دوره 24، شماره 94 - ( 7-1403 )
جلد 24 شماره 94 صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Torabi F, Saravani K, Sadeghi H A, Jahanbazian S. (2024). A comparative study of household vulnerability: A scoping review of the areas and measurement methods. refahj. 24(94), : 2 doi:10.32598/refahj.24.94.4424.1
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4260-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4260-fa.html
ترابی فاطمه، سراونی کاظم، صادقی حبیب اله، جهانبازیان صدیقه. مطالعه تطبیقی آسیب‌پذیری خانوار: مرور دامنه‌ای حوزه‌ها و روشهای اندازه‌گیری رفاه اجتماعی 1403; 24 (94) 10.32598/refahj.24.94.4424.1
متن کامل [PDF 1619 kb]
(201 دریافت)
| چکیده (HTML) (1879 مشاهده)
متن کامل: (70 مشاهده)
مقدمه
یافته‌ها
2- موضوعات و خانوارهای هدف
4- روشهای اندازه‌گیری آسیب‌پذیری خانوار
در بخشهای قبلی، تنوع حوزه‌های مختلف در مفهوم‌پردازی و تئوریزه‌کردن آسیب‌پذیری در سطح خانوار بررسی شد. در این بخش، با بالارفتن از نردبان انتزاع، به حیطه روش‌شناختی و چگونگی سنجش آسیب‌پذیری خانوار در این چهار حوزه به تفکیک مطالعات داخلی و خارجی خواهیم پرداخت. بر همین اساس، ابتدا روند اتخاذ مدلهای تک‌بعدی و چندبعدی در مطالعات را بررسی کرده و تکنیکهای بکار رفته برای سنجش و عملیاتی‌کردن آسیب‌پذیری را مرور خواهیم کرد.
4-1. رویکردهای تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی در سنجش آسیب‌پذیری خانوار
نمودار (4) در ارتباط با رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی در سنجش آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات داخلی و خارجی نشان می‌دهد که مطالعات خارجی بر سه رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی متمرکز و نکته حائز اهمیت نیز افزایش تعداد مطالعات با رویکرد دوبعدی و چندبعدی از سال 2016 بوده است. بااین‌وجود، مطالعات داخلی به‌طور خاص بر رویکرد تک‌بعدی متمرکز بوده است.
هرچند تعداد مطالعات دوبعدی و چندبعدی بشدت اندک بود اما از سال 2021 می‌توان چند مطالعه با رویکرد چندبعدی را مشاهده کرد. بنابراین، یکی از مهم‌ترین نقدهای وارده بر مطالعات داخلی عدم توجه بر رویکرد دوبعدی و چندبعدی است.
در نمودار (5)، روند رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی به ترتیب در مطالعات داخلی و خارجی به تفکیک چهار حوزه اصلی نشان داده شده است. همانگونه که مشاهده می‌شود، رویکرد چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات خارجی محیط‌زیستی پررنگ‌تر بوده درحالی‌که برای مطالعات داخلی تنها در دو حوزه مطالعاتی محیط‌زیستی و اجتماعی با فراوانی اندک قابل‌مشاهده است.
بااین‌وجود به نظر می‌رسد رویکرد چندبعدی در سالیان اخیر قوت بیشتری گرفته که می‌تواند در اثر تأکید بیشتر سازمانهای بین‌المللی فعال در حوزه محیط‌زیست بر نگاه چندبعدی به آسیب‌پذیری و سنجش آن در سالیان اخیر (سازمان ملل، 2005 و 2009) اتفاق افتاده باشد. بر اساس نتایج، سهم رویکرد تک‌بعدی 49 درصد، دوبعدی 23 درصد و رویکرد چندبعدی 29 درصد از کل مطالعات خارجی را در بر می‌گیرد (نمودار 5).
در مقابل برای مطالعات داخلی، هرچند شریفی و همکاران (2017)، حاجیان و قاسمی (2021)، غزالی و زیبایی (2021)، روشنی و همکاران (2019)، رحیم‌زاده مدنی و همکاران (2021) و سراوانی و همکاران (2021) رویکردهای چندبعدی و تا حدودی غیرمستقیمی را در سنجش آسیب‌پذیری خانوار بکار بسته‌اند، اما ضعف مطالعات داخلی در سنجش چندبعدی آسیب‌پذیری خانوار قابل‌مشاهده است.
نتایج مطالعات (نجفی کانی و همکاران، 2018؛ صوفی و همکاران، 2021؛ دربان آستانه و همکاران، 2017؛ هاشمی و همکاران، 2019؛ لیانی و بخشوده، 2016؛ فاطمی زردان و فطرس، 2021؛ خانی و همکاران، 2017؛ بیرامی و همکاران، 2012؛ عنایتی‌فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2018؛ لیانی و اسماعیلی، 2015؛ کشاورز و همکاران، 2010؛ راغفر و صانعی، 2010) نشان داد که تمرکز مطالعات ایران بر رویکرد تک‌بعدی متمرکز است.
علاوه براین، هیچ مطالعه داخلی چندبعدی در حوزه‌های اقتصادی و سلامت وجود نداشته است. علاوه براین نتایج نیز تأیید می‌کند که از کل مطالعات داخلی سهم رویکرد چندبعدی 18 درصد، دوبعدی 0.07 درصد و تک‌بعدی 75 درصد بوده است. در همین راستا باید اشاره کرد که آسیب‌پذیری خانوار در ایران حوزه‌ای نوپا به‌حساب می‌آید و مطابق روند شکل‌گرفته در مطالعات خارجی انتظار می‌رود که با آگاه‌سازی محققین، اتخاذ رویکرد چندبعدی نسبت به سنجش آسیب‌پذیری خانوار با سرعت بیشتری طی شود.
بااین‌حال خلأ نسبی در نگاه چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و سلامت ازجمله یافته‌هایی است که ضرورت تغییر رویکرد در این زمینه را چه در مطالعات خارجی و چه داخلی آشکار می‌کند.
شکل 5. رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات داخلی و خارجی از سال 2010 تا 2022 به تفکیک حوزه‌های مطالعاتی
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش تمام بخشهای تحقیق مشارکت داشتند.
منابع مالی
این مقاله مستخرج از پروژه تحقیقاتی موردحمایت دفتر صندوق جمعیت ملل متحد در ایران است.
تضاد منافع
در انجام این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی برای نویسندگان وجود نداشته است.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مقاله نکات اخلاقی، به‌ویژه عدم دست‌کاری و تحریف داده و نیز احترام به حقوق مشارکت‌کنندگان رعایت شده است.
قدردانی
بدین‌وسیله از دفتر صندوق جمعیت ملل متحد در ایران به دلیل حمایت مالی از این پژوهش قدردانی می‌شود.
بیش از دو دهه است که مفهوم آسیب‌پذیری در سطح بین‌المللی موردتوجه قرار گرفته است. اگرچه پس از مطرح‌شدن بحث آسیب‌پذیری در میان سیاست‌گذاران و اقتصاددانان توافق زیادی در رابطـه بـا اهمیت افزایش رفاه و تحلیل این مفهوم جدید ایجاد شد، هنوز اجماعی در رابطه با تعریـف آسـیب‌پـذیری و انـدازه‌گیـری آن بـه وجـود نیامـده اسـت (فائو، 2002؛ امواتا و همکاران، 2017). سازمان ملل (2009) در تعریف خود، به ماهیت پیچیده و چندبعدی مفهوم آسیب‌پذیری اشاره می‌کند که جنبه‌های مختلفی اعم از فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی را در بر می‌گیرد. با توجه به گستره ابعادی که در عصر حاضر افراد یک جامعه را در معرض خطر قرار می‌دهد، می‌توان دیـدگاههای متنوعی را در تعریف مفهـوم آسـیب‌پـذیری مشاهده کرد اما در یک تعریف کلی می‌توان گفت «... آسیب‌پـذیری، انعطـاف‌پـذیری جوامع و افراد را در مقابـل شـوکهای گوناگون در یکی از ابعاد نامبرده اندازه‌گیری می‌کند و نشان می‌دهد چگونه شوکهای موجود امنیت و رفاه افراد را کاهش می‌دهد» (بانک جهـانی، 2001).
نگاهی به پیشینه پژوهشی این حوزه نشان می‌دهد در بُعد فنی و روش‌شناختیِ سنجش آسیب‌پذیری، معمولاً ویژگیهای اقلیمی و ژئومورفولوژی به‌عنوان عوامل اصلی تأثیرگذار در نظر گرفته می‌شوند. این در حالی است که در علوم اجتماعی، ساختارهای درونی نظیر ویژگیهای جمعیتی، فرهنگ و اقتصاد عوامل اصلی تأثیرگذار بر یک نظام اجتماعی و تعیین میزان آسیب‌پذیری آن هستند (بیسواس و ناتیال، 2021).
در همین راستا ویژگیهای خانوارها و خانواده‌ها ازجمله مؤلفه‌های نسبتاً جدید سنجش آسیب‌پذیری قلمداد می‌شود که برتری آن بر مطالعه آسیب‌پذیری فردی از منظر سطح بررسی و شدت پیامدهای اجتماعی که برجای می‌گذارد (به‌ویژه در مواقع بحرانی مانند شوکهای اقلیمی)، موردتوجه قرار گرفته است (وینسنت و کول، 2010). نظر به این ویژگی، خانوارها بستری آشکار و مناسب برای رصد تغییرات اجتماعی و جمعیتی در سطوح خرد و کلان بشمار می‌روند. این وضعیت با توجه به پویاییهای اخیر خانوار در جهان و به‌طور خاص در ایران (برایسسن و ویرایلا، 2020؛ بگی و عباسی شوازی، 2020) اهمیت دو چندانی دارد. از مهم‌ترین تحولات معاصر تأثیرگذار بر این روند در سطح جهان و در ایران می‌توان به کاهش میزان زادوولد، افزایش میزان طلاق، افزایش میزان مشارکت زنان در نیروی کار، شیوع فرزندآوری در بین زنان ازدواج نکرده، افزایش تعداد سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند و افزایش تعداد خانواده‌های مهاجر اشاره کرد (سازمان ملل متحد، 2009).
در کشور ایران نیز به‌واسطه تحولات اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی، اشکال متنوع و ناهمگونی از خانوارها در یک دهه اخیر شکل گرفته است. افزایش سهم خانوارهای زن‌سرپرست (ترابی و قاضی طباطبایی، 2015؛ صادقی و ترابی، 2023) و تک‌سرپرست (ترابی و همکاران، 2015) ازجمله تغییرات قابل‌توجه در حوزه خانواده و خانوار به شمار می‌روند. در کنار رشـد کمـی چنین خانوارهایی، تغییر در ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی آنها از قبیل ترکیب سنی، تحصیلی، درآمدی و فقر اقتصادی، (پژوهشکده آمار، 2013؛ ترابی و همکاران، 2015)، این موضوع را به‌مرور و بیش‌ازپیش از یک پدیده اجتماعی نسبتاً طبیعـی بـه موضـوعی اجتمـاعی از جـنس آسیب تبدیل کرده است.
نگاهی اجمالی به مطالعات صورت‌گرفته در خصوص آسیب‌پذیری خانوار و معیارهای اطلاق مفهوم آسیب‌پذیر به یک خانوار هم در مطالعات داخلی و هم در مطالعات خارجی نشان می‌دهد این مطالعات علاوه بر فراوانی پایین - که در مطالعات داخلی بیشتر به چشم می‌خورد - عمدتاً پراکنده و محدود به مؤلفه‌های خاصی هستند. به‌عنوان‌مثال بخش اعظمی از این مطالعات تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیط‌زیستی نظیر سیل (احمد و افضل، 2019)، زلزله (راشد و ویکس، 2003)، خشکسالی و بیابان‌زایی (سم و همکاران، 2017)، تغییر اقلیم (کوپر و ویلر، 2017) و دیگر بلایای طبیعی را مطالعه کرده‌اند.
برخی نیز آسیبهای ناشی از مخاطرات اقتصادی خانوارها مانند فقر (دب، 2020)، بدهی (آلباست و لیندنر، 2013) و درآمد (اندرسون و کاردنا، 2013) را موردبررسی قرار داده‌اند. برخی از مطالعات هم به آسیبهای اجتماعی و بهداشتی خانوارها توجه کرده‌اند (شپارد و همکاران، 2002؛ دمی و وارن، 1995). با توجه به گستره مفهوم آسیب‌پذیری و اهمیت روش‌شناختی سنجش آن، صرف نگاه تک‌بعدی به این مفهوم می‌تواند درک ناقصی از وضعیت خانوارهای آسیب‌پذیر ایجاد کند؛ بنابراین انجام پژوهشی برای بررسی انواع عناصری که خانوارها را در معرض آسیب قرار می‌دهد از اهمیت زیادی برخوردار خواهد بود.
با توجه به اینکه پراکندگی و محدودیت موضوعی تحقیقات این حوزه درک جامع آسیب‌پذیری خانوارهای گوناگون را با محدودیت روبه‌رو کرده است، لذا مرور و یکپارچه‌سازی ادبیات موجود با رویکردی تطبیقی می‌تواند افقهای روشن‌تری را برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و سایر علاقه‌مندان ایجاد کند. تحقیق حاضر در نظر دارد با هدف پرکردن خلأ مذکور و با انجام مطالعه‌ای مروری، به این سؤال کلی پاسخ دهد که در مطالعات حوزه آسیب‌پذیری واحد تحلیل «خانوار» چه ابعادی را پوشش داده و چگونه در ادبیات داخلی و خارجی به‌صورت نظری و عملیاتی تعریف و اندازه‌گیری شده است؟
روش
تحقیق حاضر یک مطالعه مروری با روش مرور دامنه‌ای است. مرور دامنه‌ای، ابزاری ایده‌آل برای تعیین دامنه یا پوشش مجموعه‌ای از ادبیات مربوط به یک موضوع معین و ارائه نشانه‌های روشنی از حجم ادبیات و مطالعات موجود و همچنین یک نمای کلی (گسترده یا مفصل) از موضوع موردمطالعه است (کلقون و همکاران، 2014). این روش در بررسی موضوعات و مسائل نوظهور بسیار سودمند است؛ به‌ویژه زمانی که هنوز مشخص نیست چه سؤالات دیگری می‌تواند مطرح شود. در این مطالعه، از چارچوب روش‌شناختی پنج‌مرحله‌ای برای مطالعات مرور دامنه‌ای که توسط آرکسی و اومالی (2005) پیشنهادشده، استفاده می‌کنیم.
دلیل این انتخاب محبوبیت و کاربرد وسیع آن در مطالعاتی است که با استفاده از این روش بوده انجام‌گرفته‌اند (کلقون و همکاران، 2014). این مراحل عبارتند از: 1) شناسایی سؤال پژوهش؛ 2) شناسایی مطالعات مرتبط؛ 3) گزینش مطالعات؛ 4) نمودارسازی داده‌ها و 5) تطبیق، تلخیص و گزارش یافته‌ها .
مرحله اول- شناسایی سؤال پژوهش: به‌طورکلی این پژوهش به دنبال پاسخ به این دو سؤال است:
مفهوم «خانوار» تا چه اندازه در اندازه‌گیریها و مفهوم‌پردازیهای «آسیب‌پذیری» در مطالعات داخلی و خارجی مورداستفاده قرار گرفته است؟ به عبارت ساده‌تر، «آسیب‌پذیری خانوار» در ادبیات مربوط به مطالعات داخلی و خارجی چگونه مفهوم‌پردازی و اندازه‌گیری شده است؟ و ابعاد گوناگون آن در مطالعات پیشین داخلی و خارجی کدامند؟
آیا جنبه‌های نظری، روش‌شناختی و موضوعات موردتوجه در این حوزه در طول زمان برحسب مطالعات داخلی و خارجی دچار تحول شده‌اند؟
بر همین اساس، مطالعه حاضر تلاش می‌کند به دو هدف اساسی؛ 1) بررسی میزان، دامنه و ماهیت منابع داخلی و خارجی موجود در رابطه با آسیب‌پذیری خانوار و 2) شناسایی شکافهای پژوهشی مطالعات داخلی و خارجی مربوط به آسیب‌پذیری خانوار دست یابد.
