارند؛ در محبت و صمیمیت با دانش‌آموزان متعادل‌اند.
از ویژگیهای دانش‌آموزان و تشخیص سریع مشکلات آنان شناخت کافی دارند. این بخش از نتایج پژوهش با یافته‌های پژوهش (هسو و همکاران، 2024؛ داوری فیض‌پور آذر و همکاران، 2023؛ یانگ و لی، 2024؛ علوی و همکاران، 2021) همسویی دارد.
سؤال دوم پژوهش چالشهای به‌کارگیری معلمان بازنشسته بود که مصاحبه‌شوندگان 13 چالش را بیان کردند: چالش اول مربوط به مشکلات جسمانی بود که همسو با پژوهش الافسون و پاگل (2024) که اعلام کردند نتایج پژوهش آنها از بدترشدن سلامت روان و جسم بازنشستگان در دوران بازنشستگی حمایت می‌کند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که رهاکردن شغل و بازنشستگی در بیماریهای روانی- جسمانی تأثیر منفی و در استفاده از مراقبتهای بهداشتی مرتبط در دوران بازنشستگی تأثیر مثبت دارد. چالشهای بعدی به ترتیب شامل به‌روزنبودن، نگرانی از برخورد منفی دانش‌آموز و مخالفت اطرافیان است که همسو با پژوهش مالیسا (2024) است؛ اما پژوهش او نگاهی متفاوت به این مقوله داشته و به این نکته اشاره دارد که مخالفت اطرافیان بازنشسته‌ها ممکن است بدین دلیل باشد که ارزش اوقات فراغت برای بازنشستگان و اطرافیان آنها ممکن است افزایش یابد؛ زیرا می‌تواند صرف مراقبت از نوه‌ها شود یا صرفاً در سفر به سراسر جهان باشد.
با توجه به اینکه بیشتر والدین حدود سن بازنشستگی پدربزرگ و مادربزرگ می‌شوند، تولد نوه می‌تواند بر مشارکت پدربزرگ و مادربزرگ در اشتغال مجدد تأثیر بگذارد.
چالشهای بعدی، تأخیر در پرداخت حق‌الزحمه همسو با پژوهش مگنانی (2024) است که نشان دادند بسیاری از مردم در زمان بازنشستگی به‌سختی پس‌انداز دارند و مقادیر قابل‌توجهی بدهی و خرج دارند؛ پس به مسائل مالی این قشر باید بیشتر توجه شود. از چالشهای دیگر، عدم رسیدگی به مشکلات بازنشستگان همسو با پژوهشهای زنجری و همکاران (2024)؛ افروزنیا و اسماعیل‌نژاد (2023) است.
نبود سیستم ارزیابی و گزینش در به‌کارگیری بازنشستگان، عدم‌پذیرش و تطابق با ویژگیهای نسل جدید، برنتافتن تغییرات نسلی و اشغال فرصتهای شغلی توسط بازنشستگان از چالشهای به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر است که در مورد چالش آخر، یافته پژوهش حاضر با پژوهش تیان و همکاران (2024) که نشان دادند دریافت مزایای مازاد بر بازنشستگی ناشی از سیاستهای دولتی به طور قابل‌توجهی احتمال مشارکت بازنشستگان به قراردادهای شغلی غیررسمی را افزایش می‌دهد، همسویی دارد.
چالش بیکاری جوانان و تبعات آن، همسو با پژوهش هائو و لی (2024) است که دریافتند با ورود جوانان کمتر به نیروی کار و افزایش جمعیت مسن‌تر، کمبود نیروی کار جوان و فشار بر سیستمهای بازنشستگی و مراقبتهای بهداشتی یکی از نگرانیهای اساسی است.
استفاده از بازنشستگان برای تدریس در کنار چالشهای بسیاری که می‌تواند داشته باشد محاسن زیادی نیز دارد که عمدتاً حاصل از تجربه فرد بازنشسته است. به نظر می‌رسد در صورت کمبود معلم، استفاده از بازنشستگان نسبت به افراد غیرمتخصص گزینه مناسب‌تری باشد و نتایج این پژوهش نیز محاسن بیشتری نسبت به چالشها نشان داد (البته صرفاً از دیدگاه شخص بازنشسته مشغول به تدریس). در بسیاری از کشورهای دیگر مانند انگلستان، آلمان، ایرلند و ایالات‌متحده، افراد بازنشسته مشارکتکنندگان قابل‌توجهی در خدمات داوطلبانه و اشتغال مجدد هستند که طبق نظرسنجی از نوجوانان، آنها را افرادی مهربان، دلسوز و خونسرد به تصویر کشیده‌اند (ژو، 2021).
بااین‌وجود انتظار می‌رود حتی‌المقدور معلمان بازنشسته مجدد مشغول به تدریس نشوند و فرایند جذب معلم به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا شاهد حضور نیروی انسانی جوان و کارآمد در کلاسهای درس بود. این بدان معنا نیست که ظرفیتها و تجارب فرد بازنشسته باید کامل کنار گذاشته شود؛ بلکه بازنشستگان خواهان و شایسته توجه هستند و نظر بر این است که معلم بازنشسته مجدد در جایگاه قبلی مشغول به فعالیت نشود و از تجاربشان به‌گونه‌ای دیگر بهره‌برداری شود. به‌عبارت‌دیگر به‌جای به‌کارگیری و دعوت بازنشسته به‌عنوان معلم یک‌پایه، برای مثال از افراد بازنشسته دعوت شود تا در کارگاههای آموزشی به انتقال تجارب خود به معلمان نوورود بپردازند یا گروههایی متشکل از یک فرد بازنشسته و چند معلم کم‌سابقه ایجاد و در آن به تبادل‌نظر و پرسش‌وپاسخ بپردازند.
پژوهش حاضر با محدودیتهایی مواجه بود. در این پژوهش صرفاً جامعه آماری محدود به نظرات خود معلمان بازنشسته مشغول به کار بود و نمونه‌های مورد مصاحبه فقط از معلمان شهر یزد بودند که جز یک شرکت‌کننده، مابقی افراد شرکت‌کننده در پژوهش، محدود به جامعه زنان بود.
پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آتی این موضوع با استفاده از پرسشنامه و به روشهای کمی نیز بررسی شود. پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آتی دیدگاه و نظرات دیگر ذی‌نفعان ازجمله دانش‌آموزان، مدیران و معلمان رسمی، والدین، متخصصان و صاحبنظران تعلیم‌وتربیت نیز مدنظر قرار گیرد. در انجام تحقیقات آتی دیدگاه معلمان و دبیران بازنشسته مرد به‌صورت مجزا بررسی و نتایج آن با یافته‌های پژوهش حاضر مقایسه و نتایج پژوهشها با پژوهش حاضر تطبیق یابد. همچنین پیشنهاد می‌شود که با توجه به درخواست خود بازنشستگانی که مایل به ادامه کار و تدریس هستند سن بازنشستگی افزایش یابد و مزایای اشتغال مجدد آنها نیز به حد کافی برقرار شود. پیشنهاد می‌شود در مراکز آموزش نومعلمان و دانشگاه فرهنگیان سهمی برای برخورداری از تجربیات بازنشستگان اختصاص یابد تا نومعلمان در تعامل با این قشر باتجربه قرار گیرند. با توجه به محاسن زیاد استفاده از بازنشستگان فرهنگی در محیط‌های کلاس درس و نظام آموزشی، در دوران کارورزی دانشجویان نیز بهتر است تا از کلاسهای درس این طیف استفاده بیشتری شود.
تشکر و قدردانی: نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از همه معلمان و کدگذارانی که نهایت همکاری در اجرای این پژوهش داشته‌اند، کمال تشکر و قدردانی را به عمل‌آورند.
حامی مالی: وجود ندارد.
تعارض در منافع: نویسندگان اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض در منافع وجود ندارد.
منابع:
متن کامل: (47 مشاهده)
مقدمه
منابع انسانی مهم‌ترین سرمایه هر سازمانی است و امروزه یکی از برنامه‌ریزیهای اساسی هر سازمان برنامه‌ریزی منابع انسانی است (اصغری و همکاران، 2022). در همه نهادها مشکلات زیادی در مدیریت منابع انسانی وجود دارد، مانند کار پیچیده بخش مدیریت منابع انسانی، کار تیمی ضعیف نهادها و مکانیسم تشویقی کارکنان که توسعه کلی نهادها را محدود می‌کند (نیو، 2024).
از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی هر کشوری سازمان آموزش‌وپرورش است. معلمان از نیروهای انسانی سازمان آموزش‌وپرورش هستند و ازآنجاکه نزدیک‌ترین تعامل و تأثیر را بر دانش‌آموز دارند از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند (خواجه کولکی، 2022). معلم رکن بسیار مهمی در آموزش‌وپرورش است که هرگونه اقدامی بابت تأمین و تربیت او مستقیماً بر کیفیت نظام آموزشی مؤثر است (عبداللهی، 2021). بااین‌حال از مشکلات نظام آموزش‌وپرورش در برخی کشورهای جهان کمبود نیروی انسانی بوده است (نگوین و همکاران، 2022). کشورهای مختلف در چندین قاره، ازجمله کشورهای مرفه مانند آمریکای شمالی و اروپا و همچنین مناطق در حال رشد مانند آسیا و آفریقا، سرمایه گذاریهای قابل‌توجهی در مدیریت منابع انسانی در آموزش انجام می‌دهند (هیو و همکاران، 2024).
در ایران نیز در چند سال اخیر تعداد زیادی از معلمان بازنشسته و عدم توازن در استخدام معلم چالشهایی را ایجاد کرده است. در کشور ما و در اسناد بالادستی نحوه تأمین معلم انحصاراً از طریق دانشگاه فرهنگیان و تربیت دبیر رجایی عنوان شده است؛ اما عدم قانون‌گذاری جامعی دراین‌باره موجب بروز مشکلاتی درزمینه تأمین نیروی انسانی آموزش‌وپرورش شده است و درحال‌حاضر کمتر از نیمی از نیروی انسانی آموزش‌وپرورش از مراکز تربیت‌معلم تأمین می‌شوند.
آموزش‌وپرورش برای جبران کمبود معلم اقدامات و راهکارهایی مبتنی بر افزایش نیروهای ورودی انجام داده که نتوانسته به نتیجه مطلوب برسد. ازجمله راههای به کار گرفته شده برای جبران کمبود معلم استفاده از سربازمعلم، معلمان خرید خدمات و حق‌التدریس، آموزشیاران نهضت سوادآموزی و بازنشستگان بوده است (عبداللهی، 2021).
هرچند تمام راهکارهای نامبرده برخلاف قانونی است که جذب معلم را محصور به دانشگاه فرهنگیان و تربیت دبیر شهید رجایی و آزمونهای استخدامی می‌داند؛ استفاده از بازنشستگان برخلاف قانون ممنوعیت به‌کارگیری بازنشستگان مصوب سال 1395 نیز است. طبق ماده‌واحده قانون ذکرشده، به‌کارگیری بازنشستگان در دستگاههای اجرایی و دستگاههایی که به‌نحوی از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند ممنوع است. هرچند در تبصره این قانون استفاده از خدمات بازنشستگان در صورت لزوم مجاز دانسته شده است؛ اما قید شده است استفاده باید به‌صورت پاره‌وقت و ساعتی و با حداکثر یک‌سوم ساعات اداری کارمندان رسمی باشد (قانون ممنوعیت به‌کارگیری بازنشستگان، 2016).
مطابق با تعریف علمی، بازنشستگی حالتی است که کارمند رسمی دولت طبق قانون و با حکم مقام صلاحیت‌دار، با داشتن شروط معینی احراز می‌کند (بابا اکبری و همکاران، 2023). مفهوم بازنشستگی به‌عنوان یک برنامه بیمه اجتماعی سالمندان برای اولین بار در سال 1889 توسط اتو فون بیسمارک طراحی شد (کاساس و رومان، 2023). در این راستا، محمدی و احمدی (2022) در پژوهشی نشان دادند سن بازنشستگی در کیفیت زندگی مؤثر است و بازنشستگان با سن کمتر احساس بهتری دارند.
همچنین معلمان بازنشسته ترجیح می‌دهند که زودتر از موعد بازنشسته شوند و برای ارتقا زندگی خود تا هنوز توان دارند به دنبال شغلی دیگر باشند و نشان دادند کیفیت زندگی معلمان بازنشسته زن به دلیل داشتن سرمایه اقتصادی و اجتماعی بالاتر بهتر است. بریمانی و همکاران (2020) در پژوهشی بیان می‌کنند معلمان بازنشسته به‌خصوص زنان، با چالشهای زیادی ازجمله احساس ناکارآمدی، اضطراب در مورد سلامت جسم و واردشدن به دوره‌ای که با کاهش انرژی و فعالیت همراه است مواجه هستند.
موسیلا و همکاران (2019) در پژوهشی رضایت از بازنشستگی را وابسته به امنیت مالی، سلامت، مشارکت فعال و برنامه‌ریزی برای بازنشستگی می‌دانند و برخی بازنشستگان رضایت مالی ندارند و برخی با چالشهای سلامت روبه‌رو هستند. طبق یافته‌های پژوهش ملایی و همکاران (2021)، مشکلات اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی بر اشتغال مجدد بازنشستگان به‌طور معناداری اثرگذار است و جنسیت، سن، نیاز به تعلق و بهبود شرایط روانی اثر معناداری ندارند.
فونسکا و همکاران (2024) نشان داده‌اند که انتقال از نیروی کار به بازنشستگی گاهی با تغییر در سلامت جسمی و روانی و رفاه فرد همراه است و این ممکن است با اشتغال مجدد فرد رابطه داشته باشد.
بررسی پیشینه پژوهش نشان داد که پژوهشهای زیادی وضعیت سلامت جسمانی و روانی بازنشستگان را موردپژوهش قرار داده‌اند و تعدادی هم به بررسی اشتغال مجدد آنها و علل آن پرداخته‌اند. در میان بازنشستگان فرهنگی نیز ممکن است تعداد زیادی دعوت به کار مجدد شوند و میل اشتغال مجدد به تدریس آنها را بار دیگر روانه مدارس کند. با توجه به حساسیت کار تدریس و تعلیم‌وتربیت بررسی چالشها و محاسن بازگشت مجدد این قشر به نظام آموزشی جای بحث و بازبینی دارد و با توجه به شکاف مطالعاتی موجود، محقق تصمیم گرفته است تا محاسن و چالشهای بازگشت به کار بازنشستگان فرهنگی را از دید خودشان موردمطالعه قرار دهد؛ لذا هدف پژوهش حاضر واکاوی تجارب‌زیسته معلمان بازنشسته از محاسن و چالشهای تدریس پس از بازنشستگی است.
روش
پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و از نوع روش پدیدارشناسی انجام شده است. مشارکتکنندگان شامل معلمان بازنشسته مشغول به تدریس بودند. دو سؤال پژوهش بدین شرح است: پرسش اول: مزایای به‌کارگیری معلمان بازنشسته و تدریس پس از بازنشستگی چیست؟ و پرسش دوم: چالشهای به‌کارگیری معلمان بازنشسته مشغول به تدریس چیست؟ در راستای پاسخ به این سؤالات، نمونه‌گیری به روش هدفمند ملاک‌محور انجام شد و تعداد 11 معلم مورد مصاحبه قرار گرفتند.
مصاحبه‌ها در نیمه دوم سال 1402 و اوایل سال 1403 انجام شد. ملاکهای ورود شامل اشتغال به تدریس فرد بازنشسته و ملاک خروج بی‌تمایلی به شرکت در مصاحبه بود. لازم به ذکر است بعد از انجام 10 مصاحبه داده‌ها به اشباع نظری رسیدند؛ ولی برای اطمینان بیشتر مصاحبه تا 11 شرکت‌کننده ادامه داده شد.
مصاحبه‌ها به‌طور متوسط 40-60 دقیقه به طول انجامید. ابزار پژوهش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته بود. تحلیل داده‌ها با روش تحلیل کولایزی در هفت گام انجام شد. در گام اول، مصاحبه‌ها به‌صورت دقیق و کامل نوشته و مجدد بازخوانی شدند. در گام بعدی، متن موردبررسی به واحدهای مفهومی تقسیم شد و بخشهای مرتبط با پژوهش استخراج شد. پس‌ازآن، معنای هر یک از عبارتهای مهم شرح داده شد. درنهایت، پس از کدگذاری کامل متون، کدهای تکراری از مجموعه داده‌ها حذف و برخی کدها با یکدیگر ادغام شدند. روش تعیین اعتبار داده‌ها «روش سهسویه‌سازی» مون (2019)، بود. در این راستا از پژوهشگران و اساتید مختلف در تحلیل داده‌ها استفاده شد. برای کسب اطمینان از صحت و دقت نتایج پژوهش از منظر خوانندگان یا مشارکتکنندگان در گزارش پژوهش و شخص پژوهشگر، اقدامات زیر انجام شد:
- فن تطبیق توسط اعضاء: برخی از شرکت‌کنندگان، یافته‌های اولیه و فرایند تحلیل را بررسی و نظرات خود را ارائه کردند.
- فن بررسی همکار: تعدادی از استادان رشته علوم تربیتی، به بررسی یافته‌ها و اظهارنظر پیرامون یافته‌ها پرداختند (پراتسی، 2023) و میزان توافق در کدگذاری بین کدگذاران و محقق که هریک جداگانه به تحلیل مصاحبه‌ها پرداخته بودند، مورد موردبررسی قرار گرفت. با استفاده از دادههای به دست آمده و بر اساس فرمول زیر، ضریب توافق بین کدگذاران 82% به دست آمد. در این فرمول، M تعداد موارد کدگذاری شده میان دو کدگذار است که میان آنها توافق وجود داشته است و N1 و N2 به ترتیب تعداد کلی موارد کدگذاری شده توسط کدگذار اول و دوم است (سعدی پور، 2024).
- رویکرد مشارکتی: این پژوهش با رویکرد مشارکتی انجام شد و در آن، مشارکتکنندگان به‌صورت فعال و هم‌زمان در تحلیل و تفسیر داده‌ها نقش داشتند.
- بازنگری محقق: کوشش شد تمایلات شخصی پژوهشگر مهار شود و از ارزیابیهای بازخوردی در حین اجرای پژوهش استفاده شود. شرکت‌کنندگان مطمئن شدند که اطلاعاتشان محرمانه مانده و برای گزارش یافته‌ها، به‌جای نام واقعی از نام مستعار بهره گرفته شد.
اطلاعات جمعیت‌شناختی مصاحبه‌شوندگان در جدول (1) ارائه شده است.
منابع انسانی مهم‌ترین سرمایه هر سازمانی است و امروزه یکی از برنامه‌ریزیهای اساسی هر سازمان برنامه‌ریزی منابع انسانی است (اصغری و همکاران، 2022). در همه نهادها مشکلات زیادی در مدیریت منابع انسانی وجود دارد، مانند کار پیچیده بخش مدیریت منابع انسانی، کار تیمی ضعیف نهادها و مکانیسم تشویقی کارکنان که توسعه کلی نهادها را محدود می‌کند (نیو، 2024).
از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی هر کشوری سازمان آموزش‌وپرورش است. معلمان از نیروهای انسانی سازمان آموزش‌وپرورش هستند و ازآنجاکه نزدیک‌ترین تعامل و تأثیر را بر دانش‌آموز دارند از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند (خواجه کولکی، 2022). معلم رکن بسیار مهمی در آموزش‌وپرورش است که هرگونه اقدامی بابت تأمین و تربیت او مستقیماً بر کیفیت نظام آموزشی مؤثر است (عبداللهی، 2021). بااین‌حال از مشکلات نظام آموزش‌وپرورش در برخی کشورهای جهان کمبود نیروی انسانی بوده است (نگوین و همکاران، 2022). کشورهای مختلف در چندین قاره، ازجمله کشورهای مرفه مانند آمریکای شمالی و اروپا و همچنین مناطق در حال رشد مانند آسیا و آفریقا، سرمایه گذاریهای قابل‌توجهی در مدیریت منابع انسانی در آموزش انجام می‌دهند (هیو و همکاران، 2024).
در ایران نیز در چند سال اخیر تعداد زیادی از معلمان بازنشسته و عدم توازن در استخدام معلم چالشهایی را ایجاد کرده است. در کشور ما و در اسناد بالادستی نحوه تأمین معلم انحصاراً از طریق دانشگاه فرهنگیان و تربیت دبیر رجایی عنوان شده است؛ اما عدم قانون‌گذاری جامعی دراین‌باره موجب بروز مشکلاتی درزمینه تأمین نیروی انسانی آموزش‌وپرورش شده است و درحال‌حاضر کمتر از نیمی از نیروی انسانی آموزش‌وپرورش از مراکز تربیت‌معلم تأمین می‌شوند.
آموزش‌وپرورش برای جبران کمبود معلم اقدامات و راهکارهایی مبتنی بر افزایش نیروهای ورودی انجام داده که نتوانسته به نتیجه مطلوب برسد. ازجمله راههای به کار گرفته شده برای جبران کمبود معلم استفاده از سربازمعلم، معلمان خرید خدمات و حق‌التدریس، آموزشیاران نهضت سوادآموزی و بازنشستگان بوده است (عبداللهی، 2021).