مرحله دوم- شناسایی مطالعات مرتبط: در این پژوهش، ادبیات موجود درزمینه «آسیب‌پذیری خانوار» از طریق یک فرآیند جستجوی رفت‌وبرگشتی در چند پایگاه اطلاعاتی-الکترونیکی با استفاده از دو مجموعه کلیدواژه آسیب‌پذیری (شامل آسیب‌پذیری، آسیب‌پذیر، فقر، خطر، مخاطره، محرومیت، ناتوانی، ناتوان ساختن، مستعدبودن، کووید-19 و خانوار (شامل خانوار، خانواده، خانواده هسته‌ای، خانواده گسترده، زنان سرپرست خانوار، خانوار تک‌والد، خانوار کم‌درآمد) و همچنین معیارهای شمول و عدم‌شمول شناسایی شده است؛ بنابراین، در این مطالعه چهار پایگاه اطلاعاتی انگلیسی‌زبان شامل پاب‌مد، اسپرینگر، گوگل اسکالر و سیج ژورنالز و چهار پایگاه اطلاعاتی فارسی‌زبان شامل پرتال جامع علوم انسانی، مگ‌ایران، نورمگز و مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی مورداستفاده قرار گرفته است.
علاوه بر کلیدواژه‌ها، معیارهای دیگری در شمول و عدم‌شمول منبع موردبررسی دخیل بوده‌اند. به‌طورکلی عنوان نوع مطلب (مقالات نشریه‌ها، فصلهای کتاب، گزارشهای ادبیات خاکستری به‌صورت PDF)، چکیده، کلمات کلیدی (آسیب‌پذیری/ خانوار)، زمان (از 2010 تا 2022 میلادی معادل 1389 تا 1401 هجری شمسی) و جمعیت هدف (خانوارهای آسیب‌پذیر) از مهم‌ترین اولویتهای شمول و عدم‌شمول بوده‌اند.
مرحله سوم- گزینش مطالعات: در مطالعات مروری، معمولاً بخشی از منابع شناسایی‌شده تکراری یا در دسته مطالعات غیرمرتبط قرار می‌گیرند. ازاین‌رو به یک سازوکار نیاز است تا مطالعاتی که به سؤال اصلی پژوهش پاسخ نمی‌دهد، حذف شوند. به همین دلیل تعداد نهایی منابع شناسایی‌شده می‌تواند با تعداد کل موجود در تجزیه‌وتحلیل متفاوت باشد.
طبق نتایج موتورهای جستجو و کلیدواژه‌های انتخابی 1376 مطالعه اولیه شناسایی شد که مطابق شکل (1) بر اساس عنوان، بررسی چکیده و حذف موارد تکراری درمجموع 189 منبع برای بررسی نهایی شناسایی شد. در مرحله بعد، تعداد 137 مورد بر اساس تمامی معیارهای ذکرشده در فایل اکسلی با عنوان «آسیب‌پذیری خانوار» شامل سلولهایی مانند چکیده، عنوان مقاله، روشهای مورداستفاده، داده‌ها، شرح راهبرد، یافته‌های کلیدی، چالشها، ملاحظات زمینه‌ای و خلأهای پژوهشی به‌طور کامل بررسی شدند. در گام آخر، از بین 137 منبع واجد شرایط، 32 مورد به دلایلی چون سطح تحلیل غیرمرتبط، عدم ارتباط موضوعی و تشابه موضوعی-روشی حذف شدند و 105 مورد برای بررسی نهایی، انتخاب شدند که از بین آنها تعداد ۲۸ مورد مربوط به مطالعات داخلی بوده است (۲۷ مورد فارسی و ۱ مورد انگلیسی). مطالعاتی که به دلیل سطح تحلیل متفاوت از فهرست نهایی حذف شدند، آنهایی بودند که آسیب‌پذیری را به جای سطح میانی (خانوار) در سطوح خرد (افراد) یا کلان (اجتماعات) بررسی کرده بودند. معیار تشابه موضوعی-روشی نیز مطالعاتی را شامل می‌شود که از رویکردهای کاملاً مشابه در موضوعات مشابه استفاده کرده‌اند. به‌منظور شفافیت بیشتر این مرحله، معیارهای گزینش نهایی مقالات و اسناد در شکل (1) ارائه شده است.
لازم به ذکر است، در بخش یافته‌های این مقاله، مراحل 4 (نمودارسازی داده‌ها) و 5 (تطبیق، تلخیص و گزارش) چارچوب روش‌شناختی مرور دامنه‌ای ادغام شده و در بخش یافته‌ها ارائه شده است.
در همین راستا ویژگیهای خانوارها و خانواده‌ها ازجمله مؤلفه‌های نسبتاً جدید سنجش آسیب‌پذیری قلمداد می‌شود که برتری آن بر مطالعه آسیب‌پذیری فردی از منظر سطح بررسی و شدت پیامدهای اجتماعی که برجای می‌گذارد (به‌ویژه در مواقع بحرانی مانند شوکهای اقلیمی)، موردتوجه قرار گرفته است (وینسنت و کول، 2010). نظر به این ویژگی، خانوارها بستری آشکار و مناسب برای رصد تغییرات اجتماعی و جمعیتی در سطوح خرد و کلان بشمار می‌روند. این وضعیت با توجه به پویاییهای اخیر خانوار در جهان و به‌طور خاص در ایران (برایسسن و ویرایلا، 2020؛ بگی و عباسی شوازی، 2020) اهمیت دو چندانی دارد. از مهم‌ترین تحولات معاصر تأثیرگذار بر این روند در سطح جهان و در ایران می‌توان به کاهش میزان زادوولد، افزایش میزان طلاق، افزایش میزان مشارکت زنان در نیروی کار، شیوع فرزندآوری در بین زنان ازدواج نکرده، افزایش تعداد سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند و افزایش تعداد خانواده‌های مهاجر اشاره کرد (سازمان ملل متحد، 2009).
در کشور ایران نیز به‌واسطه تحولات اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی، اشکال متنوع و ناهمگونی از خانوارها در یک دهه اخیر شکل گرفته است. افزایش سهم خانوارهای زن‌سرپرست (ترابی و قاضی طباطبایی، 2015؛ صادقی و ترابی، 2023) و تک‌سرپرست (ترابی و همکاران، 2015) ازجمله تغییرات قابل‌توجه در حوزه خانواده و خانوار به شمار می‌روند. در کنار رشـد کمـی چنین خانوارهایی، تغییر در ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی آنها از قبیل ترکیب سنی، تحصیلی، درآمدی و فقر اقتصادی، (پژوهشکده آمار، 2013؛ ترابی و همکاران، 2015)، این موضوع را به‌مرور و بیش‌ازپیش از یک پدیده اجتماعی نسبتاً طبیعـی بـه موضـوعی اجتمـاعی از جـنس آسیب تبدیل کرده است.
نگاهی اجمالی به مطالعات صورت‌گرفته در خصوص آسیب‌پذیری خانوار و معیارهای اطلاق مفهوم آسیب‌پذیر به یک خانوار هم در مطالعات داخلی و هم در مطالعات خارجی نشان می‌دهد این مطالعات علاوه بر فراوانی پایین - که در مطالعات داخلی بیشتر به چشم می‌خورد - عمدتاً پراکنده و محدود به مؤلفه‌های خاصی هستند. به‌عنوان‌مثال بخش اعظمی از این مطالعات تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیط‌زیستی نظیر سیل (احمد و افضل، 2019)، زلزله (راشد و ویکس، 2003)، خشکسالی و بیابان‌زایی (سم و همکاران، 2017)، تغییر اقلیم (کوپر و ویلر، 2017) و دیگر بلایای طبیعی را مطالعه کرده‌اند.
برخی نیز آسیبهای ناشی از مخاطرات اقتصادی خانوارها مانند فقر (دب، 2020)، بدهی (آلباست و لیندنر، 2013) و درآمد (اندرسون و کاردنا، 2013) را موردبررسی قرار داده‌اند. برخی از مطالعات هم به آسیبهای اجتماعی و بهداشتی خانوارها توجه کرده‌اند (شپارد و همکاران، 2002؛ دمی و وارن، 1995). با توجه به گستره مفهوم آسیب‌پذیری و اهمیت روش‌شناختی سنجش آن، صرف نگاه تک‌بعدی به این مفهوم می‌تواند درک ناقصی از وضعیت خانوارهای آسیب‌پذیر ایجاد کند؛ بنابراین انجام پژوهشی برای بررسی انواع عناصری که خانوارها را در معرض آسیب قرار می‌دهد از اهمیت زیادی برخوردار خواهد بود.
با توجه به اینکه پراکندگی و محدودیت موضوعی تحقیقات این حوزه درک جامع آسیب‌پذیری خانوارهای گوناگون را با محدودیت روبه‌رو کرده است، لذا مرور و یکپارچه‌سازی ادبیات موجود با رویکردی تطبیقی می‌تواند افقهای روشن‌تری را برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و سایر علاقه‌مندان ایجاد کند. تحقیق حاضر در نظر دارد با هدف پرکردن خلأ مذکور و با انجام مطالعه‌ای مروری، به این سؤال کلی پاسخ دهد که در مطالعات حوزه آسیب‌پذیری واحد تحلیل «خانوار» چه ابعادی را پوشش داده و چگونه در ادبیات داخلی و خارجی به‌صورت نظری و عملیاتی تعریف و اندازه‌گیری شده است؟
روش
تحقیق حاضر یک مطالعه مروری با روش مرور دامنه‌ای است. مرور دامنه‌ای، ابزاری ایده‌آل برای تعیین دامنه یا پوشش مجموعه‌ای از ادبیات مربوط به یک موضوع معین و ارائه نشانه‌های روشنی از حجم ادبیات و مطالعات موجود و همچنین یک نمای کلی (گسترده یا مفصل) از موضوع موردمطالعه است (کلقون و همکاران، 2014). این روش در بررسی موضوعات و مسائل نوظهور بسیار سودمند است؛ به‌ویژه زمانی که هنوز مشخص نیست چه سؤالات دیگری می‌تواند مطرح شود. در این مطالعه، از چارچوب روش‌شناختی پنج‌مرحله‌ای برای مطالعات مرور دامنه‌ای که توسط آرکسی و اومالی (2005) پیشنهادشده، استفاده می‌کنیم.
دلیل این انتخاب محبوبیت و کاربرد وسیع آن در مطالعاتی است که با استفاده از این روش بوده انجام‌گرفته‌اند (کلقون و همکاران، 2014). این مراحل عبارتند از: 1) شناسایی سؤال پژوهش؛ 2) شناسایی مطالعات مرتبط؛ 3) گزینش مطالعات؛ 4) نمودارسازی داده‌ها و 5) تطبیق، تلخیص و گزارش یافته‌ها .
مرحله اول- شناسایی سؤال پژوهش: به‌طورکلی این پژوهش به دنبال پاسخ به این دو سؤال است:
مفهوم «خانوار» تا چه اندازه در اندازه‌گیریها و مفهوم‌پردازیهای «آسیب‌پذیری» در مطالعات داخلی و خارجی مورداستفاده قرار گرفته است؟ به عبارت ساده‌تر، «آسیب‌پذیری خانوار» در ادبیات مربوط به مطالعات داخلی و خارجی چگونه مفهوم‌پردازی و اندازه‌گیری شده است؟ و ابعاد گوناگون آن در مطالعات پیشین داخلی و خارجی کدامند؟
آیا جنبه‌های نظری، روش‌شناختی و موضوعات موردتوجه در این حوزه در طول زمان برحسب مطالعات داخلی و خارجی دچار تحول شده‌اند؟
بر همین اساس، مطالعه حاضر تلاش می‌کند به دو هدف اساسی؛ 1) بررسی میزان، دامنه و ماهیت منابع داخلی و خارجی موجود در رابطه با آسیب‌پذیری خانوار و 2) شناسایی شکافهای پژوهشی مطالعات داخلی و خارجی مربوط به آسیب‌پذیری خانوار دست یابد.
مرحله دوم- شناسایی مطالعات مرتبط: در این پژوهش، ادبیات موجود درزمینه «آسیب‌پذیری خانوار» از طریق یک فرآیند جستجوی رفت‌وبرگشتی در چند پایگاه اطلاعاتی-الکترونیکی با استفاده از دو مجموعه کلیدواژه آسیب‌پذیری (شامل آسیب‌پذیری، آسیب‌پذیر، فقر، خطر، مخاطره، محرومیت، ناتوانی، ناتوان ساختن، مستعدبودن، کووید-19 و خانوار (شامل خانوار، خانواده، خانواده هسته‌ای، خانواده گسترده، زنان سرپرست خانوار، خانوار تک‌والد، خانوار کم‌درآمد) و همچنین معیارهای شمول و عدم‌شمول شناسایی شده است؛ بنابراین، در این مطالعه چهار پایگاه اطلاعاتی انگلیسی‌زبان شامل پاب‌مد، اسپرینگر، گوگل اسکالر و سیج ژورنالز و چهار پایگاه اطلاعاتی فارسی‌زبان شامل پرتال جامع علوم انسانی، مگ‌ایران، نورمگز و مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی مورداستفاده قرار گرفته است.
علاوه بر کلیدواژه‌ها، معیارهای دیگری در شمول و عدم‌شمول منبع موردبررسی دخیل بوده‌اند. به‌طورکلی عنوان نوع مطلب (مقالات نشریه‌ها، فصلهای کتاب، گزارشهای ادبیات خاکستری به‌صورت PDF)، چکیده، کلمات کلیدی (آسیب‌پذیری/ خانوار)، زمان (از 2010 تا 2022 میلادی معادل 1389 تا 1401 هجری شمسی) و جمعیت هدف (خانوارهای آسیب‌پذیر) از مهم‌ترین اولویتهای شمول و عدم‌شمول بوده‌اند.
مرحله سوم- گزینش مطالعات: در مطالعات مروری، معمولاً بخشی از منابع شناسایی‌شده تکراری یا در دسته مطالعات غیرمرتبط قرار می‌گیرند. ازاین‌رو به یک سازوکار نیاز است تا مطالعاتی که به سؤال اصلی پژوهش پاسخ نمی‌دهد، حذف شوند. به همین دلیل تعداد نهایی منابع شناسایی‌شده می‌تواند با تعداد کل موجود در تجزیه‌وتحلیل متفاوت باشد.
طبق نتایج موتورهای جستجو و کلیدواژه‌های انتخابی 1376 مطالعه اولیه شناسایی شد که مطابق شکل (1) بر اساس عنوان، بررسی چکیده و حذف موارد تکراری درمجموع 189 منبع برای بررسی نهایی شناسایی شد. در مرحله بعد، تعداد 137 مورد بر اساس تمامی معیارهای ذکرشده در فایل اکسلی با عنوان «آسیب‌پذیری خانوار» شامل سلولهایی مانند چکیده، عنوان مقاله، روشهای مورداستفاده، داده‌ها، شرح راهبرد، یافته‌های کلیدی، چالشها، ملاحظات زمینه‌ای و خلأهای پژوهشی به‌طور کامل بررسی شدند. در گام آخر، از بین 137 منبع واجد شرایط، 32 مورد به دلایلی چون سطح تحلیل غیرمرتبط، عدم ارتباط موضوعی و تشابه موضوعی-روشی حذف شدند و 105 مورد برای بررسی نهایی، انتخاب شدند که از بین آنها تعداد ۲۸ مورد مربوط به مطالعات داخلی بوده است (۲۷ مورد فارسی و ۱ مورد انگلیسی). مطالعاتی که به دلیل سطح تحلیل متفاوت از فهرست نهایی حذف شدند، آنهایی بودند که آسیب‌پذیری را به جای سطح میانی (خانوار) در سطوح خرد (افراد) یا کلان (اجتماعات) بررسی کرده بودند. معیار تشابه موضوعی-روشی نیز مطالعاتی را شامل می‌شود که از رویکردهای کاملاً مشابه در موضوعات مشابه استفاده کرده‌اند. به‌منظور شفافیت بیشتر این مرحله، معیارهای گزینش نهایی مقالات و اسناد در شکل (1) ارائه شده است.
لازم به ذکر است، در بخش یافته‌های این مقاله، مراحل 4 (نمودارسازی داده‌ها) و 5 (تطبیق، تلخیص و گزارش) چارچوب روش‌شناختی مرور دامنه‌ای ادغام شده و در بخش یافته‌ها ارائه شده است.
شکل1. اطلاعات مربوط به مقاله‌ها و اسناد مرورشده درزمینه آسیب‌پذیری خانوار
یافته‌ها
در این بخش تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها حول چند محور کلیدی شامل حوزه‌های مطالعاتی آسیب‌پذیری خانوار، موضوعات و خانوارهای هدف، تعاریف و مدلهای نظری، روشهای اندازه‌گیری در مطالعات داخلی و خارجی متمرکز خواهد بود.
1- حوزه‌های مطالعاتی آسیب‌پذیری خانوار
بر اساس نتایج، آسیب‌پذیری خانوارها را - چه در مطالعات داخلی و چه در مطالعات خارجی - می‌توان در چهار دسته کلی مطالعات محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت طبقه‌بندی کرد که مطالعات محیط‌زیستی با 46 مورد (8/ 43 درصد) بیشترین فراوانی و مطالعات اقتصادی، سلامت و اجتماعی به ترتیب با 28 مورد (7/ 26 درصد)، 19 مورد (1/ 18 درصد) و 12 مورد (4/ 11 درصد)، در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. به‌علاوه، مخاطرات محیط‌زیستی 51٪ مطالعات خارجی و 25٪ مطالعات داخلی، مسائل اقتصادی 23٪ مطالعات خارجی و 36٪ مطالعات داخلی، مشکلات سلامتی 19٪ مطالعات خارجی و 14٪ مطالعات داخلی و آسیبهای اجتماعی 6٪ مطالعات خارجی و 25٪ مطالعات داخلی را به خود اختصاص داده‌اند (شکلهای 2 و 3).
شکل 2. تعداد مطالعات خارجی بر اساس موضوع و سال انتشار
بر اساس نتایج شکلهای (2) و (3)، روند نسبتاً رو به رشد مطالعات آسیب‌پذیری خانوار هم در مطالعات داخلی و هم در مطالعات خارجی قابل‌مشاهده است. هرچند فراوانی مطالعات داخلی کمتر از مطالعات خارجی بوده است، اما افزایش تنوع رویکردهای مختلف محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت به آسیب‌پذیری خانوار از سال 2017 به بعد در هر دو حوزه مشاهده می‌شود. این روند به‌ویژه در خصوص مطالعات سلامت و اقتصادی در سه سال اخیر صادق است که یکی از دلایل آن می‌تواند شیوع ویروس کرونا در سراسر جهان باشد. در میان مطالعات داخلی، سهم مطالعات محیط‌زیستی با 12 مورد از سایرین بیشتر بوده و پس‌ازآن مطالعات اقتصادی با 6 و مطالعات اجتماعی و سلامت با 5 مورد قرارگرفته‌اند (شکل 3).
شکل 3. تعداد مطالعات داخلی بر اساس موضوع و سال انتشار
2- موضوعات و خانوارهای هدف
همانگونه که مشاهده شد، مطالعات آسیب‌پذیری خانوار سعی کرده‌اند تا ارتباط بین آسیب‌پذیری را با هریک از بسترهای محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت بررسی کنند. در این بخش، برای درک بهتر آسیب‌پذیری خانوار و شناسایی ابعاد تأثیرگذار بر آن، مطالعات به تفکیک موضوع مورد بررسی، مرور می‌شوند. جدول (3) موضوعات و خانوارهای هدف در مطالعات داخلی و خارجی را در حوزه‌های محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت نشان می‌دهد.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، آسیب‌پذیری خانوار نه‌تنها ابعاد و متغیرهای متنوعی را شامل می‌شود، بلکه طیف وسیعی از گروهها و خانوارهای مختلف را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد که بسته به منشأ آسیب‌پذیری (محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت) و ویژگیهای خانوار متفاوت است. به‌طور مثال در آسیب‌پذیری ناشی از عوامل محیط‌زیستی، محل سکونت خانوار عامل تعیین‌کننده بسیار مهمی به شمار می‌رود؛ بر همین اساس خانوارهایی که در نقاط روستایی و مناطق خطرپذیر مانند نواحی ساحلی ساکن هستند بیشتر در معرض آسیب‌پذیری محیطی بوده‌اند (لازار و همکاران، 2020؛ سم و همکاران، 2017؛ ژنگ و همکاران، 2014).
در این میان، با توجه به روشن‌شدن فوریت مسائل محیط‌زیستی در اعمال خطرهای گوناگون بر خانوارهای ایرانی، نتایج نشان می‌دهد که مطالعات مربوط به ایران با مشکلاتی مواجه هستند. به‌عنوان‌مثال این مطالعات در حوزه‌های محیط‌زیستی و اقتصادی عمدتاً معطوف به خانوارهای روستایی و کشاورز بوده‌اند و از این حیث شناخت همه‌جانبه میزان و چگونگی آسیب‌پذیری خانوارهای شهری در ایران با ضعف بیشتری روبه‌رو است.
ابعاد اقتصادی آسیب‌پذیری نیز حول چند محور عمده فقر درآمدی، فقر سوختی، ناامنی غذایی، بار بدهی و سایر هزینه‌های خانوار مانند هزینه سلامت و مسکن متمرکز بوده است که در این بستر به پایگاه اقتصادی خانوارها توجه ویژه‌ای شده است. در این زمینه نیز با توجه به اهمیت موضوعاتی نظیر بار بدهی و فقر سوختی خانوارها، مطالعات داخلی در حوزه اقتصادی به این مسائل توجه نداشته‌اند.
جامعه هدف در آسیب‌پذیری اجتماعی بر اشکال خاصی از خانوار مانند خانوارهای زن‌سرپرست متمرکز بوده است و مسائل و آسیبهای دیگری مانند خشونت، طرد، حمایت اجتماعی، فقر، اعتیاد، امنیت، توانمندسازی و غیره موردتوجه قرارگرفته‌اند (مورت، 2014؛ افیاز و همکاران، 2020؛ خانی و همکاران، 2016؛ تانگ، 2018؛ روشنی و همکاران، 2019؛ آزموده، 2021) به‌طوری‌که خانوارهای کم‌درآمد بیشترین فراوانی را در مطالعات این حوزه داشته‌اند (واکر و همکاران، 2014؛ لژاندر و ریچی، 2015؛ آنجلس-آگدپا و همکاران، 2022).
به‌علاوه، در بحث آسیب‌پذیری مرتبط با سلامت ترکیب اعضای خانوار از تعیین‌کننده‌های مهم بوده است به‌طوری‌که بر حضور افراد حساس و آسیب‌پذیر مانند سالمندان، کودکان و زنان سرپرست، تأکید بیشتری شده است (مودا و همکاران، 2020؛ کیم و همکاران، 2016؛ عنایتی فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2017). ابعاد خاص سلامت در این حوزه نیز مواردی مانند سلامت روان، ناتوانی، وابستگی و هزینه‌های بهداشتی را شامل شده که تنوع خانوارهای هدف در منابع خارجی و محدودشدن مطالعات فارسی به خانوارهای زن‌سرپرست، مهم‌ترین یافته مقاله حاضر در این زمینه بوده است (جدول 3).
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، آسیب‌پذیری خانوار نه‌تنها ابعاد و متغیرهای متنوعی را شامل می‌شود، بلکه طیف وسیعی از گروهها و خانوارهای مختلف را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد که بسته به منشأ آسیب‌پذیری (محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت) و ویژگیهای خانوار متفاوت است. به‌طور مثال در آسیب‌پذیری ناشی از عوامل محیط‌زیستی، محل سکونت خانوار عامل تعیین‌کننده بسیار مهمی به شمار می‌رود؛ بر همین اساس خانوارهایی که در نقاط روستایی و مناطق خطرپذیر مانند نواحی ساحلی ساکن هستند بیشتر در معرض آسیب‌پذیری محیطی بوده‌اند (لازار و همکاران، 2020؛ سم و همکاران، 2017؛ ژنگ و همکاران، 2014).
در این میان، با توجه به روشن‌شدن فوریت مسائل محیط‌زیستی در اعمال خطرهای گوناگون بر خانوارهای ایرانی، نتایج نشان می‌دهد که مطالعات مربوط به ایران با مشکلاتی مواجه هستند. به‌عنوان‌مثال این مطالعات در حوزه‌های محیط‌زیستی و اقتصادی عمدتاً معطوف به خانوارهای روستایی و کشاورز بوده‌اند و از این حیث شناخت همه‌جانبه میزان و چگونگی آسیب‌پذیری خانوارهای شهری در ایران با ضعف بیشتری روبه‌رو است.
ابعاد اقتصادی آسیب‌پذیری نیز حول چند محور عمده فقر درآمدی، فقر سوختی، ناامنی غذایی، بار بدهی و سایر هزینه‌های خانوار مانند هزینه سلامت و مسکن متمرکز بوده است که در این بستر به پایگاه اقتصادی خانوارها توجه ویژه‌ای شده است. در این زمینه نیز با توجه به اهمیت موضوعاتی نظیر بار بدهی و فقر سوختی خانوارها، مطالعات داخلی در حوزه اقتصادی به این مسائل توجه نداشته‌اند.
جامعه هدف در آسیب‌پذیری اجتماعی بر اشکال خاصی از خانوار مانند خانوارهای زن‌سرپرست متمرکز بوده است و مسائل و آسیبهای دیگری مانند خشونت، طرد، حمایت اجتماعی، فقر، اعتیاد، امنیت، توانمندسازی و غیره موردتوجه قرارگرفته‌اند (مورت، 2014؛ افیاز و همکاران، 2020؛ خانی و همکاران، 2016؛ تانگ، 2018؛ روشنی و همکاران، 2019؛ آزموده، 2021) به‌طوری‌که خانوارهای کم‌درآمد بیشترین فراوانی را در مطالعات این حوزه داشته‌اند (واکر و همکاران، 2014؛ لژاندر و ریچی، 2015؛ آنجلس-آگدپا و همکاران، 2022).
به‌علاوه، در بحث آسیب‌پذیری مرتبط با سلامت ترکیب اعضای خانوار از تعیین‌کننده‌های مهم بوده است به‌طوری‌که بر حضور افراد حساس و آسیب‌پذیر مانند سالمندان، کودکان و زنان سرپرست، تأکید بیشتری شده است (مودا و همکاران، 2020؛ کیم و همکاران، 2016؛ عنایتی فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2017). ابعاد خاص سلامت در این حوزه نیز مواردی مانند سلامت روان، ناتوانی، وابستگی و هزینه‌های بهداشتی را شامل شده که تنوع خانوارهای هدف در منابع خارجی و محدودشدن مطالعات فارسی به خانوارهای زن‌سرپرست، مهم‌ترین یافته مقاله حاضر در این زمینه بوده است (جدول 3).
جدول 1. موضوع و خانوارهای موردبررسی به تفکیک حوزه‌های اصلی آسیب‌پذیری خانوار
| مطالعات خارجی | مطالعات داخلی | رویکرد آسیب‌پذیری | ||
| خانوار هدف (تعداد) | موضوع (تعداد) | خانوار هدف (تعداد) | موضوع (تعداد) | |
| . خانوارهای روستایی (5) . خانوارهای شهری (4) . خانوارهای کشاورز (3) . خانوارهای فقیر و کم‌درآمد (3) . خانوارهای ساحلی (2) . خانوارهای دامدار (2) . خانوارهای عشایر (2) . خانوارهای با اعضای ناتوان (2) . خانوارهای در معرض سیل و طوفان (2) . خانوارهای زاغه‌نشین (1) . خانوارهای فقیر سوختی (1) . خانوارهای ناامن غذایی (1) . خانوارهای تک والد (1) . مشخص نشده (7) |
. فقر/ ناامنی غذایی (7) . تغییرات اقلیمی (6) . خطرات سیلاب و طوفان (4) . خشکسالی (3) . فقر سوختی (3) . تنشهای اقلیمی (2) . فشار گرمایی (2) . زلزله (1) . بلایای طبیعی (1) . مخاطرات آب و هوایی (1) . نوسانات بارندگی (1) . کووید-19 (1) . مصرف انرژی (1) . خدمات شهری عمومی (1) . بیابان‌زایی (1) . سایر (5) |
. خانوارهای روستایی/ کشاورز (6) . خانوارهای عشایر (1) |
. خشکسالی (2) . معیشت پایدار (1) . تغییرات اقلیمی (1) . ناامنی غذایی (1) . سیل (1) . آسیب‌پذیری مسکن (1) |
محیط زیستی |
| . خانوارهای شهری (3) . خانوارهای روستایی (2) . خانوارهای کم‌درآمد (2) . خانوارهای فقیر سوختی (1) . خانوارهای کشاورز (1) . خانوارهای جزیره‌نشین (1) . مشخص نشده (9) |
. ناامنی غذایی (4) . فقر و درآمد (4) . هزینه‌های سلامت (3) . بار بدهی و آسیب‌پذیری مالی (2) . فقر سوختی (2) . قیمت مسکن (1) . سرمایه اجتماعی (1) . اشتغال و رکود اقتصادی (1) . داراییهای کشاورزی (1) |
. خانوارهای روستایی (5) . خانوارهای شهری (3) . خانوار (یا خانواده) در معنای عام (1) |
. ناامنی غذایی (5) . شوک اقتصادی و هزینه‌های بهداشتی (1) . مدیریت ریسک فعالیتهای کشاورزی (1) . فقر درآمدی (2) |
اقتصادی |
| . خانوارهای روستایی (1) . خانوارهای شهری (1) . خانوارهای زاغه‌نشین (1) . مشخص نشده (4) |
. آسیبهای اجتماعی-اقتصادی کودک (1) . فقر و طرد اجتماعی (1) . خشونت خانگی (2) . همه‌گیری کرونا و نابرابری زیرساختی (1) . سرمایه اجتماعی (1) . محرومیت و شرایط زندگی (1) |
. زنان سرپرست خانوار (3) . خانوارهای شهری (1) . خانوار (یا خانواده) در معنای عام (1) |
. گرایش به آسیبهای اجتماعی (2) . آسیب‌پذیری اجتماعی ناشی از زلزله (1) . کیفیت زندگی (1) . اعتیاد (1) |
اجتماعی |
| . خانوارهای کم‌درآمد (2) . خانوارهای دارای عضو سالمند یا ناتوان (2) . خانوارهای شهری (1) . خانوارهای مهاجر (1) . خانوارهای انگلیسی‌زبان (1) . خانوارهای کم‌درآمد دارای کودک پیش‌دبستانی (1) . خانوارهای روستایی (1) . خانوارهای دارای کودک ناتوان (1) . خانوارهای سرپرست بیکار (1) . خانوارهای دارای عضو جوان بزهکار (1) . مشخص نشده (3) |
. ناتوانی و وابستگی (3) . افسردگی و سلامت ذهنی (2) . همه‌گیری کرونا (2) . هزینه‌های سلامت (1) . ناتوانی و طرد اجتماعی (1) . ایمنی در خانه (1) . استرس و سلامت روان والدین (1) . آسیبهای سلامت ناشی از سیل (1) . سلامت روان و خشونت (1) . مراقبت از کودک (1) |
. زنان سرپرست خانوار (5) |
. همه‌گیری کرونا (1) . سلامت روان (1) . سلامت جسمانی و روانی (1) . توانمندسازی روان‌شناختی (1) . استرس (1) |
سلامت |
3- تعاریف و مدلهای نظری
یافته‌های پژوهش نشان داد که اولاً بسیاری از مطالعات از ارائه تعریف جامع مرتبط با موضوع موردبررسی عاجز بوده‌اند. به‌عبارت‌دیگر در بسیاری از مطالعات، مفهوم آسیب‌پذیری هم‌سطح با آسیب‌پذیری در بستر خانوار در نظر گرفته شده است. البته معدود مطالعات خارجی سعی کرده‌اند یک بعد خاص از آسیب‌پذیری را به‌عنوان تعریف کلی از مفهوم آسیب‌پذیری خانوار معرفی کنند. تعاریف مفاهیمی چون آسیب‌پذیری سوخت و انرژی (لژاندر و ریچی، 2015؛ هیلز، 2011)؛ آسیب‌پذیری ناامنی غذایی (تاسوکوا، 2011؛ امواتا و همکاران، 2016)؛ آسیب‌پذیری مالی (آلباست و لیندنر، 2013؛ هی و ژو، 2022؛ میلیمت و همکاران، 2018)؛ آسیب‌پذیری سلامت (سریکوتا و همکاران، 2015) و آسیب‌پذیری ساختاری (لوگان و همکاران، 2020) ازجمله این موارد بوده‌اند. ثانیاً، مطالعات داخلی در این زمینه به‌مراتب ضعیف‌تر عمل کرده و تنها در مطالعات حاجیان و قاسمی (2021)، شریفی و همکاران (2017)، دربان آستانه و همکاران (2017) و خانی و همکاران (2016) از تعاریف خاص مرتبط با آسیب‌پذیری خانوار استفاده شده است.