هرچند تمام راهکارهای نامبرده برخلاف قانونی است که جذب معلم را محصور به دانشگاه فرهنگیان و تربیت دبیر شهید رجایی و آزمونهای استخدامی می‌داند؛ استفاده از بازنشستگان برخلاف قانون ممنوعیت به‌کارگیری بازنشستگان مصوب سال 1395 نیز است. طبق ماده‌واحده قانون ذکرشده، به‌کارگیری بازنشستگان در دستگاههای اجرایی و دستگاههایی که به‌نحوی از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند ممنوع است. هرچند در تبصره این قانون استفاده از خدمات بازنشستگان در صورت لزوم مجاز دانسته شده است؛ اما قید شده است استفاده باید به‌صورت پاره‌وقت و ساعتی و با حداکثر یک‌سوم ساعات اداری کارمندان رسمی باشد (قانون ممنوعیت به‌کارگیری بازنشستگان، 2016).
مطابق با تعریف علمی، بازنشستگی حالتی است که کارمند رسمی دولت طبق قانون و با حکم مقام صلاحیت‌دار، با داشتن شروط معینی احراز می‌کند (بابا اکبری و همکاران، 2023). مفهوم بازنشستگی به‌عنوان یک برنامه بیمه اجتماعی سالمندان برای اولین بار در سال 1889 توسط اتو فون بیسمارک طراحی شد (کاساس و رومان، 2023). در این راستا، محمدی و احمدی (2022) در پژوهشی نشان دادند سن بازنشستگی در کیفیت زندگی مؤثر است و بازنشستگان با سن کمتر احساس بهتری دارند.
همچنین معلمان بازنشسته ترجیح می‌دهند که زودتر از موعد بازنشسته شوند و برای ارتقا زندگی خود تا هنوز توان دارند به دنبال شغلی دیگر باشند و نشان دادند کیفیت زندگی معلمان بازنشسته زن به دلیل داشتن سرمایه اقتصادی و اجتماعی بالاتر بهتر است. بریمانی و همکاران (2020) در پژوهشی بیان می‌کنند معلمان بازنشسته به‌خصوص زنان، با چالشهای زیادی ازجمله احساس ناکارآمدی، اضطراب در مورد سلامت جسم و واردشدن به دوره‌ای که با کاهش انرژی و فعالیت همراه است مواجه هستند.
موسیلا و همکاران (2019) در پژوهشی رضایت از بازنشستگی را وابسته به امنیت مالی، سلامت، مشارکت فعال و برنامه‌ریزی برای بازنشستگی می‌دانند و برخی بازنشستگان رضایت مالی ندارند و برخی با چالشهای سلامت روبه‌رو هستند. طبق یافته‌های پژوهش ملایی و همکاران (2021)، مشکلات اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی بر اشتغال مجدد بازنشستگان به‌طور معناداری اثرگذار است و جنسیت، سن، نیاز به تعلق و بهبود شرایط روانی اثر معناداری ندارند.
فونسکا و همکاران (2024) نشان داده‌اند که انتقال از نیروی کار به بازنشستگی گاهی با تغییر در سلامت جسمی و روانی و رفاه فرد همراه است و این ممکن است با اشتغال مجدد فرد رابطه داشته باشد.
بررسی پیشینه پژوهش نشان داد که پژوهشهای زیادی وضعیت سلامت جسمانی و روانی بازنشستگان را موردپژوهش قرار داده‌اند و تعدادی هم به بررسی اشتغال مجدد آنها و علل آن پرداخته‌اند. در میان بازنشستگان فرهنگی نیز ممکن است تعداد زیادی دعوت به کار مجدد شوند و میل اشتغال مجدد به تدریس آنها را بار دیگر روانه مدارس کند. با توجه به حساسیت کار تدریس و تعلیم‌وتربیت بررسی چالشها و محاسن بازگشت مجدد این قشر به نظام آموزشی جای بحث و بازبینی دارد و با توجه به شکاف مطالعاتی موجود، محقق تصمیم گرفته است تا محاسن و چالشهای بازگشت به کار بازنشستگان فرهنگی را از دید خودشان موردمطالعه قرار دهد؛ لذا هدف پژوهش حاضر واکاوی تجارب‌زیسته معلمان بازنشسته از محاسن و چالشهای تدریس پس از بازنشستگی است.
روش
پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و از نوع روش پدیدارشناسی انجام شده است. مشارکتکنندگان شامل معلمان بازنشسته مشغول به تدریس بودند. دو سؤال پژوهش بدین شرح است: پرسش اول: مزایای به‌کارگیری معلمان بازنشسته و تدریس پس از بازنشستگی چیست؟ و پرسش دوم: چالشهای به‌کارگیری معلمان بازنشسته مشغول به تدریس چیست؟ در راستای پاسخ به این سؤالات، نمونه‌گیری به روش هدفمند ملاک‌محور انجام شد و تعداد 11 معلم مورد مصاحبه قرار گرفتند.
مصاحبه‌ها در نیمه دوم سال 1402 و اوایل سال 1403 انجام شد. ملاکهای ورود شامل اشتغال به تدریس فرد بازنشسته و ملاک خروج بی‌تمایلی به شرکت در مصاحبه بود. لازم به ذکر است بعد از انجام 10 مصاحبه داده‌ها به اشباع نظری رسیدند؛ ولی برای اطمینان بیشتر مصاحبه تا 11 شرکت‌کننده ادامه داده شد.
مصاحبه‌ها به‌طور متوسط 40-60 دقیقه به طول انجامید. ابزار پژوهش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته بود. تحلیل داده‌ها با روش تحلیل کولایزی در هفت گام انجام شد. در گام اول، مصاحبه‌ها به‌صورت دقیق و کامل نوشته و مجدد بازخوانی شدند. در گام بعدی، متن موردبررسی به واحدهای مفهومی تقسیم شد و بخشهای مرتبط با پژوهش استخراج شد. پس‌ازآن، معنای هر یک از عبارتهای مهم شرح داده شد. درنهایت، پس از کدگذاری کامل متون، کدهای تکراری از مجموعه داده‌ها حذف و برخی کدها با یکدیگر ادغام شدند. روش تعیین اعتبار داده‌ها «روش سهسویه‌سازی» مون (2019)، بود. در این راستا از پژوهشگران و اساتید مختلف در تحلیل داده‌ها استفاده شد. برای کسب اطمینان از صحت و دقت نتایج پژوهش از منظر خوانندگان یا مشارکتکنندگان در گزارش پژوهش و شخص پژوهشگر، اقدامات زیر انجام شد:
- فن تطبیق توسط اعضاء: برخی از شرکت‌کنندگان، یافته‌های اولیه و فرایند تحلیل را بررسی و نظرات خود را ارائه کردند.
- فن بررسی همکار: تعدادی از استادان رشته علوم تربیتی، به بررسی یافته‌ها و اظهارنظر پیرامون یافته‌ها پرداختند (پراتسی، 2023) و میزان توافق در کدگذاری بین کدگذاران و محقق که هریک جداگانه به تحلیل مصاحبه‌ها پرداخته بودند، مورد موردبررسی قرار گرفت. با استفاده از دادههای به دست آمده و بر اساس فرمول زیر، ضریب توافق بین کدگذاران 82% به دست آمد. در این فرمول، M تعداد موارد کدگذاری شده میان دو کدگذار است که میان آنها توافق وجود داشته است و N1 و N2 به ترتیب تعداد کلی موارد کدگذاری شده توسط کدگذار اول و دوم است (سعدی پور، 2024).
- رویکرد مشارکتی: این پژوهش با رویکرد مشارکتی انجام شد و در آن، مشارکتکنندگان به‌صورت فعال و هم‌زمان در تحلیل و تفسیر داده‌ها نقش داشتند.
- بازنگری محقق: کوشش شد تمایلات شخصی پژوهشگر مهار شود و از ارزیابیهای بازخوردی در حین اجرای پژوهش استفاده شود. شرکت‌کنندگان مطمئن شدند که اطلاعاتشان محرمانه مانده و برای گزارش یافته‌ها، به‌جای نام واقعی از نام مستعار بهره گرفته شد.
اطلاعات جمعیت‌شناختی مصاحبه‌شوندگان در جدول (1) ارائه شده است.
جدول (1): اطلاعات جمعیت‌شناختی افراد شرکت‌کننده در پژوهش
یافته‌ها
بر اساس یافته‌های حاصل از پژوهش و کدگذاری اظهارات و متن مصاحبه‌ها، از مجموع دو سؤال پژوهش، 6 مضمون اصلی و 38 مضمون فرعی احصاء شد.
محاسن و مزایای به‌کارگیری معلمان بازنشسته
سه مضمون اصلی و بیست‌وشش مضمون فرعی از فواید به‌کارگیری معلمان بازنشسته استخراج شد که در جدول 2 ارائه شده است.
جدول (2): طبقه‌بندی مزایا و محاسن تدریس معلمان پس از بازنشستگی در قالب مضامین اصلی و فرعی
1. محاسن مربوط به شخص بازنشسته:
ازآنجاکه بازنشستگی معمولاً با دوران سالمندی همراه است، افراد پس از بازنشستگی علاوه بر مشکلات جسمانی دچار نوعی شوک روحی هم می‌شوند. آنها باید بیشتر وقت خود را در منزل سپری کنند و اغلب اوقات تنها هستند. با بازگشت به شغل آنها دوباره به جامعه متصل می‌شوند و شرایط روحی بهتری را تجربه می‌کنند.
زهرا بیان می‌کند: «من هر 6 ماه یک‌بار میرم چِکاپ. امسال زانوم درد می‌کرد رفتم پیش دکتر گفت باید عمل کنی گفتم باید برم مدرسه و کلاس اگه شما میگید دیگه نرم کلاس و بیام عمل کنم گفت نه اصلاً اینکارو نکن و کلاس رو برو و برات خیلی خوبه».
مزیت دیگر این بود که معلمان در سالهای اشتغال روابط اجتماعی گسترده‌ای دارند؛ اما با بازنشستگی ارتباط آنها با جامعه بسیار کم‌رنگ می‌شود و ساعات بیشتری را در منزل به سر می‌برند. با شروع مجدد فعالیت در مدرسه و تعامل با اولیا، دانش‌آموزان و دیگر همکاران دوباره این ارتباطات اجتماعی برقرار می‌شود و نیاز بازنشسته به تعلق اجتماعی مرتفع می‌شود.
دراین‌باره نجمه گفت: «من الآن که همکارانم را بیشتر می‌بینم و دوباره کادر اداری رو می‌بینم لذت می‌برم».