ملاحظات نظریِ متفاوت و درعین‌حال محدودی نیز برای تبیین آسیب‌پذیری خانوار در منابع مروری به کار گرفته شده که به‌صورت اجمالی می‌توان به نقش چارچوب معیشت پایدار و سرمایه‌های موجود در مقابله با آسیب‌پذیری، تأثیر عدالتهای توزیعی و رویه‌ای بر آسیب‌پذیری (رحیم‌زاده مدنی و همکاران، 2021؛ واکر و همکاران، 2014؛ یو و اوزان، 2015) نظریه تاب‌آوری (حمیدی و همکاران، 2020؛ سونیکا-بلنک و گالوین، 2021؛ وارنر و عفیفی، 2014؛ احمد و افضل، 2019؛ اوپیو و همکاران، 2014)، زنانه‌شدن فقر (خانی و همکاران، 2016)، تأثیر تفکیک جنسیتی در بازار کار بر آسیب‌پذیری اقتصادی، نقش دو عامل عدم شناخت نیروهای مخاطره‌آمیز طبیعت و شرایط نامطلوب اجتماعی و اقتصادی در آسیب‌پذیری (مورت، 2014)؛ نظریه علیت اجتماعی و رویکرد سیستمی (کیم و همکاران، 2016) در تبیین آسیب‌پذیری اشاره کرد.
ضعف نظری آشکار در مطالعات داخلی از دیگر یافته‌های این پژوهش بود که تأثیر آن بر مدل‌سازی و عملیاتی‌کردن آسیب‌پذیری خانوار نیز - که در ادامه موردبحث قرار می‌گیرد - احساس می‌شود.
یافته‌های پژوهش نشان داد که اولاً بسیاری از مطالعات از ارائه تعریف جامع مرتبط با موضوع موردبررسی عاجز بوده‌اند. به‌عبارت‌دیگر در بسیاری از مطالعات، مفهوم آسیب‌پذیری هم‌سطح با آسیب‌پذیری در بستر خانوار در نظر گرفته شده است. البته معدود مطالعات خارجی سعی کرده‌اند یک بعد خاص از آسیب‌پذیری را به‌عنوان تعریف کلی از مفهوم آسیب‌پذیری خانوار معرفی کنند. تعاریف مفاهیمی چون آسیب‌پذیری سوخت و انرژی (لژاندر و ریچی، 2015؛ هیلز، 2011)؛ آسیب‌پذیری ناامنی غذایی (تاسوکوا، 2011؛ امواتا و همکاران، 2016)؛ آسیب‌پذیری مالی (آلباست و لیندنر، 2013؛ هی و ژو، 2022؛ میلیمت و همکاران، 2018)؛ آسیب‌پذیری سلامت (سریکوتا و همکاران، 2015) و آسیب‌پذیری ساختاری (لوگان و همکاران، 2020) ازجمله این موارد بوده‌اند. ثانیاً، مطالعات داخلی در این زمینه به‌مراتب ضعیف‌تر عمل کرده و تنها در مطالعات حاجیان و قاسمی (2021)، شریفی و همکاران (2017)، دربان آستانه و همکاران (2017) و خانی و همکاران (2016) از تعاریف خاص مرتبط با آسیب‌پذیری خانوار استفاده شده است.
ملاحظات نظریِ متفاوت و درعین‌حال محدودی نیز برای تبیین آسیب‌پذیری خانوار در منابع مروری به کار گرفته شده که به‌صورت اجمالی می‌توان به نقش چارچوب معیشت پایدار و سرمایه‌های موجود در مقابله با آسیب‌پذیری، تأثیر عدالتهای توزیعی و رویه‌ای بر آسیب‌پذیری (رحیم‌زاده مدنی و همکاران، 2021؛ واکر و همکاران، 2014؛ یو و اوزان، 2015) نظریه تاب‌آوری (حمیدی و همکاران، 2020؛ سونیکا-بلنک و گالوین، 2021؛ وارنر و عفیفی، 2014؛ احمد و افضل، 2019؛ اوپیو و همکاران، 2014)، زنانه‌شدن فقر (خانی و همکاران، 2016)، تأثیر تفکیک جنسیتی در بازار کار بر آسیب‌پذیری اقتصادی، نقش دو عامل عدم شناخت نیروهای مخاطره‌آمیز طبیعت و شرایط نامطلوب اجتماعی و اقتصادی در آسیب‌پذیری (مورت، 2014)؛ نظریه علیت اجتماعی و رویکرد سیستمی (کیم و همکاران، 2016) در تبیین آسیب‌پذیری اشاره کرد.
ضعف نظری آشکار در مطالعات داخلی از دیگر یافته‌های این پژوهش بود که تأثیر آن بر مدل‌سازی و عملیاتی‌کردن آسیب‌پذیری خانوار نیز - که در ادامه موردبحث قرار می‌گیرد - احساس می‌شود.
شکل 4. روند زمانی رویکردهای تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی به آسیب‌پذیری در مطالعات داخلی و خارجی
4- روشهای اندازه‌گیری آسیب‌پذیری خانوار
در بخشهای قبلی، تنوع حوزه‌های مختلف در مفهوم‌پردازی و تئوریزه‌کردن آسیب‌پذیری در سطح خانوار بررسی شد. در این بخش، با بالارفتن از نردبان انتزاع، به حیطه روش‌شناختی و چگونگی سنجش آسیب‌پذیری خانوار در این چهار حوزه به تفکیک مطالعات داخلی و خارجی خواهیم پرداخت. بر همین اساس، ابتدا روند اتخاذ مدلهای تک‌بعدی و چندبعدی در مطالعات را بررسی کرده و تکنیکهای بکار رفته برای سنجش و عملیاتی‌کردن آسیب‌پذیری را مرور خواهیم کرد.
4-1. رویکردهای تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی در سنجش آسیب‌پذیری خانوار
نمودار (4) در ارتباط با رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی در سنجش آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات داخلی و خارجی نشان می‌دهد که مطالعات خارجی بر سه رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی متمرکز و نکته حائز اهمیت نیز افزایش تعداد مطالعات با رویکرد دوبعدی و چندبعدی از سال 2016 بوده است. بااین‌وجود، مطالعات داخلی به‌طور خاص بر رویکرد تک‌بعدی متمرکز بوده است.
هرچند تعداد مطالعات دوبعدی و چندبعدی بشدت اندک بود اما از سال 2021 می‌توان چند مطالعه با رویکرد چندبعدی را مشاهده کرد. بنابراین، یکی از مهم‌ترین نقدهای وارده بر مطالعات داخلی عدم توجه بر رویکرد دوبعدی و چندبعدی است.
در نمودار (5)، روند رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی به ترتیب در مطالعات داخلی و خارجی به تفکیک چهار حوزه اصلی نشان داده شده است. همانگونه که مشاهده می‌شود، رویکرد چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات خارجی محیط‌زیستی پررنگ‌تر بوده درحالی‌که برای مطالعات داخلی تنها در دو حوزه مطالعاتی محیط‌زیستی و اجتماعی با فراوانی اندک قابل‌مشاهده است.
بااین‌وجود به نظر می‌رسد رویکرد چندبعدی در سالیان اخیر قوت بیشتری گرفته که می‌تواند در اثر تأکید بیشتر سازمانهای بین‌المللی فعال در حوزه محیط‌زیست بر نگاه چندبعدی به آسیب‌پذیری و سنجش آن در سالیان اخیر (سازمان ملل، 2005 و 2009) اتفاق افتاده باشد. بر اساس نتایج، سهم رویکرد تک‌بعدی 49 درصد، دوبعدی 23 درصد و رویکرد چندبعدی 29 درصد از کل مطالعات خارجی را در بر می‌گیرد (نمودار 5).
در مقابل برای مطالعات داخلی، هرچند شریفی و همکاران (2017)، حاجیان و قاسمی (2021)، غزالی و زیبایی (2021)، روشنی و همکاران (2019)، رحیم‌زاده مدنی و همکاران (2021) و سراوانی و همکاران (2021) رویکردهای چندبعدی و تا حدودی غیرمستقیمی را در سنجش آسیب‌پذیری خانوار بکار بسته‌اند، اما ضعف مطالعات داخلی در سنجش چندبعدی آسیب‌پذیری خانوار قابل‌مشاهده است.
نتایج مطالعات (نجفی کانی و همکاران، 2018؛ صوفی و همکاران، 2021؛ دربان آستانه و همکاران، 2017؛ هاشمی و همکاران، 2019؛ لیانی و بخشوده، 2016؛ فاطمی زردان و فطرس، 2021؛ خانی و همکاران، 2017؛ بیرامی و همکاران، 2012؛ عنایتی‌فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2018؛ لیانی و اسماعیلی، 2015؛ کشاورز و همکاران، 2010؛ راغفر و صانعی، 2010) نشان داد که تمرکز مطالعات ایران بر رویکرد تک‌بعدی متمرکز است.
علاوه براین، هیچ مطالعه داخلی چندبعدی در حوزه‌های اقتصادی و سلامت وجود نداشته است. علاوه براین نتایج نیز تأیید می‌کند که از کل مطالعات داخلی سهم رویکرد چندبعدی 18 درصد، دوبعدی 0.07 درصد و تک‌بعدی 75 درصد بوده است. در همین راستا باید اشاره کرد که آسیب‌پذیری خانوار در ایران حوزه‌ای نوپا به‌حساب می‌آید و مطابق روند شکل‌گرفته در مطالعات خارجی انتظار می‌رود که با آگاه‌سازی محققین، اتخاذ رویکرد چندبعدی نسبت به سنجش آسیب‌پذیری خانوار با سرعت بیشتری طی شود.
بااین‌حال خلأ نسبی در نگاه چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و سلامت ازجمله یافته‌هایی است که ضرورت تغییر رویکرد در این زمینه را چه در مطالعات خارجی و چه داخلی آشکار می‌کند.
شکل 5. رویکرد تک‌بعدی، دوبعدی و چندبعدی نسبت به آسیب‌پذیری خانوار در مطالعات داخلی و خارجی از سال 2010 تا 2022 به تفکیک حوزه‌های مطالعاتی
4-2. اندازه‌گیری آسیب‌پذیری خانوارها
همان‌طور که اشاره شد آسیب‌پذیری پدیده‌ای پویا است که به هر دو فرآیند فیزیکی و اجتماعی بستگی دارد (اوبرین و همکاران، 2004)؛ بنابراین تعیین متغیرهای مرتبط با آن بسیار مهم است (الوانگ و همکاران، 2001). با توجه به موارد فوق، مرور منابع موجود در این زمینه نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از روشها و مدلهای اندازه‌گیری برای سنجش آسیب‌پذیری خانوار در منابع موجود به کار گرفته شده است.
در ابتدا مفهوم آسیب‌پذیری در سه بُعد (به‌عنوان تابعی از قرارگرفتن در معرض خطر، حساسیت و تاب‌آوری) توسعه یافت و امروزه اکثر مطالعات این سه بعد را موردسنجش قرار می‌دهند (آدگر، 2006؛ هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم، 2014)؛ اما نکته حائز اهمیت سنجش مؤلفه‌هایی است که ذیل این سه بعد اصلی قرار می‌گیرند. در همین راستا توجه به الگوی موجود در شکل (4) نشان داد که مدلهای سنجش مطالعات محیط‌زیستی با استفاده از روشهای جدید به سمت سنجش ترکیبی و چندبعدی مفهوم آسیب‌پذیری حرکت کرده‌اند و سهم مدلهای چندبعدی در مطالعات اقتصادی، اجتماعی و سلامت به نسبت کمتر بوده است. اکنون این سؤال مطرح می‌شود که هرکدام از مدلهای تک‌بعدی و چندبعدی از چه چارچوبها و شاخصهایی در عملیاتی‌کردن مفهوم کلی آسیب‌پذیری خانوار استفاده کرده‌اند و همچنین تفاوت مطالعات داخلی و خارجی در سنجش آسیب‌پذیری خانوار از این حیث چیست.
یافته‌های پژوهش حاضر در ارتباط با این دو سؤال در جدول (4) جمع‌آوری و خلاصه شده‌اند. لازم به ذکر است، در جدول مذکور صرفاً منابعی ارائه شده‌اند که از چارچوب و مدلهای اندازه‌گیری مشخصی استفاده کرده‌اند.
یافته‌های پژوهش حاضر در ارتباط با این دو سؤال در جدول (4) جمع‌آوری و خلاصه شده‌اند. لازم به ذکر است، در جدول مذکور صرفاً منابعی ارائه شده‌اند که از چارچوب و مدلهای اندازه‌گیری مشخصی استفاده کرده‌اند.