شرکت‌کنندگان اشاره داشتند که معلم طی سالیان خدمت در آموزش‌وپرورش طبق یک سیستم منظمی رفتار کرده است و در زندگی دارای روتین خاصی بوده است که با بازنشستگی این نظم مختل می‌شود. با اشتغال مجدد دوباره زندگی قانونمند و دارای انضباط می‌شود.
مرضیه چنین توضیح داده است: «من 30 سال منظم بودم و طبق سیستم مدرسه صبحها بیدار می‌شدم و کارهام رو انجام می‌دادم و می‌رفتم مدرسه. یک‌عمر با این نظام تنظیم شدیم و ساعت بدنمون با این هماهنگ شده ولی وقتی آدم بازنشسته می‌شه عادتهای خوبش را کنار میگذاره. صبح دیرتر بیدار میشی کاری نداری بیشتر می‌خوابی».
بازنشستگان در سنین بالای 45 سال هستند و در فرهنگ کشور ما احترام به بزرگ‌ترها امری پسندیده است. ازاین‌رو بازنشستگان شاغل در مقایسه با دیگر همکاران جوان‌تر، از توجه و احترام اطرافیان بیشتر برخوردار هستند. شرکت‌کنندگان پژوهش اشاره داشتند که به همین سبب و بدون نیاز مالی اشتغال مجدد را ترجیح داده‌اند.
محمد گفت: «مدارس و خانواده در سالهای بازنشستگی حتی از سالهای قبل هم بیشتر تحویل می‌گرفتند و واقعاً مدیر و معلم و معاونان واکنش خوبی داشتند».
و مریم گفت: «بعضی معلما میگن ما جای شما بودیم دیگه عمراً میومدیم و می‌رفتیم استراحت می‌کردیم؛ ولی من دوست دارم با اینکه اصلاً به پولش نیازی ندارم».
2. مهارتهای مربوط به تدریس و مدیریت کلاس
معلم بازنشسته براثر تجربه بالا در تدریس نگرانی و اضطرابی ندارد. او با نگاهی گذرا به درس پیش رو به‌راحتی در کلاس حاضر می‌شود و بدون استرس تدریس خود را انجام می‌دهد. همچنین در پایه‌ها و دروسی مشغول تدریس می‌شود که پیش‌ازاین بیشتر سالهای خدمت خود را در آن گذرانده است. ازاین‌رو تسلط کافی به کتابها و دروس دارد و می‌داند که هر درس و مفهوم را چگونه توضیح دهد و تدریس کند تا دانش‌آموزان به‌راحتی متوجه شوند.
نجمه گفت: «من می‌دونم درسا چطوری هست چی هست صفحه‌ها را حتی حفظم. می‌دونم اهداف هر درس چی هست. این درس را که آموزش میدیم هدف چیه می‌خواهیم به چی برسیم بچه‌ها باید به کجا برسند. اینها را 30 سال انجام داده یک معلم بازنشسته و براش خیلی راحته».
طبق گفته مصاحبه‌شوندگان معلمان بازنشسته در طرح سؤال و تکلیف‌دادن مؤثرتر از دیگران عمل می‌کنند، تکالیف را طبق آگاهی از اهداف درس و ویژگیهای دانش‌آموزان خود تعریف می‌کنند و تمرینها و سؤالاتی را طرح می‌کنند که یادگیری را تعمیق می‌بخشند و تثبیت می‌کنند.
مریم گفت: «حتی در تکلیف‌دادن تجربه کمک می‌کنه تکلیفایی که یک معلم بازنشسته میده یک معلم تازه‌کار نمیده».
از دیگر نکات مثبت معلمان بازنشسته که برخاسته از تجربه آنان است، داشتن انضباط در فرایند تدریس و در جریان کلاس است. رفتارهای معلم بازنشسته در کلاس درس به‌گونه‌ای است که دانش‌آموز از روند کلاس آگاه است و دچار سردرگمی نمی‌شود. تجربه معلم بازنشسته بیش از هر چیز او را در مدیریت و کنترل کلاس درس یاری می‌دهد. معلمان بازنشسته از روشهای متنوع مدیریت کلاس آگاهی دارند و متناسب با دانش‌آموزان از روش منحصربه‌فردی استفاده می‌کنند. معلمان کم‌تجربه و کم‌سابقه در تدریس آن چیزی را اجرا می‌کنند که در دانشگاه و مطالعات خود آموخته‌اند؛ اما معلم باسابقه بهترین و مؤثرترین تدریس را با شناخت کافی از ویژگیهای دانش آموزان به کار می‌بندد.
سمیه گفت: «معلم باتجربه‌تر پس از چند سال تدریس حتی خودش تونسته یک روشهای مخصوص به خودش داشته باشه که میدونه کارآمد هست و میفهمه مثلاً فلان مطلب را اگه این‌جوری توضیح بدم دانش‌آموز بیشتر می فهمه».
همچنین معلم بازنشسته دغدغه کمتری در زندگی دارد و استرس و فشار کاری یا خانوادگی ندارد. این باعث می‌شود عملکرد مؤثری داشته باشد.
مرضیه گفت: «بازنشسته فکرش آزادتره الآن ولی یک معلمی که الآن اومده صبح تا ظهر تو مدرسه هس بعدش باید بره یه ناهاری بخوره و دوباره بره کلاس ضمن خدمت».
3. مهارتهای ارتباطی و بین‌فردی
والدین به دلیل سن بالاتر معلم بازنشسته از او حرف‌شنوی و تأثیرپذیری بیشتری دارند. وقتی معلم به آنها توضیحاتی ارائه دهد یا پند و سخنی در مورد دانش‌آموزان یا مسائل تربیتی و خانوادگی داشته باشد والدین اعتماد می‌کنند؛ چون معتقدند معلم در این سن تجربه زیادی دارد و اگر نکته‌ای را تذکر می‌دهد از روی خیرخواهی، دلسوزی و آگاهی و تسلط او بر پیامدهای هر رفتاری است.
اکرم گفت: «خیلی وقتها مادر نمی‌دونه که دخترش ناراحته مثلاً یا مشکلی داره ولی وقتی من میگم و کم‌کم که بررسی می‌کنن متوجه مشکلات میشن. الآن همین بازنشسته بودن من در برخورد با این‌چنین مسائلی کمک می‌کنه که والدین بهتر حرف منو قبول کنن بهم اعتماد بیشتری داشته باشن».
از دیدگاه اکثر مصاحبه‌شوندگان، معلم بازنشسته صبورتر از دیگر معلمان است و در برخورد با مشکلات، اختلافات و دانش‌آموزان بسیار دلسوز و مسئولیت‌پذیر است. درواقع آنها رابطه معلم-دانش‌آموزی را مثل رابطه والد-فرزندی می‌دانند.
اکرم گفت: «طبق تجربیات سالهای پس از بازنشستگی که خودم داشتم برای مقطع ابتدایی و مخصوصاً پایه‌های پایین‌تر بازنشستگان بهتر عمل می‌کنند. تجربه‌ای که معلم بازنشسته دارد در برخوردش با دانش‌آموزان باعث می‌شه خیلی بهتر عمل کنه. صبر و حوصله معلم بازنشسته بیشتر است».
ازآنجایی‌که معلمان بازنشسته به دعوت از آموزش‌وپرورش دوباره مشغول تدریس شده‌اند و قدرت رد این پیشنهاد را داشته‌اند، می‌توان دلیلی بر علاقه فراوانشان به شغل معلمی و دانش‌آموزان دانست.
راضیه گفت: «با وجود انتقاد اطرافیان، برگردم به قبل دوباره همین مسیر و انتخاب می‌کنم و با همین عشق و علاقه. راه برام باز بشه شغل دیگه‌ای هم انتخاب کنم ولی بازم میام معلم می‌شم».
معلمان بازنشسته در کنار امر تدریس و آموزش به پرورش و تربیت دانش‌آموزان هم توجه بسزایی دارند. معلمان بازنشسته همچنان که به مسائل درسی توجه دارند به دیگر مشکلات غیردرسی دانش‌آموز نیز اهمیت می‌دهند و معتقدند تدریس کتب درسی به‌تنهایی کافی نیست. گاهی به آموزش مهارتهای زندگی توجه نشان می‌دهند.
نجمه گفت: «به نظرم معلم کارش اول پرورش هست درحالی‌که الآن معلمان میگن درسو بده برو کاری یه چیزای دیگه نداشته باش خیلی از معلمها این‌طوری رفتار می‌کنن فقط درس میدن».
بنا بر صحبتهای مصاحبه‌شوندگان معلمان بازنشسته مرز بین صمیمیت و اقتدار را به‌درستی رعایت می‌کنند و معلمانی مهربان و مقتدر هستند. این موضوع منجر به مدیریت کلاس قوی و برقراری نظم در کلاس می‌شود.
اکرم گفت: «بچه‌ها میگن خانم بغلتون کنم میگم نه شما برید مامانتونو بغل کنید، بوسش کنید. درسته من مادر دوم شما هستم؛ ولی فرق می‌کنه. وقتی این‌طور برخورد بشه متوجه میشن در عین صمیمیت حد و حدودی باید رعایت بشه».
به نظر می‌رسد معلمان بازنشسته پس از سالها کارکردن با دانش‌آموزان مختلف آگاهی کاملی از ویژگیها و مشخصات دانش‌آموزان در هر سن و مقطعی دارند. آنها به نیازهای هر گروه سنی اشراف دارند و نیز بازنشستگان باتجربه توانایی فوق‌العاده‌ای در شناخت دانش‌آموزان و تشخیص مشکلات آنها دارند. آنها در همان آغازین روزهای سال تحصیلی و براثر چند تعامل با دانش‌آموز و والدین ویژگیها و مشکلات احتمالی هر دانش‌آموز را تشخیص می‌دهند.
مریم گفت: «تجربه در حل مسائل بچه‌ها خیلی کمک می‌کنه. من دانش‌آموزی دارم که انگشت می‌خوره اضطراب داره کف دستش تاول‌زده من اینها را سریع تشخیص میدم و ارجاع دادم».
بازنشستگان در ارائه نظرات و پیشنهادهای خود به مدیر و کادر مدرسه آزادی بیشتری دارند. یکی از دلایل این امر می‌تواند این باشد که بازنشستگان سن و سابقه بیشتری دارند و کادر مدرسه برای نظرات و سخنانشان احترام قائل هستند. نبودن عامل کنترل‌کننده‌ای مانند ارزشیابی یا ترس از بیکاری را می‌توان عاملی دیگر در ارائه آزادانه بازخورد و نظرات ذکر کرد.
محمد گفت: «برای تدریس‌کردن خیلی آزادتر هستم نسبت به معلمان دیگه و حرف‌زدن مثلاً من چیزهایی ممکنه به مدیر بگم که معلمان دیگه روشون نشه بگن. چون من تجربه دارم و دیگه زیر پام هم سفت شده و دیگه مشکلی نیست».
بازنشستگان مشکلات عمده زندگی را از سر گذرانده‌اند و پس از بازنشستگی دغدغه‌های بسیار کمتری نسبت به زمان شاغل‌بودن به‌صورت رسمی و مخصوصاً سالهای اول دارند. از همین جهت می‌توانند فرصت بیشتری برای رسیدگی به امور در خارج از زمان مدرسه داشته باشند و در کلاس نیز با ذهنی آرام و بدون دغدغه مسئولیتهایشان را انجام دهند.
صفورا گفت: «در جوانی هرکسی هزار تا مشکل داره که وقتی سنش بالاتر میره دیگه اون دغدغه‌ها را نداره. اینها خیلی باعث می‌شه معلم فکرش آزادتر باشه برای کارکردن».
و در آخر، حضور یک معلم بازنشسته با کوله باری از تجربه در یک مدرسه و در کنار معلمان کم‌سابقه حسن بزرگی است. تعامل معلمان بازنشسته و نوورود بسیار مؤثر است. معلمان تازه‌کار با همراه‌داشتن فردی باتجربه در کنار خود به‌نوعی اطمینان خاطر می‌یابند و با راهنمایی آنان می‌توانند عملکرد بهتری از خود نشان دهند و از اشتباهات خود و آزمون‌وخطا بکاهند. معلمان بازنشسته هم با مشاهده نشاط و انرژی معلمان جوان انگیزه می‌گیرند و می‌توانند از روشهای جدید مطلع شوند.
نجمه گفت: «زحمتی که یک معلم تازه‌کار میکشه معلم بازنشسته لازم نداره و خیلی به‌راحتی میتونه کلاس را طی کنه و میتونه همین تجربیات را در اختیار تازه‌کارها هم بگذاره».
چالشها و مشکلات به‌کارگیری معلمان بازنشسته
چالشها و مشکلات معلمان بازنشسته مشغول تدریس در 3 مضمون اساسی و 12 مضمون فرعی طبقه‌بندی شد که جدول (3) آنها را نشان می‌دهد.
ازآنجاکه بازنشستگی معمولاً با دوران سالمندی همراه است، افراد پس از بازنشستگی علاوه بر مشکلات جسمانی دچار نوعی شوک روحی هم می‌شوند. آنها باید بیشتر وقت خود را در منزل سپری کنند و اغلب اوقات تنها هستند. با بازگشت به شغل آنها دوباره به جامعه متصل می‌شوند و شرایط روحی بهتری را تجربه می‌کنند.
زهرا بیان می‌کند: «من هر 6 ماه یک‌بار میرم چِکاپ. امسال زانوم درد می‌کرد رفتم پیش دکتر گفت باید عمل کنی گفتم باید برم مدرسه و کلاس اگه شما میگید دیگه نرم کلاس و بیام عمل کنم گفت نه اصلاً اینکارو نکن و کلاس رو برو و برات خیلی خوبه».
مزیت دیگر این بود که معلمان در سالهای اشتغال روابط اجتماعی گسترده‌ای دارند؛ اما با بازنشستگی ارتباط آنها با جامعه بسیار کم‌رنگ می‌شود و ساعات بیشتری را در منزل به سر می‌برند. با شروع مجدد فعالیت در مدرسه و تعامل با اولیا، دانش‌آموزان و دیگر همکاران دوباره این ارتباطات اجتماعی برقرار می‌شود و نیاز بازنشسته به تعلق اجتماعی مرتفع می‌شود.
دراین‌باره نجمه گفت: «من الآن که همکارانم را بیشتر می‌بینم و دوباره کادر اداری رو می‌بینم لذت می‌برم».
شرکت‌کنندگان اشاره داشتند که معلم طی سالیان خدمت در آموزش‌وپرورش طبق یک سیستم منظمی رفتار کرده است و در زندگی دارای روتین خاصی بوده است که با بازنشستگی این نظم مختل می‌شود. با اشتغال مجدد دوباره زندگی قانونمند و دارای انضباط می‌شود.
مرضیه چنین توضیح داده است: «من 30 سال منظم بودم و طبق سیستم مدرسه صبحها بیدار می‌شدم و کارهام رو انجام می‌دادم و می‌رفتم مدرسه. یک‌عمر با این نظام تنظیم شدیم و ساعت بدنمون با این هماهنگ شده ولی وقتی آدم بازنشسته می‌شه عادتهای خوبش را کنار میگذاره. صبح دیرتر بیدار میشی کاری نداری بیشتر می‌خوابی».
بازنشستگان در سنین بالای 45 سال هستند و در فرهنگ کشور ما احترام به بزرگ‌ترها امری پسندیده است. ازاین‌رو بازنشستگان شاغل در مقایسه با دیگر همکاران جوان‌تر، از توجه و احترام اطرافیان بیشتر برخوردار هستند. شرکت‌کنندگان پژوهش اشاره داشتند که به همین سبب و بدون نیاز مالی اشتغال مجدد را ترجیح داده‌اند.
محمد گفت: «مدارس و خانواده در سالهای بازنشستگی حتی از سالهای قبل هم بیشتر تحویل می‌گرفتند و واقعاً مدیر و معلم و معاونان واکنش خوبی داشتند».
و مریم گفت: «بعضی معلما میگن ما جای شما بودیم دیگه عمراً میومدیم و می‌رفتیم استراحت می‌کردیم؛ ولی من دوست دارم با اینکه اصلاً به پولش نیازی ندارم».
2. مهارتهای مربوط به تدریس و مدیریت کلاس
معلم بازنشسته براثر تجربه بالا در تدریس نگرانی و اضطرابی ندارد. او با نگاهی گذرا به درس پیش رو به‌راحتی در کلاس حاضر می‌شود و بدون استرس تدریس خود را انجام می‌دهد. همچنین در پایه‌ها و دروسی مشغول تدریس می‌شود که پیش‌ازاین بیشتر سالهای خدمت خود را در آن گذرانده است. ازاین‌رو تسلط کافی به کتابها و دروس دارد و می‌داند که هر درس و مفهوم را چگونه توضیح دهد و تدریس کند تا دانش‌آموزان به‌راحتی متوجه شوند.
نجمه گفت: «من می‌دونم درسا چطوری هست چی هست صفحه‌ها را حتی حفظم. می‌دونم اهداف هر درس چی هست. این درس را که آموزش میدیم هدف چیه می‌خواهیم به چی برسیم بچه‌ها باید به کجا برسند. اینها را 30 سال انجام داده یک معلم بازنشسته و براش خیلی راحته».
طبق گفته مصاحبه‌شوندگان معلمان بازنشسته در طرح سؤال و تکلیف‌دادن مؤثرتر از دیگران عمل می‌کنند، تکالیف را طبق آگاهی از اهداف درس و ویژگیهای دانش‌آموزان خود تعریف می‌کنند و تمرینها و سؤالاتی را طرح می‌کنند که یادگیری را تعمیق می‌بخشند و تثبیت می‌کنند.
مریم گفت: «حتی در تکلیف‌دادن تجربه کمک می‌کنه تکلیفایی که یک معلم بازنشسته میده یک معلم تازه‌کار نمیده».
از دیگر نکات مثبت معلمان بازنشسته که برخاسته از تجربه آنان است، داشتن انضباط در فرایند تدریس و در جریان کلاس است. رفتارهای معلم بازنشسته در کلاس درس به‌گونه‌ای است که دانش‌آموز از روند کلاس آگاه است و دچار سردرگمی نمی‌شود. تجربه معلم بازنشسته بیش از هر چیز او را در مدیریت و کنترل کلاس درس یاری می‌دهد. معلمان بازنشسته از روشهای متنوع مدیریت کلاس آگاهی دارند و متناسب با دانش‌آموزان از روش منحصربه‌فردی استفاده می‌کنند. معلمان کم‌تجربه و کم‌سابقه در تدریس آن چیزی را اجرا می‌کنند که در دانشگاه و مطالعات خود آموخته‌اند؛ اما معلم باسابقه بهترین و مؤثرترین تدریس را با شناخت کافی از ویژگیهای دانش آموزان به کار می‌بندد.
سمیه گفت: «معلم باتجربه‌تر پس از چند سال تدریس حتی خودش تونسته یک روشهای مخصوص به خودش داشته باشه که میدونه کارآمد هست و میفهمه مثلاً فلان مطلب را اگه این‌جوری توضیح بدم دانش‌آموز بیشتر می فهمه».
همچنین معلم بازنشسته دغدغه کمتری در زندگی دارد و استرس و فشار کاری یا خانوادگی ندارد. این باعث می‌شود عملکرد مؤثری داشته باشد.
مرضیه گفت: «بازنشسته فکرش آزادتره الآن ولی یک معلمی که الآن اومده صبح تا ظهر تو مدرسه هس بعدش باید بره یه ناهاری بخوره و دوباره بره کلاس ضمن خدمت».
3. مهارتهای ارتباطی و بین‌فردی
والدین به دلیل سن بالاتر معلم بازنشسته از او حرف‌شنوی و تأثیرپذیری بیشتری دارند. وقتی معلم به آنها توضیحاتی ارائه دهد یا پند و سخنی در مورد دانش‌آموزان یا مسائل تربیتی و خانوادگی داشته باشد والدین اعتماد می‌کنند؛ چون معتقدند معلم در این سن تجربه زیادی دارد و اگر نکته‌ای را تذکر می‌دهد از روی خیرخواهی، دلسوزی و آگاهی و تسلط او بر پیامدهای هر رفتاری است.
اکرم گفت: «خیلی وقتها مادر نمی‌دونه که دخترش ناراحته مثلاً یا مشکلی داره ولی وقتی من میگم و کم‌کم که بررسی می‌کنن متوجه مشکلات میشن. الآن همین بازنشسته بودن من در برخورد با این‌چنین مسائلی کمک می‌کنه که والدین بهتر حرف منو قبول کنن بهم اعتماد بیشتری داشته باشن».
از دیدگاه اکثر مصاحبه‌شوندگان، معلم بازنشسته صبورتر از دیگر معلمان است و در برخورد با مشکلات، اختلافات و دانش‌آموزان بسیار دلسوز و مسئولیت‌پذیر است. درواقع آنها رابطه معلم-دانش‌آموزی را مثل رابطه والد-فرزندی می‌دانند.
اکرم گفت: «طبق تجربیات سالهای پس از بازنشستگی که خودم داشتم برای مقطع ابتدایی و مخصوصاً پایه‌های پایین‌تر بازنشستگان بهتر عمل می‌کنند. تجربه‌ای که معلم بازنشسته دارد در برخوردش با دانش‌آموزان باعث می‌شه خیلی بهتر عمل کنه. صبر و حوصله معلم بازنشسته بیشتر است».