جدول 2. چارچوب و مدلهای مورداستفاده در سنجش آسیب‌پذیری خانوار به تفکیک مطالعات محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت
| مطالعه | توضیحات | چارچوب و سنجه‌ها | رویکرد | حوزه مطالعه آسیب‌پذیری |
| سوفی اسکیفلو (2013)؛ سم و همکاران (2017)؛ ژنگ و همکاران (2014)؛ انتوی-آگی و همکاران (2013)؛ باتاچارجی و بهرا (2018)؛ لاچود و همکاران (2020)؛ لینکمپ و همکاران (2011)؛ آکامپوموزا و ماتسودا (2016)؛ ژانگ و همکاران (2022)؛ حاجیان و قاسمی (2021) شریفی و همکاران (2017) غزالی و زیبایی (2018) |
با در نظر گرفتن سه مؤلفه قرار گرفتن در معرض خطر، حساسیت و ظرفیت سازگاری خانوارها و با نگاه به سرمایه‌های مالی، انسانی، طبیعی، فیزیکی و اجتماعی، از منطق فازی برای ارزیابی دسترسی یک خانوار به (1) داراییهای طبیعی مانند زمین، خاک و آب؛ (2) داراییهای فیزیکی مانند دام و تجهیزات؛ (3) داراییهای مالی مانند پس‌انداز، حقوق، حواله یا مستمری؛ (4) داراییهای سرمایه انسانی مانند کار مزرعه، ترکیب جنسیتی و افراد وابسته؛ و (5) داراییهای اجتماعی مانند اطلاعات، حمایت اجتماعی، خانواده‌های گسترده و حمایت رسمی یا غیررسمی رفاه اجتماعی استفاده می‌کند. بیش از 15 متغیر (به نام ابعاد) با هم ارزیابی می‌شود و برای هر خانوار یک امتیاز آماری محاسبه می‌شود. خانوارها به آسیب‌پذیری کم، متوسط و زیاد طبقه‌بندی می‌شوند. |
چارچوب معیشت پایدار (SLF8) | چندبعدی | محیط زیستی |
| اوپیو و همکاران (2014) ایزه و اونوکالا (2022) |
یک مدل یکپارچه را برای توسعه شاخصهای آسیب‌پذیری برای هر خانوار جایگزین می‌کند. فرض بر این است که خانوارهای با ظرفیت انطباقی بالاتر، حساسیت کمتری نسبت به اثرات تنشهای ناشی از اقلیم دارند، بنابراین سطح در معرض بودن را ثابت نگه می‌دارند. رویکرد ارزیابی یکپارچه هر دو رویکرد اجتماعی-اقتصادی و بیوفیزیکی را برای تعیین آسیب‌پذیری ترکیب می‌کند. شاخصهای آسیب‌پذیری برای ارزیابی در معرض بودن، حساسیت و ظرفیت سازگاری خانوارها نیز در این رویکرد بر اساس چارچوب معیشت پایدار اتخاذ می‌شود. |
شاخص یکپارچه آسیب‌پذیری خانوار(IHVI) | چندبعدی | محیط زیستی |
| فورتین و همکاران (2016) آنجلس-آگدپا (2022) |
با استفاده از یک پرسشنامه استانداردشده از 9 سؤال در مورد موقعیتهایی که ممکن است در سطح خانواده از نظر محدودیتها یا نگرانیها در مورد دسترسی و دسترسی به غذا در 30 روز گذشته رخ داده باشد، محاسبه می‌شود. پاسخ‌دهنده (ترجیحاً زنی که مسئول پخت‌وپز و تهیه غذا است، یا سرپرست خانواده) باید پاسخ دهد که آیا هر موقعیت توصیف‌شده در طول دوره اتفاق افتاده است یا خیر و اگر بله، چند وقت یکبار؟ اگر مورد اتفاق نیفتاده بود، هیچ امتیازی داده نمی‌شود، اگر به‌ندرت (1 یا 2 بار) اتفاق می‌افتاد، یک امتیاز، اگر گاهی اوقات (3 تا 10 بار) اتفاق می‌افتاد، دو امتیاز و اگر بیشتر (بیش از 10 بار) اتفاق می‌افتاد، سه امتیاز اختصاص داده می‌شود. درنهایت همه امتیازها جمع زده می‌شود که از 0 (امنیت کامل غذایی) تا 27 امتیاز (حداکثر ناامنی غذا) برای خانوارها متغیر است. |
مقیاس دسترسی ناامنی غذایی خانوار (HFIAS) | چندبعدی | محیط زیستی |
| ناوروتزکی و همکاران (2014) | کاربست این چارچوب در بُعد اقتصادی منعکس‌کننده تنوع استراتژیهای معیشت در کشورهای درحال‌توسعه، ازجمله کشاورزی، اشتغال خارج از مزرعه و استفاده از منابع طبیعی به کار گرفته شده توسط خانوارهای روستایی برای حفظ امنیت معیشتی است. معمولاً از متغیرهای مرتبط با سرمایه‌های انسانی، مالی، فیزیکی، اجتماعی و طبیعی در کنار ویژگیهای جمعیت شناختی خانوار به‌عنوان متغیرهای پیش‌بینی‌کننده استفاده می‌شود. |
چارچوب معیشت پایدار (SLF) | چندبعدی | اقتصادی |
| مورفی و اسکات (2014) | استفاده از معیارهای عینی آسیب‌پذیری (مانند وضعیت شغلی، درآمد) و معیارهای ذهنی و ادراکات فردی (مثلاً ناامنی شغلی ادراک‌شده) برای ایجاد شاخص آسیب‌پذیری خانوار. در این مطالعه تحلیل میزان آسیب‌پذیری خانوار در مناطق روستایی با استفاده از تعدادی از شاخصهای خانوار در زمینه‌های کلیدی مربوط به: اشتغال (5)، درآمد/ مالی (2)، وام مسکن (8)، بازار مسکن (2)، استرس/ حمایت (2) و رضایت از زندگی صورت گرفته است. |
شاخص آسیب‌پذیری خانوار برای نقاط روستایی | چندبعدی | اقتصادی |
| مورت (2018) | شامل پنج بُعد 1) توانایی پرداخت برای نیازهای اساسی، 2) ثبات / نوسان درآمد، 3) در دسترس بودن داراییهای نقدی و پس‌انداز، 4) امنیت غذایی و 5) در دسترس بودن داراییها. | شاخص وضعیت آسیب‌پذیری خانواده (FSVI) |
چندبعدی | اقتصادی |
| هی و ژو (2022) | اضافه کردن مؤلفه «نقدشوندگی ثروت خانوار» در کنار شاخصهای درآمد قابل‌تصرف خالص از هزینه‌های اساسی و پرداخت اقساط وام. در این رویکرد از شاخصهای اقتصادی-مالی در سطح خانوار از قبیل درآمد سرانه، هزینه‌های درمانی سرانه، پرداخت بدهی سرانه و داراییهای نقدی سرانه و همچنین شاخصهای اجتماعی-جمعیت شناختی، ازجمله سن، جنسیت. سنوات تحصیلی؛ وضعیت تأهل سرپرست خانوار؛ اندازه خانوار؛ نیروی کار؛ و متغیرهای مرتبط با سلامت مانند وضعیت سلامت، بیماریهای مزمن، ناتوانی و شوک سلامتی استفاده می‌شود. |
توسعه شاخص حاشیه مالی خانوار | چندبعدی | اقتصادی |
| اندرلونی و همکاران (2012) | ارائه یک شاخص جامع‌تر از شکنندگی مالی خانوار تا نه‌تنها بدهی مازاد بیش‌ازحد، بلکه سایر شرایط بی‌ثباتی مالی خانوارها مانند ناتوانی در مواجهه با هزینه‌های ماهانه و تعادل بودجه، معوقات در پرداخت قبوض آب و برق، مشکلات در خرید غذا یا پرداخت اجاره‌بها را نیز در نظر بگیرد. | شاخص آسیب‌پذیری مالی خانوار (HFVI) |
تک‌بعدی | اقتصادی |
| آنجلس-آگدپا (2022) | از پاسخ‌دهندگان [با یک دوره یادآوری مشخص] پرسیده می‌شود که در چه ماه یا چند ماه هر مورد ناامنی غذایی را تجربه کرده‌اند یا خیر؟ اگر پاسخ آنها «بله ما آن را تجربه کرده‌ایم.» باشد به‌عنوان یک هشدار ناامنی غذایی برای آن خانوار ثبت می‌شود. | مقیاس تجربه ناامنی غذایی (FIES) |
تک‌بعدی | اقتصادی |
| میلمت و همکاران (2018) | یک پرسشنامه 18 سؤالی شامل اطلاعات دقیق در مورد دانش مالی، رفتارها، باورها و اعتمادبه‌نفس اعضای خانوار. ده سؤال اول آن مربوط به همه خانوارها است (به طور خاص، هر خانواری که یک بزرگ‌سال دارد)، درحالی‌که هشت سؤال آخر فقط مربوط به خانوارهایی است که کودکان زیر 18 سال دارند. همه سؤالات مربوط به شرایط و رفتارهایی است که منعکس‌کننده مشکل در تأمین نیازهای غذایی خانوار است. بسته به ترکیب خانوار و تعداد پاسخها، خانوارها به‌عنوان امنیت غذایی بالا، امنیت غذایی حاشیه‌ای، امنیت غذایی کم، یا امنیت غذایی بسیار پایین طبقه‌بندی می‌شوند. |
ماژول امنیت غذایی (FSM) |
تک‌بعدی | اقتصادی |
| سیلشی و همکاران (2019) | میانگین مورد انتظار این شاخص با ویژگیهای خانوار و اجتماع تعیین می‌شود، درحالی‌که واریانس (یا نوسانات) در مصرف خانوار، شوکهای خاص را نشان می‌دهد که به تفاوت سطوح PCFCE برای خانوارهای با ویژگی مشابه برمی‌گردد. در این راستا، زمانی که PCFCE کمتر از حد آستانه باشد، یک خانوار به‌عنوان ناامن غذایی در نظر گرفته می‌شود. در غیر این صورت خانوار به‌عنوان ایمن غذایی شناسایی می‌شود. | شاخص سرانه هزینه مصرف مواد غذایی خانوار (PCFCE) |
تک‌بعدی | اقتصادی |
| لیانی و بخشوده (2016) | در این رویکرد، شاخص آسیب‌پذیری به‌صورت نسبت کل شاخص رفاهی ناشی از افزایش قیمت مواد غذایی به میانگین درآمد خانوار استفاده می‌شود. تمرکز شاخص تغییرات جبرانی، سطح رفاه خانوارها قبل از افزایش قیمت مواد غذایی [یا سایر هزینه‌های خانوار] و تغییرات معادل سطح رفاه پس از افزایش قیمت است. | شاخص تغییرات جبرانی | تک‌بعدی | اقتصادی |
| شالچی و همکاران (2017) | کارکرد خانواده را در قالب هفت عامل حل مسئله، ارتباط‌ها، نقشها، پاسخ‌دهی و درگیری عاطفی، کنترل رفتار و کارکرد کلی ارزیابی می‌کند. | ابزار سنجش خانواده (FAD) |
چندبعدی | اجتماعی |
| بیرامی و همکاران (2012) | این پرسشنامه شامل 66 ماده است که 8 روش مقابله‌ای را اندازه‌گیری می‌کند. این الگوهای هشتگانه به دو دسته روشهای مسئله‌محور (حمایت اجتماعی، مسئولیت‌پذیری، مشکل‌گشایی برنامه‌ریزی‌شده و ارزیابی مجدد مثبت) و هیجان مدار (رویارویی، دوری گزینی، فرار-اجتناب و خویشتن‌داری) تقسیم شده‌اند. | پرسشنامه استاندارد راهبردهای مقابله‌ای فلکمن-لازاروس | اجتماعی | |
| امندولا و همکاران (2016) | شامل متغیرهای مربوط به چهار عامل 1) شرایط اجتماعی مساعد، 2) سالمندی و بیماریهای مزمن، 3) شرایط نامساعد اجتماعی و 4) روابط اجتماعی | شاخص آسیب‌پذیری خانواده نسبت به وابستگی و ناتوانی | چندبعدی | سلامت |
| رضائیان و همکاران (2017) | شـامل شش خرده‌مقیاس 1) پذیرش خود، 2) ارتباط مثبت با دیگران، 3) خودمختاری، 4) تسـلط بر محیط، 5) هدفمندی در زندگی و 6) رشـد شخصی | پرسشنامه بهزیستی روان‌شناختی ریف | چندبعدی | سلامت |
| حیاتی و همکاران (2021) | این پرسشنامه 24 سؤالی، کیفیت زندگی را در چهار حیطه سلامت جسمانی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و رضایت از محیط ارزیابی می‌کند. | شاخص استانداردهای زندگی بانک جهانی (LSMS) |
چندبعدی | سلامت |
| عنایتی‌فر و همکاران (2017) | پرسشنامه 28 سؤالی سلامت عمومی از 4 خرده‌آزمون مرتبط با نشانه‌های جسمانی، اضطراب و بی‌خوابی، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی تشکیل شده است. | پرسشنامه سلامت عمومی | تک‌بعدی | سلامت |
| مورت (2014) | نگاه به آسیب‌پذیری خانوارها از طریق لنز «سلامت، آموزش، حفاظت از کودکان و ویروس اچ آی وی/ ایدز. | پیمایش خوشه‌ای شاخصهای چندگانه یونیسف (MICS) | تک‌بعدی | سلامت |
با توجه به جدول (4)، ملاحظه می‌شود که در مطالعات محیط‌زیستی عمدتاً از مدلهای چندبعدی سنجش آسیب‌پذیری استفاده شده است که بخش قابل‌توجهی از آنها مربوط به چارچوب معیشت پایدار و با تمرکز بر تنوع منابع درآمدی خانوارها در مواجهه با آسیبهای محیط‌زیستی بوده که این وضعیت در مورد مطالعات ایرانی نیز صادق است.
مطالعات تک‌بعدی در حوزه آسیب‌پذیری اقتصادی با تأکید بر مؤلفه امنیت غذایی خانوارها از شاخصها و مقیاسهای تأییدشده پیشین برای سنجش آسیب‌پذیری استفاده کرده‌اند؛ ازجمله می‌توان به مقیاس تجربه ناامنی غذایی (FIES)، شاخص آسیب‌پذیری خانوار (HVI) برای نقاط روستایی، شاخص سرانه هزینه مصرف مواد غذایی خانوار (PCFCE) و ماژول امنیت غذایی (FSM) اشاره کرد. علاوه بر این مدلها، شاخصهای چندبعدی مرتبط با سایر مؤلفه‌های اقتصادی به‌ویژه وضعیت مالی و میزان بدهی نیز به چشم می‌خورد که مختص مطالعات خارجی بوده‌اند. در حوزه اجتماعی و سلامت اگرچه منابع داخلی نقش پررنگ‌تری در استفاده از ابزارهای پیشین داشته‌اند، اما به نظر می‌رسد شاخصهای به‌کاررفته در این پرسشنامه‌ها در پیوند سطح تحلیل به خانوار عاجزند.
به‌طورکلی در مقام مقایسه و تحلیل تطبیقی باید اشاره کرد که مطالعات داخلی در بعد آسیب‌پذیری محیط‌زیستی نسبت به سه بعد دیگر از نزدیکی بیشتری با منابع خارجی برخوردار بوده‌اند. علاوه بر غلبه رویکردهای چندبعدی و ترکیبی در این مطالعات (حاجیان و قاسمی، 2021؛ شریفی و همکاران، 2017؛ غزالی و زیبایی، 2017)، استفاده از چارچوبها و رویکردهای بین‌المللی در این زمینه، مانند چارچوب معیشت پایدار ارائه‌شده توسط هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی (IPCC) نیز به چشم می‌خورد.
دراین‌بین مطالعه حاجیان و قاسمی (2021) با بسط رویکرد تنوع منابع درآمدی و استفاده از تکنیک تحلیل مسیر، یک شاخص ترکیبی آسیب‌پذیری برای خانوارهای روستایی در معرض خشکسالی ارائه داده است که ابعاد متنوع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌شناختی (محیط‌زیستی) را در برمی‌گیرد. مطالعه شریفی و همکاران (2017) نیز از حیث ابزار پژوهش حائز اهمیت است. در این پژوهش از پرسشنامه ساختارمند و محقق‌ساخته برای تحلیل آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی استفاده شده است. این پرسشنامه آسیب‌پذیری را با استفاده از 20 گویه و در سه بخش تکانه‌ها (8 گویه)، روندها (6 گویه) و شرایط فصلی (6 گویه) در قالب مقیاس طیف لیکرت سنجیده است.
در مطالعات داخلی با رویکرد اقتصادی، سعی شده است با استفاده از داده‌های پیمایشهای ملی (مانند هزینه و درآمد خانوار و نیروی کار) و آماره‌های اقتصادی در سطح کلان (تورم، تحریمهای اقتصادی، قیمتهای جهانی مواد غذایی و ...) و با رویکرد تمام‌شماری خانوارها، به محاسبه شاخصهای مرتبط با آسیب‌پذیری فقر (از طریق فرمولهای اقتصادی) پرداخته شود (راغفر و صانعی، 2009؛ لیانی و اسماعیلی، 2015؛ لیانی و بخشوده، 2016). همین امر باعث شده تا تمامی مطالعات داخلی این حوزه محدود به رویکرد تک‌بعدی باشد.
در مطالعات داخلی با رویکرد اجتماعی، استفاده از ابزار سنجش خانواده (FAD) که کارکرد خانواده را در قالب هفت عامل حل مسئله، ارتباط‌ها، نقشها، پاسخ‌دهی و درگیری عاطفی، کنترل رفتار و کارکرد کلی ارزیابی می‌کند، به چشم می‌خورد (شالچی و همکاران، 2017). سایر مطالعات با نگاهی تک‌بعدی، مؤلفه‌های اجتماعی خاصی مانند طرد، خشونت خانگی، اعتیاد و فقر را در ارتباط با خانوارهای زن‌سرپرست سنجیده‌اند (خانی و همکاران، 2016؛ روشنی و همکاران، 2019).
مطالعات فارسی مرتبط با آسیب‌پذیری سلامت جملگی با بهره‌گیری از ابزارها و مقیاسهای استاندارد و تأییدشده در این حوزه به بررسی تأثیر ویژگیهای خانوار بر میزان آسیب‌پذیری سلامت در خانوارهای زن‌سرپرست پرداخته‌اند (عنایتی‌فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2017؛ بیرامی و همکاران، 2012). این رویکرد باعث شده تا از تکنیکها و مدل‌سازیهای پیشرفته در این حوزه استفاده نشود و اکثر تکنیکهای تحلیل داده، معطوف به آزمونهای همبستگی باشد. از سوی دیگر ابعاد و گویه‌های بکار رفته در پرسشنامه‌های مورداستفاده در این مطالعات عمدتاً با نگاه فردی و صرفاً در ارتباط با وضعیت جسمانی و روانی افراد برساخت شده‌اند و در این مطالعات صرفاً تأثیر برخی از ویژگیهای خانوار به‌عنوان متغیرهای مستقل بر خروجیهای سلامت روان افراد مورد ارزیابی قرار گرفته است.