ازآنجایی‌که معلمان بازنشسته به دعوت از آموزش‌وپرورش دوباره مشغول تدریس شده‌اند و قدرت رد این پیشنهاد را داشته‌اند، می‌توان دلیلی بر علاقه فراوانشان به شغل معلمی و دانش‌آموزان دانست.
راضیه گفت: «با وجود انتقاد اطرافیان، برگردم به قبل دوباره همین مسیر و انتخاب می‌کنم و با همین عشق و علاقه. راه برام باز بشه شغل دیگه‌ای هم انتخاب کنم ولی بازم میام معلم می‌شم».
معلمان بازنشسته در کنار امر تدریس و آموزش به پرورش و تربیت دانش‌آموزان هم توجه بسزایی دارند. معلمان بازنشسته همچنان که به مسائل درسی توجه دارند به دیگر مشکلات غیردرسی دانش‌آموز نیز اهمیت می‌دهند و معتقدند تدریس کتب درسی به‌تنهایی کافی نیست. گاهی به آموزش مهارتهای زندگی توجه نشان می‌دهند.
نجمه گفت: «به نظرم معلم کارش اول پرورش هست درحالی‌که الآن معلمان میگن درسو بده برو کاری یه چیزای دیگه نداشته باش خیلی از معلمها این‌طوری رفتار می‌کنن فقط درس میدن».
بنا بر صحبتهای مصاحبه‌شوندگان معلمان بازنشسته مرز بین صمیمیت و اقتدار را به‌درستی رعایت می‌کنند و معلمانی مهربان و مقتدر هستند. این موضوع منجر به مدیریت کلاس قوی و برقراری نظم در کلاس می‌شود.
اکرم گفت: «بچه‌ها میگن خانم بغلتون کنم میگم نه شما برید مامانتونو بغل کنید، بوسش کنید. درسته من مادر دوم شما هستم؛ ولی فرق می‌کنه. وقتی این‌طور برخورد بشه متوجه میشن در عین صمیمیت حد و حدودی باید رعایت بشه».
به نظر می‌رسد معلمان بازنشسته پس از سالها کارکردن با دانش‌آموزان مختلف آگاهی کاملی از ویژگیها و مشخصات دانش‌آموزان در هر سن و مقطعی دارند. آنها به نیازهای هر گروه سنی اشراف دارند و نیز بازنشستگان باتجربه توانایی فوق‌العاده‌ای در شناخت دانش‌آموزان و تشخیص مشکلات آنها دارند. آنها در همان آغازین روزهای سال تحصیلی و براثر چند تعامل با دانش‌آموز و والدین ویژگیها و مشکلات احتمالی هر دانش‌آموز را تشخیص می‌دهند.
مریم گفت: «تجربه در حل مسائل بچه‌ها خیلی کمک می‌کنه. من دانش‌آموزی دارم که انگشت می‌خوره اضطراب داره کف دستش تاول‌زده من اینها را سریع تشخیص میدم و ارجاع دادم».
بازنشستگان در ارائه نظرات و پیشنهادهای خود به مدیر و کادر مدرسه آزادی بیشتری دارند. یکی از دلایل این امر می‌تواند این باشد که بازنشستگان سن و سابقه بیشتری دارند و کادر مدرسه برای نظرات و سخنانشان احترام قائل هستند. نبودن عامل کنترل‌کننده‌ای مانند ارزشیابی یا ترس از بیکاری را می‌توان عاملی دیگر در ارائه آزادانه بازخورد و نظرات ذکر کرد.
محمد گفت: «برای تدریس‌کردن خیلی آزادتر هستم نسبت به معلمان دیگه و حرف‌زدن مثلاً من چیزهایی ممکنه به مدیر بگم که معلمان دیگه روشون نشه بگن. چون من تجربه دارم و دیگه زیر پام هم سفت شده و دیگه مشکلی نیست».
بازنشستگان مشکلات عمده زندگی را از سر گذرانده‌اند و پس از بازنشستگی دغدغه‌های بسیار کمتری نسبت به زمان شاغل‌بودن به‌صورت رسمی و مخصوصاً سالهای اول دارند. از همین جهت می‌توانند فرصت بیشتری برای رسیدگی به امور در خارج از زمان مدرسه داشته باشند و در کلاس نیز با ذهنی آرام و بدون دغدغه مسئولیتهایشان را انجام دهند.
صفورا گفت: «در جوانی هرکسی هزار تا مشکل داره که وقتی سنش بالاتر میره دیگه اون دغدغه‌ها را نداره. اینها خیلی باعث می‌شه معلم فکرش آزادتر باشه برای کارکردن».
و در آخر، حضور یک معلم بازنشسته با کوله باری از تجربه در یک مدرسه و در کنار معلمان کم‌سابقه حسن بزرگی است. تعامل معلمان بازنشسته و نوورود بسیار مؤثر است. معلمان تازه‌کار با همراه‌داشتن فردی باتجربه در کنار خود به‌نوعی اطمینان خاطر می‌یابند و با راهنمایی آنان می‌توانند عملکرد بهتری از خود نشان دهند و از اشتباهات خود و آزمون‌وخطا بکاهند. معلمان بازنشسته هم با مشاهده نشاط و انرژی معلمان جوان انگیزه می‌گیرند و می‌توانند از روشهای جدید مطلع شوند.
نجمه گفت: «زحمتی که یک معلم تازه‌کار میکشه معلم بازنشسته لازم نداره و خیلی به‌راحتی میتونه کلاس را طی کنه و میتونه همین تجربیات را در اختیار تازه‌کارها هم بگذاره».
چالشها و مشکلات به‌کارگیری معلمان بازنشسته
چالشها و مشکلات معلمان بازنشسته مشغول تدریس در 3 مضمون اساسی و 12 مضمون فرعی طبقه‌بندی شد که جدول (3) آنها را نشان می‌دهد.
جدول (3): دسته‌بندی چالشها و موانع تدریس معلمان پس از بازنشستگی در قالب مضامین اصلی و فرعی
1. چالشهای فردی و بین‌فردی: بازنشستگی همراه با کاهش توان جسمی و شروع بیماریهاست. از چالشهای به‌کارگیری مجدد بازنشستگان توانایی جسمانی پایین آنهاست که باعث می‌شود که بازنشسته نتواند آن‌گونه که شایسته است وظایف خود را انجام دهد و از طرفی ممکن است اطلاعات و دانش علمی بازنشستگان که در سالهای تحصیل کسب شده است به‌روز نباشند. برخی مصاحبه‌شوندگان بیان کردند که بازنشسته‌بودن خود را عنوان نمی‌کنند و اعتقاد داشتند اگر دانش‌آموزان متوجه این مسئله شوند نگاه خوبی به معلمشان ندارند و با او ارتباط نمی‌گیرند.
مریم گفت: «من به بچه‌ها نگفتم که بازنشسته‌ام این خیلی فرق داره و اگه بچه‌ها بفهمن بازنشسته‌ای به دید دیگه‌ای نگاه می‌کنن هر وقت سن رو میپرسن هیچ‌وقت نگفتم سن خودم و تاریخ تولدم را».
خانواده‌ها نیز مخالف اشتغال پس از بازنشستگی هستند و بازنشسته را تشویق به استراحت می‌کنند.
اعظم گفت: «همسرم مخالفه. میگه تو که احتیاج مالی نداری چرا فشار و استرس اضافه به خودت میدی».
2. چالشهای سازمانی و اداری: حقوق بازنشستگان به میزان زیادی پایین‌تر از حقوق دیگر معلمان است. با اینکه آنها بیان می‌کردند که نیازی به این حقوق ندارند؛ اما انتظار داشتند اگر خدمتی انجام می‌دهند، موردتوجه سازمان باشد؛ اما مصاحبه‌شوندگان بیان کردند مسئولان رده‌های بالاتر اهمیت و توجهی به بازنشستگان ندارند.
اعظم گفت: «دستمزدها واقعاً کمه. من به خاطر پول نمی‌ام و احتیاج مالی ندارم؛ اما همین‌که وقت می‌گذارم و میام خب بالاخره انتظاری دارم».
همه افراد پس از بازنشستگی توانایی تدریس و اشتغال مجدد را ندارند و از کارایی و شایستگی لازم برخوردار نیستند.
صفورا گفت: «به نظر من اگر می‌خواهند از بازنشسته‌ها استفاده کنند باید یک بررسی صورت بگیرد و فردی که موفق بوده را دعوت کنند به کار. کسی که توانایی دارد».
3. چالشهای اجتماعی
از دیگر چالشهای به‌دست‌آمده مربوط به تفاوت نسلهاست. ازجمله اینکه معلم و دانش‌آموز نمی‌توانند به‌درستی باهم ارتباط صمیمانه و نزدیکی برقرار کنند و یکدیگر را درک کنند. معلم نمی‌تواند با ویژگیهای نسل جدید کنار بیاید و خود را با آنها تطبیق دهد. این اتفاق هم برای معلم و هم دانش‌آموز مشکل‌ساز می‌شود و می‌تواند بین آنها تنش ایجاد کند.
صفورا گفت: «کارکردن با بچه‌های الآن و خانواده‌هاشون سخت شده و چیزهایی را شاید معلمان جوان‌تر بتوانند بپذیرند؛ ولی برای ما سخته کنار بیایم».
به‌کارگیری نیروی بازنشسته در شرایطی که نیروی جوان بیکار است از چالشهایی است که بازنشستگان در صحبتهایشان ذکر کرده‌اند. به دنبال اشغال فرصتهای شغلی توسط بازنشستگان و بیکاری جوانان، انگیزه نیروی جوان کاهش می‌یابد و در شرایط حادتر می‌تواند منجر به کشیده‌شدن سمت کارهای خلاف یا افسردگی و خودکشی شود و ضرر فراوانی به کشور وارد کند.
راضیه گفت: «نیروی جوان خب بیکار مونده ولی من اومدم سرکار. من هرجایی احساس کردم که اگر جایی برم جای یک جوانی را اشغال کنم نرفتم».
بحث
هدف از پژوهش حاضر بررسی تجارب‌زیسته معلمان بازنشسته‌ای بود که پس از بازنشستگی دعوت به کار شده و مشغول به تدریس بودند. طبق یافته‌های پژوهش در پاسخ به سؤال اول 26 حسن و مزیت شناسایی شد: حضور سالمندان در محیط کار و فعالیت باعث بهبود اوضاع جسمانی آنان می‌شود. شناخت صحیح سالمندی، کسب مهارتهای خودآموزی و بودن در جامعه از عناصر کلیدی برای غلبه بر چالشهای این دوران است. مزیت دیگر بهبود اوضاع‌واحوال روحی سالمندان است. همچنین افراد سالمند در مقایسه با افراد شاغل و جوان‌تر وقت بیشتری برای رسیدگی به امور دارند. با بازگشت به تدریس این گروه از سالمندان، نظم به زندگی آنان حاکم می‌شود، احترام و کرامت آنان حفظ می‌شود.
مزایای دیگر این است که تدریسی به‌دوراز اضطراب دارند؛ قادرند مطالب را به بهترین نحو انتقال دهند؛ به دروس، طراحی تکالیف و سؤالات کارآمد تسلط کافی دارند؛ فرایند تدریس آنان منسجم و منظم است؛ راهبردهای تدریس کارآمدی خلق می‌کنند؛ منطبق با ویژگیهای دانش‌آموزان تدریس می‌کنند؛ در مدیریت کلاس مهارت دارند؛ تأثیرگذاری بیشتری بر والدین دارند؛ صبور، دلسوز و مسئولیت‌پذیرند؛ به رشد همه‌جانبه دانش‌آموز توجه دارند؛ در محبت و صمیمیت با دانش‌آموزان متعادل‌اند.
از ویژگیهای دانش‌آموزان و تشخیص سریع مشکلات آنان شناخت کافی دارند. این بخش از نتایج پژوهش با یافته‌های پژوهش (هسو و همکاران، 2024؛ داوری فیض‌پور آذر و همکاران، 2023؛ یانگ و لی، 2024؛ علوی و همکاران، 2021) همسویی دارد.
سؤال دوم پژوهش چالشهای به‌کارگیری معلمان بازنشسته بود که مصاحبه‌شوندگان 13 چالش را بیان کردند: چالش اول مربوط به مشکلات جسمانی بود که همسو با پژوهش الافسون و پاگل (2024) که اعلام کردند نتایج پژوهش آنها از بدترشدن سلامت روان و جسم بازنشستگان در دوران بازنشستگی حمایت می‌کند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که رهاکردن شغل و بازنشستگی در بیماریهای روانی- جسمانی تأثیر منفی و در استفاده از مراقبتهای بهداشتی مرتبط در دوران بازنشستگی تأثیر مثبت دارد. چالشهای بعدی به ترتیب شامل به‌روزنبودن، نگرانی از برخورد منفی دانش‌آموز و مخالفت اطرافیان است که همسو با پژوهش مالیسا (2024) است؛ اما پژوهش او نگاهی متفاوت به این مقوله داشته و به این نکته اشاره دارد که مخالفت اطرافیان بازنشسته‌ها ممکن است بدین دلیل باشد که ارزش اوقات فراغت برای بازنشستگان و اطرافیان آنها ممکن است افزایش یابد؛ زیرا می‌تواند صرف مراقبت از نوه‌ها شود یا صرفاً در سفر به سراسر جهان باشد.
با توجه به اینکه بیشتر والدین حدود سن بازنشستگی پدربزرگ و مادربزرگ می‌شوند، تولد نوه می‌تواند بر مشارکت پدربزرگ و مادربزرگ در اشتغال مجدد تأثیر بگذارد.
چالشهای بعدی، تأخیر در پرداخت حق‌الزحمه همسو با پژوهش مگنانی (2024) است که نشان دادند بسیاری از مردم در زمان بازنشستگی به‌سختی پس‌انداز دارند و مقادیر قابل‌توجهی بدهی و خرج دارند؛ پس به مسائل مالی این قشر باید بیشتر توجه شود. از چالشهای دیگر، عدم رسیدگی به مشکلات بازنشستگان همسو با پژوهشهای زنجری و همکاران (2024)؛ افروزنیا و اسماعیل‌نژاد (2023) است.
نبود سیستم ارزیابی و گزینش در به‌کارگیری بازنشستگان، عدم‌پذیرش و تطابق با ویژگیهای نسل جدید، برنتافتن تغییرات نسلی و اشغال فرصتهای شغلی توسط بازنشستگان از چالشهای به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر است که در مورد چالش آخر، یافته پژوهش حاضر با پژوهش تیان و همکاران (2024) که نشان دادند دریافت مزایای مازاد بر بازنشستگی ناشی از سیاستهای دولتی به طور قابل‌توجهی احتمال مشارکت بازنشستگان به قراردادهای شغلی غیررسمی را افزایش می‌دهد، همسویی دارد.
چالش بیکاری جوانان و تبعات آن، همسو با پژوهش هائو و لی (2024) است که دریافتند با ورود جوانان کمتر به نیروی کار و افزایش جمعیت مسن‌تر، کمبود نیروی کار جوان و فشار بر سیستمهای بازنشستگی و مراقبتهای بهداشتی یکی از نگرانیهای اساسی است.
استفاده از بازنشستگان برای تدریس در کنار چالشهای بسیاری که می‌تواند داشته باشد محاسن زیادی نیز دارد که عمدتاً حاصل از تجربه فرد بازنشسته است. به نظر می‌رسد در صورت کمبود معلم، استفاده از بازنشستگان نسبت به افراد غیرمتخصص گزینه مناسب‌تری باشد و نتایج این پژوهش نیز محاسن بیشتری نسبت به چالشها نشان داد (البته صرفاً از دیدگاه شخص بازنشسته مشغول به تدریس). در بسیاری از کشورهای دیگر مانند انگلستان، آلمان، ایرلند و ایالات‌متحده، افراد بازنشسته مشارکتکنندگان قابل‌توجهی در خدمات داوطلبانه و اشتغال مجدد هستند که طبق نظرسنجی از نوجوانان، آنها را افرادی مهربان، دلسوز و خونسرد به تصویر کشیده‌اند (ژو، 2021).
بااین‌وجود انتظار می‌رود حتی‌المقدور معلمان بازنشسته مجدد مشغول به تدریس نشوند و فرایند جذب معلم به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا شاهد حضور نیروی انسانی جوان و کارآمد در کلاسهای درس بود. این بدان معنا نیست که ظرفیتها و تجارب فرد بازنشسته باید کامل کنار گذاشته شود؛ بلکه بازنشستگان خواهان و شایسته توجه هستند و نظر بر این است که معلم بازنشسته مجدد در جایگاه قبلی مشغول به فعالیت نشود و از تجاربشان به‌گونه‌ای دیگر بهره‌برداری شود. به‌عبارت‌دیگر به‌جای به‌کارگیری و دعوت بازنشسته به‌عنوان معلم یک‌پایه، برای مثال از افراد بازنشسته دعوت شود تا در کارگاههای آموزشی به انتقال تجارب خود به معلمان نوورود بپردازند یا گروههایی متشکل از یک فرد بازنشسته و چند معلم کم‌سابقه ایجاد و در آن به تبادل‌نظر و پرسش‌وپاسخ بپردازند.
پژوهش حاضر با محدودیتهایی مواجه بود. در این پژوهش صرفاً جامعه آماری محدود به نظرات خود معلمان بازنشسته مشغول به کار بود و نمونه‌های مورد مصاحبه فقط از معلمان شهر یزد بودند که جز یک شرکت‌کننده، مابقی افراد شرکت‌کننده در پژوهش، محدود به جامعه زنان بود.
پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آتی این موضوع با استفاده از پرسشنامه و به روشهای کمی نیز بررسی شود. پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آتی دیدگاه و نظرات دیگر ذی‌نفعان ازجمله دانش‌آموزان، مدیران و معلمان رسمی، والدین، متخصصان و صاحبنظران تعلیم‌وتربیت نیز مدنظر قرار گیرد. در انجام تحقیقات آتی دیدگاه معلمان و دبیران بازنشسته مرد به‌صورت مجزا بررسی و نتایج آن با یافته‌های پژوهش حاضر مقایسه و نتایج پژوهشها با پژوهش حاضر تطبیق یابد. همچنین پیشنهاد می‌شود که با توجه به درخواست خود بازنشستگانی که مایل به ادامه کار و تدریس هستند سن بازنشستگی افزایش یابد و مزایای اشتغال مجدد آنها نیز به حد کافی برقرار شود. پیشنهاد می‌شود در مراکز آموزش نومعلمان و دانشگاه فرهنگیان سهمی برای برخورداری از تجربیات بازنشستگان اختصاص یابد تا نومعلمان در تعامل با این قشر باتجربه قرار گیرند. با توجه به محاسن زیاد استفاده از بازنشستگان فرهنگی در محیط‌های کلاس درس و نظام آموزشی، در دوران کارورزی دانشجویان نیز بهتر است تا از کلاسهای درس این طیف استفاده بیشتری شود.
تشکر و قدردانی: نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از همه معلمان و کدگذارانی که نهایت همکاری در اجرای این پژوهش داشته‌اند، کمال تشکر و قدردانی را به عمل‌آورند.
حامی مالی: وجود ندارد.
تعارض در منافع: نویسندگان اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض در منافع وجود ندارد.
منابع:
Abdollahi, M. (2021). Investigating the situation and providing policy solutions for the optimal organization of human resources in education and training, [Islamic Parliament Research Center of the Islamic Republic of IRAN]. (In Persian).