بحث
مطالعات تک‌بعدی در حوزه آسیب‌پذیری اقتصادی با تأکید بر مؤلفه امنیت غذایی خانوارها از شاخصها و مقیاسهای تأییدشده پیشین برای سنجش آسیب‌پذیری استفاده کرده‌اند؛ ازجمله می‌توان به مقیاس تجربه ناامنی غذایی (FIES)، شاخص آسیب‌پذیری خانوار (HVI) برای نقاط روستایی، شاخص سرانه هزینه مصرف مواد غذایی خانوار (PCFCE) و ماژول امنیت غذایی (FSM) اشاره کرد. علاوه بر این مدلها، شاخصهای چندبعدی مرتبط با سایر مؤلفه‌های اقتصادی به‌ویژه وضعیت مالی و میزان بدهی نیز به چشم می‌خورد که مختص مطالعات خارجی بوده‌اند. در حوزه اجتماعی و سلامت اگرچه منابع داخلی نقش پررنگ‌تری در استفاده از ابزارهای پیشین داشته‌اند، اما به نظر می‌رسد شاخصهای به‌کاررفته در این پرسشنامه‌ها در پیوند سطح تحلیل به خانوار عاجزند.
به‌طورکلی در مقام مقایسه و تحلیل تطبیقی باید اشاره کرد که مطالعات داخلی در بعد آسیب‌پذیری محیط‌زیستی نسبت به سه بعد دیگر از نزدیکی بیشتری با منابع خارجی برخوردار بوده‌اند. علاوه بر غلبه رویکردهای چندبعدی و ترکیبی در این مطالعات (حاجیان و قاسمی، 2021؛ شریفی و همکاران، 2017؛ غزالی و زیبایی، 2017)، استفاده از چارچوبها و رویکردهای بین‌المللی در این زمینه، مانند چارچوب معیشت پایدار ارائه‌شده توسط هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی (IPCC) نیز به چشم می‌خورد.
دراین‌بین مطالعه حاجیان و قاسمی (2021) با بسط رویکرد تنوع منابع درآمدی و استفاده از تکنیک تحلیل مسیر، یک شاخص ترکیبی آسیب‌پذیری برای خانوارهای روستایی در معرض خشکسالی ارائه داده است که ابعاد متنوع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌شناختی (محیط‌زیستی) را در برمی‌گیرد. مطالعه شریفی و همکاران (2017) نیز از حیث ابزار پژوهش حائز اهمیت است. در این پژوهش از پرسشنامه ساختارمند و محقق‌ساخته برای تحلیل آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی استفاده شده است. این پرسشنامه آسیب‌پذیری را با استفاده از 20 گویه و در سه بخش تکانه‌ها (8 گویه)، روندها (6 گویه) و شرایط فصلی (6 گویه) در قالب مقیاس طیف لیکرت سنجیده است.
در مطالعات داخلی با رویکرد اقتصادی، سعی شده است با استفاده از داده‌های پیمایشهای ملی (مانند هزینه و درآمد خانوار و نیروی کار) و آماره‌های اقتصادی در سطح کلان (تورم، تحریمهای اقتصادی، قیمتهای جهانی مواد غذایی و ...) و با رویکرد تمام‌شماری خانوارها، به محاسبه شاخصهای مرتبط با آسیب‌پذیری فقر (از طریق فرمولهای اقتصادی) پرداخته شود (راغفر و صانعی، 2009؛ لیانی و اسماعیلی، 2015؛ لیانی و بخشوده، 2016). همین امر باعث شده تا تمامی مطالعات داخلی این حوزه محدود به رویکرد تک‌بعدی باشد.
در مطالعات داخلی با رویکرد اجتماعی، استفاده از ابزار سنجش خانواده (FAD) که کارکرد خانواده را در قالب هفت عامل حل مسئله، ارتباط‌ها، نقشها، پاسخ‌دهی و درگیری عاطفی، کنترل رفتار و کارکرد کلی ارزیابی می‌کند، به چشم می‌خورد (شالچی و همکاران، 2017). سایر مطالعات با نگاهی تک‌بعدی، مؤلفه‌های اجتماعی خاصی مانند طرد، خشونت خانگی، اعتیاد و فقر را در ارتباط با خانوارهای زن‌سرپرست سنجیده‌اند (خانی و همکاران، 2016؛ روشنی و همکاران، 2019).
مطالعات فارسی مرتبط با آسیب‌پذیری سلامت جملگی با بهره‌گیری از ابزارها و مقیاسهای استاندارد و تأییدشده در این حوزه به بررسی تأثیر ویژگیهای خانوار بر میزان آسیب‌پذیری سلامت در خانوارهای زن‌سرپرست پرداخته‌اند (عنایتی‌فر و همکاران، 2017؛ حیاتی و همکاران، 2021؛ رضائیان و همکاران، 2017؛ بیرامی و همکاران، 2012). این رویکرد باعث شده تا از تکنیکها و مدل‌سازیهای پیشرفته در این حوزه استفاده نشود و اکثر تکنیکهای تحلیل داده، معطوف به آزمونهای همبستگی باشد. از سوی دیگر ابعاد و گویه‌های بکار رفته در پرسشنامه‌های مورداستفاده در این مطالعات عمدتاً با نگاه فردی و صرفاً در ارتباط با وضعیت جسمانی و روانی افراد برساخت شده‌اند و در این مطالعات صرفاً تأثیر برخی از ویژگیهای خانوار به‌عنوان متغیرهای مستقل بر خروجیهای سلامت روان افراد مورد ارزیابی قرار گرفته است.
بحث
امروزه تحلیل آسیب‌پذیری به حوزه مهم و گسترده‌ای در برنامه‌ریزیها و مدیریت مخاطرات تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای که از حرکت هم‌زمان و متقابل توسعه پایدار و مدیریت بحران به سمت کاهش آسیب‌پذیری صحبت می‌شود. با تمرکز بر دو موضوع مهم مخاطرات طبیعی و فقر، مفهوم آسیب‌پذیری به‌تدریج وارد پژوهشهای مرتبط با سازگاری افراد با تغییرات اجتماعی-اکولوژیکی شده است (آدگر، 2006؛ کاتر، 1996؛ فوسل، 2007). در این راستا یکی از واحدهای تحلیلی بسیار مهم «خانوار» است زیرا معمولاً برای طیف وسیعی از رفتارهای انسانی، خانوار به جای فرد به‌عنوان واحد تصمیم‌گیر در نظر گرفته می‌شود (ون ایمهوف و همکاران، 1995).
نظر به این ویژگی، تجربه آسیب‌پذیری در ابعاد مختلف آن بسته به خصوصیات اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی خانوارها متفاوت خواهد بود. چنین وضعیتی این انگیزه را به وجود آورد تا در پژوهش حاضر به این سؤال پاسخ دهیم که مفهوم «خانوار» تا چه میزان در اندازه‌گیریها و مفهوم‌پردازیهای حوزه «آسیب‌پذیری» در نظر گرفته شده است؟ به‌عبارت‌دیگر، هنگامی‌که از مفهوم «آسیب‌پذیری خانوار» سخن به میان می‌آوریم، گستره موضوعی و روش‌شناختی آن در مطالعات داخلی و خارجی با چه مباحثی گره می‌خورد؟ چه تعاریف و نظریاتی از آن ارائه شده و چه مؤلفه‌هایی در سنجش آن به کار رفته است؟ نوع سؤالات مطرح‌شده در این زمینه باعث شد در پژوهش حاضر از روش «مرور دامنه‌ای» استفاده شود. این روش، همانگونه که از نام آن پیداست، ابزاری ایده‌آل و محبوب برای تجزیه‌وتحلیل شواهد موجود پیرامون یک موضوع نسبتاً جدید و نوآور است که می‌تواند برای اقدامات سیاستی مؤثر واقع شود.
با توجه به موارد فوق، یافته‌های مقاله در چهار بخش حوزه‌های مطالعاتی، موضوعات و خانوارهای هدف، تعاریف و مدلهای نظری و روشهای اندازه‌گیری تنظیم شد. درمجموع نتایج نشان داد که اجماع نظر کلی در ارائه تعاریف و تعیین مرزهای حوزه پژوهشی آسیب‌پذیری خانوار وجود ندارد و مطالعات انجام‌شده عمدتاً یک بُعد خاص از آسیب‌پذیری را در تعاریف ارائه‌شده به کار برده‌اند؛ به‌طوری‌که می‌توان به ترتیب اهمیت، از چهار حوزه اصلی آسیب‌پذیری محیط‌زیستی، اقتصادی، سلامت و اجتماعی خانوار نام برد.
نابرخورداری از نگاهی متعامل و درهم‌تنیده به این چهار بُعد، مهم‌ترین ضعف شناسایی‌شده در این مطالعه بود. یافته‌های این مقاله چند ضعف اساسی را نیز در منابع داخلی نسبت به منابع خارجی آشکار کرد. نخست آنکه، امکان ایجاد پیوند منسجم بین عناصر پژوهشی مختلف این مطالعات برای مخاطب میسر نمی‌شود زیرا مطالعات از حیث موضوع، نظریه و روش پراکنده هستند. دوم اینکه مطالعات فارسی در انتخاب موضوع و شناسایی خانوارهای هدف نسبت به منابع خارجی ضعیف عمل کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال موضوعات مهمی مانند فقر سوختی و بار بدهی در ایران موردتوجه قرار نگرفته و خانوارهای هدف در مطالعات داخلی با رویکردهای اجتماعی و سلامت اکثراً خانوارهای شهری بوده‌اند.
ازاین‌رو، ضعف چارچوبهای نظری مرتبط با حوزه آسیب‌شناسی و جامعه‌شناسی شهری در ایران حس می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، مطالعات مذکور صرفاً به نشان‌دادن برخی از افتراقات بر اساس چند متغیر مستقل، مانند ویژگیهای اجتماعی-جمعیتی سرپرست خانوار، بسنده کرده‌اند. به‌علاوه، مدلهای چندبعدی در مطالعات داخلی نادر بود و ابزارهای اندازه‌گیری مورداستفاده نیز دارای ضعف تحلیلی بودند. این وضعیت باعث شده تا این مطالعات علاوه بر محدودشدن به رویکردهای تحلیلی-توصیفی و همبستگیهای ساده، در هنگام تبیین آسیب‌پذیری در سطح خانوار، به سمت تبیینهای فردگرایانه متمایل شوند که البته شدت آن در رویکردهای اجتماعی و سلامت بیشتر است (برای مثال بنگرید به مطالعات بیرامی و همکاران، 2012؛ شالچی و همکاران، 2017؛ آزموده، 2021؛ روشنی و همکاران، 2019؛ حیاتی و همکاران، 2021).
بنابراین، توجه به تعامل و همپوشانی ابعاد محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت آسیب‌پذیری خانوار امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. در این زمینه، چالش اساسی چگونگی ایجاد اطمینان از تاب‌آوری و آسیب‌پذیری کمتر خانوارها چه برای ایران و چه برای دنیا در آینده خواهد بود. به‌طورکلی، این امر مستلزم معرفی و اجرای طیف وسیعی از سیاستهای کلی در این ابعاد است. در این راستا، نهادها و سازمانهای مربوطه می‌بایست بر توسعه سیاست در بسیاری از زمینه‌های مرتبط مانند افزایش آموزش رسمی و غیررسمی، آموزش مهارتهای مرتبط با تنوع معیشتی، تشویق دولتها در اجرای سیاستهای حمایت مالی، حمایت از طرحهای مدیریت یکپارچه با مشارکت خانوارهای درگیر آسیب، توانمندسازی پایدار اعضای خانوار، آموزش بهداشت و سلامت، آموزش تجارت خرد برای خانوارهای آسیب‌پذیر، تقویت سرمایه انسانی، افزایش ظرفیت نهادی، آموزش هدفمند مهارتهای کشاورزی، آموزش مهارتهای تصمیمهای مالی، تقویت آژانسهای سلامت جسم و روان محلی و در نهایت افزایش اطلاعات فنی و دیجیتالی دولتها در ارتباط با خانوارهای آسیب‌پذیر همت ورزند.
درمجموع، ادبیات جهانی آسیب‌پذیری و خانوار شامل انتخاب خطرها، مدلهای تخمین آسیب‌پذیری و استفاده از روشهای اندازه‌گیری تجربی است که توصیه‌های سیاستی را با توجه به وضعیت واقعی هر کشور ارائه می‌کند؛ اما صرف‌نظر از اینکه کدام روش تحقیق انتخاب شود، اگر اندازه‌گیری آسیب‌پذیری خانوار به‌درستی انجام نشود و استانداردهای مربوطه اعمال نشوند، سیاست‌گذاریهای رفاهی مبتنی بر این شواهد نیز دچار خطا خواهد شد.
با توجه به موارد فوق، چند پیشنهاد پژوهشی مرتبط با حوزه نوپای آسیب‌پذیری خانوار به‌منظور جهت‌دهی به مطالعات آینده در داخل کشور ارائه می‌شود:
گذار از نگاه سطحی به خانوار به‌عنوان یک بستر مرتبط با آسیب‌پذیری فردی و تمرکز بر خانوار و پویاییهای آن به‌عنوان یک واحد مستقل اثرگذار بر کنشهای مرتبط با رفاه جمعی؛
اتخاذ رویکردی فراگیر نسبت به جمعیت هدف و شناسایی خانوارهای مستعد آسیب از حیث ابعاد مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی؛
جمع‌آوری و استفاده از داده‌های طولی برای تعیین علل و پیامدهای آسیب‌پذیری خانوار و همچنین پایش و ارزیابی سیاستها و مداخلات طراحی‌شده برای کاهش و پیشگیری از آن؛
گسترش به‌کارگیری مدلهای ترکیبی و متقاطع برای سنجش آسیب‌پذیری خانوار در چارچوب رویکرد چندبعدی نسبت به این پدیده.
نظر به این ویژگی، تجربه آسیب‌پذیری در ابعاد مختلف آن بسته به خصوصیات اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی خانوارها متفاوت خواهد بود. چنین وضعیتی این انگیزه را به وجود آورد تا در پژوهش حاضر به این سؤال پاسخ دهیم که مفهوم «خانوار» تا چه میزان در اندازه‌گیریها و مفهوم‌پردازیهای حوزه «آسیب‌پذیری» در نظر گرفته شده است؟ به‌عبارت‌دیگر، هنگامی‌که از مفهوم «آسیب‌پذیری خانوار» سخن به میان می‌آوریم، گستره موضوعی و روش‌شناختی آن در مطالعات داخلی و خارجی با چه مباحثی گره می‌خورد؟ چه تعاریف و نظریاتی از آن ارائه شده و چه مؤلفه‌هایی در سنجش آن به کار رفته است؟ نوع سؤالات مطرح‌شده در این زمینه باعث شد در پژوهش حاضر از روش «مرور دامنه‌ای» استفاده شود. این روش، همانگونه که از نام آن پیداست، ابزاری ایده‌آل و محبوب برای تجزیه‌وتحلیل شواهد موجود پیرامون یک موضوع نسبتاً جدید و نوآور است که می‌تواند برای اقدامات سیاستی مؤثر واقع شود.
با توجه به موارد فوق، یافته‌های مقاله در چهار بخش حوزه‌های مطالعاتی، موضوعات و خانوارهای هدف، تعاریف و مدلهای نظری و روشهای اندازه‌گیری تنظیم شد. درمجموع نتایج نشان داد که اجماع نظر کلی در ارائه تعاریف و تعیین مرزهای حوزه پژوهشی آسیب‌پذیری خانوار وجود ندارد و مطالعات انجام‌شده عمدتاً یک بُعد خاص از آسیب‌پذیری را در تعاریف ارائه‌شده به کار برده‌اند؛ به‌طوری‌که می‌توان به ترتیب اهمیت، از چهار حوزه اصلی آسیب‌پذیری محیط‌زیستی، اقتصادی، سلامت و اجتماعی خانوار نام برد.