Afroznia, M., Ismailnejad, D., & Ghorbani, A. (2023). National and international concepts and experiences of the promotion and recovery program for retired armed forces. Retirement Strategies, 1(4), 85-109. (In Persian). https://doi.org/10.30496/jrest.2021.292447.1011
Alavi, Z., Alipour, F., & Rafiey, H. (2021). Psychosocial Issues of Retirement in Iran: A Qualitative Study. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 15(4), 396-409. (In Persian). https://doi.org/10.32598/sija.15.4.2879.1
Asghari, E., Haghighi, M., & Vadadi, A. (2022). Examining patterns and processes of planning young manpower. Journal of Adolescent and Youth Psychological Studies (JAYPS), 3(1), 441-454. (In Persian)https://doi.org/10.61838/kman.jayps.3.1.35
Babaakbari, F., tootian, S., Pilevari, N., & hassan, R. (2023). Presenting the pattern of employing retirees in Iran’s National Oil Company. Transformative Human Resources, 2(6), 1-16. (In Persian) http://sanad.iau.ir/fa/Article/1037824
Barimani A, Donyavi R, Taghizade S. (2020). The Effectiveness of Positive Psychotherapy on Optimism and Alexithymia in Retired Female Teachers with Anxiety. Positive Psychology Research, 2020; 6(2): 49-64. (In Persian). https://doi.org/10.22108/ppls.120662.1859
Casas, P., & Román, C. (2023). Early retired or automatized? Evidence from the survey of health, ageing and retirement in Europe. The Journal of the Economics of Ageing, 24, 100443. https://doi.org/10.1016/j.jeoa.2023.100443
Davary Feizpour Azar, S., Mehrmohammadi, M., Talaie, E., & Imani, M. (2023). Identifying and Prioritizing the Educational Needs of Iranian Older Adults. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 18(3), 378-395. (In Persian) https://doi.org/10.32598/sija.2022.3460.1
Fonseca, R., Moro-Egido, A. I., & Morin, H. (2024). Stress and retirement. Economic Modelling, 131, 106617. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2023.106617
Hao, Z., & Li, J. (2024). WITHDRAWN: Addressing China’s retirement Dilemma: Exploring strategies to balance life expectancy and leisure preference. The Journal of the Economics of Ageing, 100514. https://doi.org/10.1016/j.jeoa.2024.100514
Hsu, D. F., Morrill, M., & Pathak, A. (2024). Health and retirement: Heterogeneity in the responsiveness to pension incentives. Economics Letters, 238, 111677. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2024.111677
Hu, X., Lv, Y., Tan, M., & Hao, B. (2024). Influence of early childhood teachers’ psychological contracts on teacher competency: Chain mediating role of job crafting and professional identity. Heliyon, 10(7) e29130. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e29130
Khajeh kolaki, S. (2022). Beginning Teachers Induction, Requirements and Challenges. Political Sociology of Iran, 5(12), 3169-3184 .(In Persian) https://doi.org/10.30510/psi.2022.348252.3612
Magnani, M (2024). An analysis of precautionary behavior in retirement decision making with an application to pension system reform. Insurance: Mathematics and Economics.V(117), 99-113. https://doi.org/10.1016/j.insmatheco.2024.04.004
Malisa, A. (2024). Grand-parenthood and retirement. Labour Economics, 102547. https://doi.org/10.1016/j.labeco.2024.102547
Mohammadi, F., & Ahmadi, V. (2022). The Effect of Cultural, Economic, and Social Capital on the Quality of Life of Retired Teachers in Jawanroud County. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 22(86), 235-268. (In Persian) https://doi.org/10.32598/refahj.22.86.3841.1
Molaei, E., Monsef, A., & Mehtariarani, M. (2021). The effect of economic and social factors on the re-employment of retirees. Quarterly Journal of Development Strategy, 17(67), 192-217. (In Persian) https://en.civilica.com/doc/1556475/
Moon, M. D. (2019). Triangulation: A Method to Increase Validity, Reliability, and Legitimation in Clinical Research. Journal of Emergency Nursing, 45(1), 103-105. https://doi.org/10.1016/j.jen.2018.11.004
Musila, A., Masinde, J., & Maithya, H. (2019). Retirement Lived Challenges Experienced by Retirees, the Case of Retired Teachers in Makueni County, Kenya.
Nguyen, T. D., Lam, C. B., & Bruno, P. (2022). Is there a national teacher shortage? A systematic examination of reports of teacher shortages in the United States. http://www.edworkingpapers.com/ai22-631
Niu, X. (2024). Exploration on human resource management and prediction model of data-driven information security in Internet of Things. Heliyon, 10(9), e29582. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e29582
Olafsson, A., & Pagel, M. (2024). Retirement puzzles: New evidence from personal finances. Journal of Public Economics, 234, 105103. https://doi.org/10.1016/j.jpubeco.2024.105103
Pratesi, A. (2023). Triangulation: uses, abuses and recent developments. In R. J. Tierney, F. Rizvi, & K. Ercikan (Eds.) , International Encyclopedia of Education (Fourth Edition) (pp. 351-360). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-818630-5.11033-4
Sadipoor, S. (2024). Research Methods in Psychology and Educational Sciences. Tehran: Dawran publishing. (In Persian).
Tian, Y., Ma, H., & Tunio, F. H. (2024). Evaluating the impact of social security contribution rate, delayed retirement age, and employment rate on pension replacement rate: An overlapping generation (OLG) model analysis. Research in Economics, 78(2), 100954. https://doi.org/10.1016/j.rie.2024.100954
Yang, J., & Lee, S. G. (2024). Association between retirement age and depressive symptoms among Korean retirees: Results from Korean Retirement and Income Panel Study. Journal of Affective Disorders, 352, 454-459. https://doi.org/10.1016/j.jad.2024.02.082
Zanjari, N., Kalantari Banadaki, S. Z., Sadeghi, R., & Delbari, A. (2024). A Futures Study of the Challenges and Drivers of Population Aging in Iran Using the Scenario Analysis Technique. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 19(2), 258-275. https://doi.org/10.32598/sija.2023.3692.1
Zhu, R. (2021). Retirement and voluntary work provision: Evidence from the Australian Age Pension reform. Journal of Economic Behavior & Organization, 190, 674-690. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jebo.2021.08.011
Afroznia, M., Ismailnejad, D., & Ghorbani, A. (2023). National and international concepts and experiences of the promotion and recovery program for retired armed forces. Retirement Strategies, 1(4), 85-109. (In Persian). https://doi.org/10.30496/jrest.2021.292447.1011
Alavi, Z., Alipour, F., & Rafiey, H. (2021). Psychosocial Issues of Retirement in Iran: A Qualitative Study. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 15(4), 396-409. (In Persian). https://doi.org/10.32598/sija.15.4.2879.1
Asghari, E., Haghighi, M., & Vadadi, A. (2022). Examining patterns and processes of planning young manpower. Journal of Adolescent and Youth Psychological Studies (JAYPS), 3(1), 441-454. (In Persian)https://doi.org/10.61838/kman.jayps.3.1.35
Babaakbari, F., tootian, S., Pilevari, N., & hassan, R. (2023). Presenting the pattern of employing retirees in Iran’s National Oil Company. Transformative Human Resources, 2(6), 1-16. (In Persian) http://sanad.iau.ir/fa/Article/1037824
Barimani A, Donyavi R, Taghizade S. (2020). The Effectiveness of Positive Psychotherapy on Optimism and Alexithymia in Retired Female Teachers with Anxiety. Positive Psychology Research, 2020; 6(2): 49-64. (In Persian). https://doi.org/10.22108/ppls.120662.1859
Casas, P., & Román, C. (2023). Early retired or automatized? Evidence from the survey of health, ageing and retirement in Europe. The Journal of the Economics of Ageing, 24, 100443. https://doi.org/10.1016/j.jeoa.2023.100443
Davary Feizpour Azar, S., Mehrmohammadi, M., Talaie, E., & Imani, M. (2023). Identifying and Prioritizing the Educational Needs of Iranian Older Adults. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 18(3), 378-395. (In Persian) https://doi.org/10.32598/sija.2022.3460.1
Fonseca, R., Moro-Egido, A. I., & Morin, H. (2024). Stress and retirement. Economic Modelling, 131, 106617. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2023.106617
Hao, Z., & Li, J. (2024). WITHDRAWN: Addressing China’s retirement Dilemma: Exploring strategies to balance life expectancy and leisure preference. The Journal of the Economics of Ageing, 100514. https://doi.org/10.1016/j.jeoa.2024.100514
Hsu, D. F., Morrill, M., & Pathak, A. (2024). Health and retirement: Heterogeneity in the responsiveness to pension incentives. Economics Letters, 238, 111677. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2024.111677
Hu, X., Lv, Y., Tan, M., & Hao, B. (2024). Influence of early childhood teachers’ psychological contracts on teacher competency: Chain mediating role of job crafting and professional identity. Heliyon, 10(7) e29130. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e29130
Khajeh kolaki, S. (2022). Beginning Teachers Induction, Requirements and Challenges. Political Sociology of Iran, 5(12), 3169-3184 .(In Persian) https://doi.org/10.30510/psi.2022.348252.3612
Magnani, M (2024). An analysis of precautionary behavior in retirement decision making with an application to pension system reform. Insurance: Mathematics and Economics.V(117), 99-113. https://doi.org/10.1016/j.insmatheco.2024.04.004
Malisa, A. (2024). Grand-parenthood and retirement. Labour Economics, 102547. https://doi.org/10.1016/j.labeco.2024.102547
Mohammadi, F., & Ahmadi, V. (2022). The Effect of Cultural, Economic, and Social Capital on the Quality of Life of Retired Teachers in Jawanroud County. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 22(86), 235-268. (In Persian) https://doi.org/10.32598/refahj.22.86.3841.1
Molaei, E., Monsef, A., & Mehtariarani, M. (2021). The effect of economic and social factors on the re-employment of retirees. Quarterly Journal of Development Strategy, 17(67), 192-217. (In Persian) https://en.civilica.com/doc/1556475/
Moon, M. D. (2019). Triangulation: A Method to Increase Validity, Reliability, and Legitimation in Clinical Research. Journal of Emergency Nursing, 45(1), 103-105. https://doi.org/10.1016/j.jen.2018.11.004
Musila, A., Masinde, J., & Maithya, H. (2019). Retirement Lived Challenges Experienced by Retirees, the Case of Retired Teachers in Makueni County, Kenya.
Nguyen, T. D., Lam, C. B., & Bruno, P. (2022). Is there a national teacher shortage? A systematic examination of reports of teacher shortages in the United States. http://www.edworkingpapers.com/ai22-631
Niu, X. (2024). Exploration on human resource management and prediction model of data-driven information security in Internet of Things. Heliyon, 10(9), e29582. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e29582
Olafsson, A., & Pagel, M. (2024). Retirement puzzles: New evidence from personal finances. Journal of Public Economics, 234, 105103. https://doi.org/10.1016/j.jpubeco.2024.105103
Pratesi, A. (2023). Triangulation: uses, abuses and recent developments. In R. J. Tierney, F. Rizvi, & K. Ercikan (Eds.) , International Encyclopedia of Education (Fourth Edition) (pp. 351-360). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-818630-5.11033-4
Sadipoor, S. (2024). Research Methods in Psychology and Educational Sciences. Tehran: Dawran publishing. (In Persian).
Tian, Y., Ma, H., & Tunio, F. H. (2024). Evaluating the impact of social security contribution rate, delayed retirement age, and employment rate on pension replacement rate: An overlapping generation (OLG) model analysis. Research in Economics, 78(2), 100954. https://doi.org/10.1016/j.rie.2024.100954
Yang, J., & Lee, S. G. (2024). Association between retirement age and depressive symptoms among Korean retirees: Results from Korean Retirement and Income Panel Study. Journal of Affective Disorders, 352, 454-459. https://doi.org/10.1016/j.jad.2024.02.082
Zanjari, N., Kalantari Banadaki, S. Z., Sadeghi, R., & Delbari, A. (2024). A Futures Study of the Challenges and Drivers of Population Aging in Iran Using the Scenario Analysis Technique. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 19(2), 258-275. https://doi.org/10.32598/sija.2023.3692.1
Zhu, R. (2021). Retirement and voluntary work provision: Evidence from the Australian Age Pension reform. Journal of Economic Behavior & Organization, 190, 674-690. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jebo.2021.08.011
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