نابرخورداری از نگاهی متعامل و درهم‌تنیده به این چهار بُعد، مهم‌ترین ضعف شناسایی‌شده در این مطالعه بود. یافته‌های این مقاله چند ضعف اساسی را نیز در منابع داخلی نسبت به منابع خارجی آشکار کرد. نخست آنکه، امکان ایجاد پیوند منسجم بین عناصر پژوهشی مختلف این مطالعات برای مخاطب میسر نمی‌شود زیرا مطالعات از حیث موضوع، نظریه و روش پراکنده هستند. دوم اینکه مطالعات فارسی در انتخاب موضوع و شناسایی خانوارهای هدف نسبت به منابع خارجی ضعیف عمل کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال موضوعات مهمی مانند فقر سوختی و بار بدهی در ایران موردتوجه قرار نگرفته و خانوارهای هدف در مطالعات داخلی با رویکردهای اجتماعی و سلامت اکثراً خانوارهای شهری بوده‌اند.
ازاین‌رو، ضعف چارچوبهای نظری مرتبط با حوزه آسیب‌شناسی و جامعه‌شناسی شهری در ایران حس می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، مطالعات مذکور صرفاً به نشان‌دادن برخی از افتراقات بر اساس چند متغیر مستقل، مانند ویژگیهای اجتماعی-جمعیتی سرپرست خانوار، بسنده کرده‌اند. به‌علاوه، مدلهای چندبعدی در مطالعات داخلی نادر بود و ابزارهای اندازه‌گیری مورداستفاده نیز دارای ضعف تحلیلی بودند. این وضعیت باعث شده تا این مطالعات علاوه بر محدودشدن به رویکردهای تحلیلی-توصیفی و همبستگیهای ساده، در هنگام تبیین آسیب‌پذیری در سطح خانوار، به سمت تبیینهای فردگرایانه متمایل شوند که البته شدت آن در رویکردهای اجتماعی و سلامت بیشتر است (برای مثال بنگرید به مطالعات بیرامی و همکاران، 2012؛ شالچی و همکاران، 2017؛ آزموده، 2021؛ روشنی و همکاران، 2019؛ حیاتی و همکاران، 2021).
بنابراین، توجه به تعامل و همپوشانی ابعاد محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت آسیب‌پذیری خانوار امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. در این زمینه، چالش اساسی چگونگی ایجاد اطمینان از تاب‌آوری و آسیب‌پذیری کمتر خانوارها چه برای ایران و چه برای دنیا در آینده خواهد بود. به‌طورکلی، این امر مستلزم معرفی و اجرای طیف وسیعی از سیاستهای کلی در این ابعاد است. در این راستا، نهادها و سازمانهای مربوطه می‌بایست بر توسعه سیاست در بسیاری از زمینه‌های مرتبط مانند افزایش آموزش رسمی و غیررسمی، آموزش مهارتهای مرتبط با تنوع معیشتی، تشویق دولتها در اجرای سیاستهای حمایت مالی، حمایت از طرحهای مدیریت یکپارچه با مشارکت خانوارهای درگیر آسیب، توانمندسازی پایدار اعضای خانوار، آموزش بهداشت و سلامت، آموزش تجارت خرد برای خانوارهای آسیب‌پذیر، تقویت سرمایه انسانی، افزایش ظرفیت نهادی، آموزش هدفمند مهارتهای کشاورزی، آموزش مهارتهای تصمیمهای مالی، تقویت آژانسهای سلامت جسم و روان محلی و در نهایت افزایش اطلاعات فنی و دیجیتالی دولتها در ارتباط با خانوارهای آسیب‌پذیر همت ورزند.
درمجموع، ادبیات جهانی آسیب‌پذیری و خانوار شامل انتخاب خطرها، مدلهای تخمین آسیب‌پذیری و استفاده از روشهای اندازه‌گیری تجربی است که توصیه‌های سیاستی را با توجه به وضعیت واقعی هر کشور ارائه می‌کند؛ اما صرف‌نظر از اینکه کدام روش تحقیق انتخاب شود، اگر اندازه‌گیری آسیب‌پذیری خانوار به‌درستی انجام نشود و استانداردهای مربوطه اعمال نشوند، سیاست‌گذاریهای رفاهی مبتنی بر این شواهد نیز دچار خطا خواهد شد.
با توجه به موارد فوق، چند پیشنهاد پژوهشی مرتبط با حوزه نوپای آسیب‌پذیری خانوار به‌منظور جهت‌دهی به مطالعات آینده در داخل کشور ارائه می‌شود:
گذار از نگاه سطحی به خانوار به‌عنوان یک بستر مرتبط با آسیب‌پذیری فردی و تمرکز بر خانوار و پویاییهای آن به‌عنوان یک واحد مستقل اثرگذار بر کنشهای مرتبط با رفاه جمعی؛
اتخاذ رویکردی فراگیر نسبت به جمعیت هدف و شناسایی خانوارهای مستعد آسیب از حیث ابعاد مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی؛
جمع‌آوری و استفاده از داده‌های طولی برای تعیین علل و پیامدهای آسیب‌پذیری خانوار و همچنین پایش و ارزیابی سیاستها و مداخلات طراحی‌شده برای کاهش و پیشگیری از آن؛
گسترش به‌کارگیری مدلهای ترکیبی و متقاطع برای سنجش آسیب‌پذیری خانوار در چارچوب رویکرد چندبعدی نسبت به این پدیده.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش تمام بخشهای تحقیق مشارکت داشتند.
منابع مالی
این مقاله مستخرج از پروژه تحقیقاتی موردحمایت دفتر صندوق جمعیت ملل متحد در ایران است.
تضاد منافع
در انجام این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی برای نویسندگان وجود نداشته است.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مقاله نکات اخلاقی، به‌ویژه عدم دست‌کاری و تحریف داده و نیز احترام به حقوق مشارکت‌کنندگان رعایت شده است.
قدردانی
بدین‌وسیله از دفتر صندوق جمعیت ملل متحد در ایران به دلیل حمایت مالی از این پژوهش قدردانی می‌شود.
منابع
Adger, W. N. (2006). Vulnerability. Global Environmental Change 16(3): 268-281. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.gloenvcha.2006.02.006
Afiaz, A., Biswas, R. K., Shamma, R., & Ananna, N. (2020). Intimate partner violence (IPV) with miscarriages, stillbirths and abortions: Identifying vulnerable households for women in Bangladesh. PLoS One 15(7), e0236670. https:/ / doi.org/ 10.1371/ journal.pone.0236670
Ahmad, D., & Afzal, M. (2019). Household vulnerability and resilience in flood hazards from disaster-prone areas of Punjab, Pakistan. Natural Hazards, 99(1): 337-354. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s11069-019-03743-9
Akampumuza, P. & Matsuda, H. (2016) Weather Shocks and Urban Livelihood Strategies: The Gender Dimension of Household Vulnerability in the Kumi District of Uganda. The Journal of Development Studies 53(6): 953-970. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 00220388.2016.1214723
Albacete, N. & Lindner, P. (2013). Household Vulnerability in Austria – A Microeconomic Analysis Based on the Household Finance and Consumption Survey. Financial Stability Report, Oesterreichische Nationalbank (Austrian Central Bank) 25: 57-73.
Alwang, J., Siegel, P. B. & Jorgensen, S. L. (2001). Vulnerability: a view from different disciplines. Social Protection Discussion Papers and Notes 23304, The World Bank. 115: 60.
Amendola, F., Alvarenga, M., Latorre, M., & Oliveira, M. (2017). Family vulnerability index to disability and dependence (FVI-DD), by social and health conditions. Ciencia & saude coletiva 22(6), 2063–2071. https:/ / doi.org/ 10.1590/ 1413-81232017226.03432016
Amwata, D. A., Nyariki, D. M. & Musimba, N. R. K. (2016). Factors Influencing Pastoral and Agropastoral Household Vulnerability to Food Insecurity in the Drylands of Kenya: A Case Study of Kajiado and Makueni Counties. J. Journal of International Development 28: 771– 787. https:/ / doi.org/ 10.1002/ jid.3123
Anderloni, L., Bacchiocchi, E. & Vandone, D., (2012). Household financial vulnerability: an empirical analysis. Research in Economics 66:280–296. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.rie.2012.03.001
Andersen LE, Cardona M. (2013). “Building Resilience Against Adverse Shocks: What are the Determinants of Vulnerability and Resilience?” Development Research Working Paper Series. No. 02/ 2013, Institute for Advanced Development Studies, La Paz, Bolivia, June. https:/ / hdl.handle.net/ 10419/ 87809
Angeles-Agdeppa, I., Javier, C. A., Duante, C. A. & Maniego, M. (2022). Impacts of COVID-19 Pandemic on Household Food Security and Access to Social Protection Programs in the Philippines: Findings from a Telephone Rapid Nutrition Assessment Survey. Food and nutrition bulletin 43(2): 213–231. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 03795721221078363
Antwi-Agyei, P., Dougill, A.J., Fraser, E.D.G. et al. (2013). Characterising the nature of household vulnerability to climate variability: empirical evidence from two regions of Ghana. Environment, Development and Sustainability. (15): 903–926. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10668-012-9418-9
Arksey, H., & O’Malley, L. (2005). Scoping studies: towards a methodological framework. International journal of social research methodology, 8(1): 19-32. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 1364557032000119616
Azmoudeh, F. (2021). Corona effects on the Lives of Female-headed Households, Tehran City-District 1 (Evin/ Darakeh). Social Security Journal, 16(4), 35-52. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ qjo.2021.141866
Bagi, M., & Abbasi-Shavazi, M. J. (2020). Household Dynamics in Iran: Study of Changes in Family and Household Structure over Four Decades. Journal of Population Association of Iran, 15(30), 203-230. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ jpai.2021.241891
Bhattacharjee, K. & Behera, B. (2018). Determinants of household vulnerability and adaptation to floods: Empirical evidence from the Indian State of West Bengal. International journal of disaster risk reduction 31: 758-769. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.ijdrr.2018.07.017
Birami, M.; Hosseini-Badenjani, M., & Hashemi, T. (2012). The prediction of women vulnerability (family’s women’s supervisor) against stress based on the ratio of social support, coping strategies and locus of control. Journal of Psychological Studies, 8(1), 117-140. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22051/ psy.2012.1531
Biswas, S. & Nautiyal, S. (2021). An assessment of socio‑economic vulnerability at the household level: a study on villages of the Indian Sundarban, Environment, Development and Sustainability 23: 11120–11137. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10668-020-01085-2
Bryceson, D. F. & Vuorela, U. (2020). Transnational families in the twenty-first century. In The transnational family, in The Transnational Family: New European Frontiers and Global Networks. edited by D.F. Bryceson and U. Vuorela, Oxford: Berg Publishers: 3-30.
Colquhoun, H. L., Levac, D., O’Brien, K. K., Straus, S., Tricco, A. C., Perrier, L., Kastner, M. & Moher, D. (2014). Scoping reviews: time for clarity in definition, methods, and reporting. Journal of clinical epidemiology 67(12): 1291–1294. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.jclinepi.2014.03.013
Cooper, S. J. & Wheeler, T. (2017). Rural household vulnerability to climate risk in Uganda. Regional Environmental Change 17(3): 649-663. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10113-016-1049-5
Cutter, S. L. (1996). Vulnerability to environmental hazards. Progress in human geography 20(4): 529-539. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 030913259602000407
Darban-Astane, A., Bazgir, S. & Sheikhzade, M. (2017). Spatial analysis of social vulnerability of households against earthquake (case Study: 6 Region of Tehran). Human Geography Research 49(2): 465-484. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jhgr.2017.61472
Deb, S. (2020). Types of Vulnerable Household across Social Classes in Rural India. Social Change 50(3): 466–472. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 0049085720953408
Demi A. S. & Warren N. A. (1995). Issues in Conducting Research with Vulnerable Families. Western Journal of Nursing Research 17(2):188-202. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 019394599501700206
Enayatifar, E., Miri, M.r., Nowrozi, A., Hosseini, T., & Molaki Moghadam, H. (2017). Investigating the state of mental health and coping skills in the women of Sarirest households in Birjand city. Scientific Research Journal of Shahid University 25(135): 11-18. (in Persian)
Eze, J. N., & Onokala, P. C. (2022). Pattern of household vulnerability to desertification in Yobe state, Nigeria. GeoJournal 2(2): 1-19. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10708-021-10395-5
FAO. (2002). The State of Food Insecurity in the World 2001. FAO: Rome, Italy.
Fatemi-Zardan, Y. & Fotros, M. H. (2021). Assessing the Vulnerability of the Household Health Expenditure in Each Province in terms of the Fluctuations of Economic Variables. Social Security Journal 17(1): 71-97. (in Persian)
Fortin, S. Kameli, Y. Ouattara, A. Castan, F. Perenze, M. Kankouan, J. Traore A. Kouanda, S. Conte, A. Martin-Prével, Y. (2016). Targeting vulnerable households in urban Burkina Faso: effectiveness of geographical criteria but not of proxy-means testing, Health Policy and Planning 31(5): 573–581. https:/ / doi.org/ 10.1093/ heapol/ czv104
Füssel, H. M. (2007). Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for climate change research. Global environmental change 17(2): 155-167. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.gloenvcha.2006.05.002
Ghazali, S. & Zibaei, M. (2018). Households’ Perception and Livelihood Vulnerability to Climate Change: Nomads in Fars Province. Agricultural Economics 12(1): 39-58. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ iaes.2018.31373
Hajian, N., & Ghasemi, M. (2021). The role of diversity of income sources on the vulnerability of rural farmer households exposed to drought (Case Study: Chenaran County). Emergency Management, 10(2), 141-155. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.23453915.1400.10.2.11.3
Hamidi, A. R., Zeng, Z., & Khan, M. A. (2020). Household vulnerability to floods and cyclones in Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan. International journal of disaster risk reduction, 46, 101496. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.ijdrr.2020.101496
Hashemi, S., Taghdisi, A. & Azizpour, F. (2019). Vulnerability of housing in the studied rural areas: Niriz city. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards 8(4): 56-141. (in Persian) http:/ / jsaeh.khu.ac.ir/ article-1-3113-fa.html
Hayati F, Hayati F, Namadmalianizadeh Z. (2021). The Effect of Self-efficacy and Happiness on Physical and Mental Health in Female Heads of Households under the Protection of Abadan Behzisti Welfare Office. Research on Religion & Health, 7(1):36-51. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22037/ jrrh.v7i1.26490
He, L., & Zhou, S. (2022). Household Financial Vulnerability to Income and Medical Expenditure Shocks: Measurement and Determinants. International Journal of Environmental Research and Public Health 19 (8): 4480. https:/ / doi.org/ 10.3390/ ijerph19084480
Hills, J. (2011). Fuel Poverty: The Problem and Its Measurement, Interim Report of the Fuel Poverty Review. Centre for the Analysis of Social Exclusion, London School of Economics and Political Science, CASE Report 69.
IPCC (2014). Climate change 2014: impacts, adaptation, and vulnerability. Part A: global and sectoral aspects. Contribution of Working Group II to the fifth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
Keshavarz M., Karami E. & Zamani Gh. (2010). Drought Vulnerability of Farm Households: A Case Study. Iranian Journal of Agricultural Extension and Education 6(2):15-33. (in Persian)
Khani, S., Khezri, F. & Yari, K. (2016). A study of social vulnerability of women heads of households and women with heads in Sultan Abad area of Tehran. Women in Development and Politics 15(4): 597-620. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jwdp.2017.233709.1007203
Kim, J., Shim, J. & Lee, R. (2016). Material hardship and depression among low-income households in South Korea: Differences by household type. International Journal of Social Welfare 25: 187–198. https:/ / doi.org/ 10.1111/ ijsw.12181
Layani, G. & Bakhshoodeh, M. (2016). Effects of Rising Food Prices on Poverty and Vulnerability of the Iranian Rural Households. Economic research (sustainable growth and development) 16 (3) :1-27. (in Persian) http:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.17356768.1395.16.3.3.0
Layani, G., & Esmaeili, A. (2015). Evaluation of Urban Households’ Vulnerability to Rising Prices of Foods Imports in Iran. Agricultural Economics Research, 7(27): 109-127. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.20086407.1394.7.27.7.6
La´za´r, A. N., Adams H., Adger W. N. & Nicholls, R. J. (2020). Modelling household well-being and poverty trajectories: An application to coastal Bangladesh. PLoS ONE, Vol 15(9), e0238621. https:/ / doi.org/ 10.1371/ journal.pone.0238621
Lachaud, J., Hruschka, D. J., Kaiser, B. N. & Brewis, A. (2020). Agricultural wealth better predicts mental wellbeing than market wealth among highly vulnerable households in Haiti: Evidence for the benefits of a multidimensional approach to poverty. American journal of human biology 32(2), e23328. https:/ / doi.org/ 10.1002/ ajhb.23328
Legendre, B. & Ricci, O. (2015). Measuring fuel poverty in France: Which households are the most fuel vulnerable? Energy Economics 49(C): 620-628. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.eneco.2015.01.022
Linnekamp, F., Koedam, A. & Baud, I. (2011). Household vulnerability to climate change: Examining perceptions of households of flood risks in Georgetown and Paramaribo. Habitat International 35: 447-456. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.habitatint.2010.12.003
Logan, Ryan I. Milena A. Melo & Heide Castañeda (2021). Familial Vulnerability: Legal Status and Mental Health within Mixed-Status Families, Medical Anthropology, 40(7), 639–652. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 01459740.2021.1879061
Millimet D. L., McDonough L. K. & Fomby T. B. (2018). Financial Capability and Food Security in Extremely Vulnerable Households, American Journal of Agricultural Economics, Agricultural and Applied Economics Association 100(4): 1224-1249. https:/ / doi.org/ 10.1093/ ajae/ aay029
Moret, W. (2014). Vulnerability assessment methodologies: A review of the literature. Washington, DC: FHI, 360.
Moret, W. M. (2018). Let’s Stop Trying to Quantify Household Vulnerability: The Problem with Simple Scales for Targeting and Evaluating Economic Strengthening Programs. Global Health: Science and Practice, 6(1), 150-160. https:/ / doi.org/ 10.9745/ GHSP-D-17-00291
Muda, z. et al (2020). Health Vulnerability Versus Multiple Vulnerability Factors Among Low-Income Group in Malaysia, Pertanika. Journal of Social Science and Humanities 28 (2): 1415 - 1427.
Murphy, E. & Scott, M. (2014). Household vulnerability in rural areas: Results of an index applied during a housing crash, economic crisis and under austerity conditions. Geoforum (51): 75-86. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.geoforum.2013.10.001
Najafi Kani, A. A., Sahneh, B., & Akhlaghi, M. (2018). The role of agricultural activities risk management in improvement of economic indexes in the rural families Case study: City of Gorgan. Regional Planning 8(31): 61-76. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.22516735.1397.8.31.5.7
Nawrotzki, R.J., Robson, K., Gutilla, M.J. et al. (2014). Exploring the impact of the 2008 global food crisis on food security among vulnerable households in rural South Africa. Food Security 6: 283–297. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s12571-014-0336-6
Ncube, M., Madubula, N., Ngwenya, H., Zinyengere, N., Zhou, L., Francis, J. et al. (2016). Climate change, household vulnerability and smart agriculture: The case of two South African provinces. Journal of Disaster Risk Studies 8(2), Art. (182), 14 pages. https:/ / hdl.handle.net/ 10520/ EJC183688
O’Brien, K., Leichenko, R., Kelkar, U., Venema, H., Aandahl, G., Tompkins, H. & West, J. (2004). Mapping vulnerability to multiple stressors: climate change and globalization in India. Global environmental change 14(4): 303-313. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.gloenvcha.2004.01.001
Opiyo, F. E., Wasonga, O. V. & Nyangito, M. M. (2014). Measuring household vulnerability to climate-induced stresses in pastoral rangelands of Kenya: Implications for resilience programming. Pastoralism 4(1): 1-15. https:/ / doi.org/ 10.1186/ s13570-014-0010-9
Raghfar, H. & Sanei, L. (2009). Measuring the vulnerability of households against poverty in Tehran: a method for identifying deprived households. Social Welfare 10 (38): 427-389. (in Persian) http:/ / refahj.uswr.ac.ir/ article-1-369-en.html
Rahimzad-Madani, K., Rafeian, M., & Dadashpour, H. (2021). Spatial Analysis of Vulnerable Group Accessibility to Public Services Using an Inclusive City Approach (case study: Tehran Metropolis. Geographical Urban Planning Research (GUPR) 9(1): 93-117. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jurbangeo.2020.308331.1350
Rashed, T., & Weeks, J. (2003). Assessing vulnerability to earthquake hazards through spatial multicriteria analysis of urban areas. International Journal of Geographical Information Science, 17(6), 547–576. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 1365881031000114071
Rezaiyan, H., Rasouli, R., Askar Beyuki, S. & Asl Dehghan, F. (2017). The effectiveness of psychological empowerment on improving the psychological well-being and quality of life of women heads of households. Social Work 4(26): 5-14. (in Persian)
Roshani, Sh., Tafte, M., Khosravi, Z. & Khademi, F. (2019). Conditions affecting the living conditions of female heads of households in Iran and ways to reduce harm. Social Studies and Research in Iran 9(3): 693-717. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jisr.2020.272848.799
Sadeghi, H. A., & Torabi, F. (2023). Spatial pattern of the formation of female-headed households in Iran: The role of driving and pressure mechanisms. Woman in Development & Politics, 21(2), 275-304. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jwdp.2022.349161.1008259
Sam, A.S., Kumar, R., Kächele, H., & Müller, K. (2017). Quantifying household vulnerability triggered by drought: evidence from rural India. Climate and Development 9: 618 - 633. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 17565529.2016.1193461
Saravani C., Abdollahzadeh G., Sharifzadeh M. S. & Ghorbani K. (2021). Vulnerability assessment of households to flood risk in the rural areas: case study of Aqqala and Gomishan Counties. Spatial analysis of environmental hazards, 8(2) :101-118. (in Persian) http:/ / jsaeh.khu.ac.ir/ article-1-3232-en.html
Shalchi, B., Sohrabi, Z. & Hatampour, S. (2017). The relationship between family functioning and socio-economic status with addiction vulnerability: with the mediating role of spiritual intelligence. Journal of Gilan University of Medical Sciences 27(108): 25-34. (in Persian) http:/ / journal.gums.ac.ir/ article-1-1753-en.html
Sharifi Z., nooripour M. & sharifzadeh, M. (2017). Analysis of rural households’ vulnerability in The Central District of Dena County: the application of the sustainable livelihood framework. Spatial analysis of environmental hazards 4 (2) :19-36. (in Persian)
Shepard M. P., Orsi A.J., Mahon M. M. & Carroll R. M. (2002). Mixed-Methods Research with Vulnerable Families. Journal of Family Nursing 8(4):334-352.
Sileshi, M., Kadigi, R., Mutabazi, K., & Sieber, S. (2019). Analysis of households’ vulnerability to food insecurity and its influencing factors in East Hararghe, Ethiopia. Journal of Economic Structures 8(1): 1-17. https:/ / doi.org/ 10.1186/ s40008-019-0174-y
Soufi, N. Aligeigei, A., Mirakzadeh, A. (2021). Analysis of the causes of food insecurity of rural household’s headwomen in Kermanshah and strategies to deal with it. Rural Development Strategies 8(3): 303-323. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22048/ rdsj.2021.284923.1941
Srikuta, P., Inmuong, U. Inmuong, Y. & Bradshaw, P. (2015). Health Vulnerability of Households in Flooded Communities and Their Adaptation Measures: Case Study in Northeastern Thailand. Asia-Pacific Journal of Public Health 27(7): 743–755. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 1010539514568709
Statistical Research and Training Center. (2013). Investigating the social, economic and health characteristics of female-headed households with an emphasis on support policies and programs. (in Persian)
Sunikka-Blank, M., & Galvin, R. (2021). Single parents in cold homes in Europe: how intersecting personal and national characteristics drive up the numbers of these vulnerable households. Energy Policy, 150, 112134. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.enpol.2021.112134
Tasokwa V.M.K. (2011). The Impacts of Climate Variability and Extreme Weather Events on Genderand Household Vulnerability to Food Insecurity. PhD Thesis, University of Nairobi: Kenya.
Thang T. Vo. (2018). Household vulnerability as expected poverty in Vietnam. World Development Perspectives 10(12): 1-14. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.wdp.2018.04.002
Torabi, F., Abbasi-Shavazi, M.J. and Askari-Nodoushan, A. (2015). Trends and Patterns of Solo Living in Iran: An Exploratory Ananlysis. Journal of Population Research 32: 243-261. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s12546-015-9152-x
Torabi, F; Ghazi-Tabatabai, M. (2015). Female-headed households in Iran: an increasing and heterogeneous set; in Investigating Iran’s emerging demographic issues, a collection of political articles, UNFPA Iran: 31-37. (in Persian)
United nations international strategy for disaster reduction (UNISDR). (2009). 2009 UNISDR Terminology on Disaster Risk Reduction. Geneva, Switzerland, may 2009. Available at: www.unisdr.org/ publications.
UNDP. (2005). Reducing disaster risk. A challenge for development. A Global Report, UNDP—Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BRCP), New York.
Van Imhoff, E., Kuijsten, A., Hooimeijer, P., & van Wissen, L. J. (Eds.). (1995). Household demography and household modeling. Springer Science & Business Media.
Vincent, K. & Cull, T. (2010). A Household Social Vulnerability Index (HSVI) for Evaluating Adaptation Projects in Developing Countries. PEGNet Conference 2010: Policies to foster and sustain equitable development in times of crises, Midrand, 2-3rd September 2010.
Walker, R.M., Liddell, C., McKenzie, P., Morris, C. & Lagdon, S. (2014). Fuel poverty in Northern Ireland: Humanizing the plight of vulnerable households. Energy research and social science 4: 89-99.
Warner, K., & Afifi, T. (2014). Where the rain falls: Evidence from 8 countries on how vulnerable households use migration to manage the risk of rainfall variability and food insecurity. Climate and Development, 6(1): 1-17. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.erss.2014.10.001
World Bank, Management and Planning Organization of Iran (translator). (2001). World Development Report 2001-2000 Fighting Poverty, First Edition, Tehran: Publications of Iran’s Management and Planning Organization. (in Persian)
You, J., & Ozanne, A. (2015). Volatility and inequality: Household vulnerability as uncertain welfare in rural China. The European Journal of Development Research, 27, 686-706. https:/ / doi.org/ 10.1057/ ejdr.2014.55
Zhang, Z., Song, J., Yan, C., Xu, D. & Wang, W. (2022). Rural Household Differentiation and Poverty Vulnerability: An Empirical Analysis Based on the Field Survey in Hubei, China. International Journal of Environmental Research and Public Health 19: 4878. https:/ / doi.org/ 10.3390/ ijerph19084878
Zheng, Y., Byg, A., Thorsen, B. J., & Strange, N. (2014). A temporal dimension of household vulnerability in three rural communities in Lijiang, China. Human Ecology, 42, 283-295. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10745-013-9633-5
Afiaz, A., Biswas, R. K., Shamma, R., & Ananna, N. (2020). Intimate partner violence (IPV) with miscarriages, stillbirths and abortions: Identifying vulnerable households for women in Bangladesh. PLoS One 15(7), e0236670. https:/ / doi.org/ 10.1371/ journal.pone.0236670
Ahmad, D., & Afzal, M. (2019). Household vulnerability and resilience in flood hazards from disaster-prone areas of Punjab, Pakistan. Natural Hazards, 99(1): 337-354. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s11069-019-03743-9
Akampumuza, P. & Matsuda, H. (2016) Weather Shocks and Urban Livelihood Strategies: The Gender Dimension of Household Vulnerability in the Kumi District of Uganda. The Journal of Development Studies 53(6): 953-970. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 00220388.2016.1214723
Albacete, N. & Lindner, P. (2013). Household Vulnerability in Austria – A Microeconomic Analysis Based on the Household Finance and Consumption Survey. Financial Stability Report, Oesterreichische Nationalbank (Austrian Central Bank) 25: 57-73.
Alwang, J., Siegel, P. B. & Jorgensen, S. L. (2001). Vulnerability: a view from different disciplines. Social Protection Discussion Papers and Notes 23304, The World Bank. 115: 60.
Amendola, F., Alvarenga, M., Latorre, M., & Oliveira, M. (2017). Family vulnerability index to disability and dependence (FVI-DD), by social and health conditions. Ciencia & saude coletiva 22(6), 2063–2071. https:/ / doi.org/ 10.1590/ 1413-81232017226.03432016
Amwata, D. A., Nyariki, D. M. & Musimba, N. R. K. (2016). Factors Influencing Pastoral and Agropastoral Household Vulnerability to Food Insecurity in the Drylands of Kenya: A Case Study of Kajiado and Makueni Counties. J. Journal of International Development 28: 771– 787. https:/ / doi.org/ 10.1002/ jid.3123
Anderloni, L., Bacchiocchi, E. & Vandone, D., (2012). Household financial vulnerability: an empirical analysis. Research in Economics 66:280–296. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.rie.2012.03.001
Andersen LE, Cardona M. (2013). “Building Resilience Against Adverse Shocks: What are the Determinants of Vulnerability and Resilience?” Development Research Working Paper Series. No. 02/ 2013, Institute for Advanced Development Studies, La Paz, Bolivia, June. https:/ / hdl.handle.net/ 10419/ 87809
Angeles-Agdeppa, I., Javier, C. A., Duante, C. A. & Maniego, M. (2022). Impacts of COVID-19 Pandemic on Household Food Security and Access to Social Protection Programs in the Philippines: Findings from a Telephone Rapid Nutrition Assessment Survey. Food and nutrition bulletin 43(2): 213–231. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 03795721221078363
Antwi-Agyei, P., Dougill, A.J., Fraser, E.D.G. et al. (2013). Characterising the nature of household vulnerability to climate variability: empirical evidence from two regions of Ghana. Environment, Development and Sustainability. (15): 903–926. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10668-012-9418-9
Arksey, H., & O’Malley, L. (2005). Scoping studies: towards a methodological framework. International journal of social research methodology, 8(1): 19-32. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 1364557032000119616
Azmoudeh, F. (2021). Corona effects on the Lives of Female-headed Households, Tehran City-District 1 (Evin/ Darakeh). Social Security Journal, 16(4), 35-52. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ qjo.2021.141866
Bagi, M., & Abbasi-Shavazi, M. J. (2020). Household Dynamics in Iran: Study of Changes in Family and Household Structure over Four Decades. Journal of Population Association of Iran, 15(30), 203-230. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ jpai.2021.241891
Bhattacharjee, K. & Behera, B. (2018). Determinants of household vulnerability and adaptation to floods: Empirical evidence from the Indian State of West Bengal. International journal of disaster risk reduction 31: 758-769. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.ijdrr.2018.07.017
Birami, M.; Hosseini-Badenjani, M., & Hashemi, T. (2012). The prediction of women vulnerability (family’s women’s supervisor) against stress based on the ratio of social support, coping strategies and locus of control. Journal of Psychological Studies, 8(1), 117-140. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22051/ psy.2012.1531
Biswas, S. & Nautiyal, S. (2021). An assessment of socio‑economic vulnerability at the household level: a study on villages of the Indian Sundarban, Environment, Development and Sustainability 23: 11120–11137. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10668-020-01085-2
Bryceson, D. F. & Vuorela, U. (2020). Transnational families in the twenty-first century. In The transnational family, in The Transnational Family: New European Frontiers and Global Networks. edited by D.F. Bryceson and U. Vuorela, Oxford: Berg Publishers: 3-30.
Colquhoun, H. L., Levac, D., O’Brien, K. K., Straus, S., Tricco, A. C., Perrier, L., Kastner, M. & Moher, D. (2014). Scoping reviews: time for clarity in definition, methods, and reporting. Journal of clinical epidemiology 67(12): 1291–1294. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.jclinepi.2014.03.013
Cooper, S. J. & Wheeler, T. (2017). Rural household vulnerability to climate risk in Uganda. Regional Environmental Change 17(3): 649-663. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10113-016-1049-5
Cutter, S. L. (1996). Vulnerability to environmental hazards. Progress in human geography 20(4): 529-539. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 030913259602000407
Darban-Astane, A., Bazgir, S. & Sheikhzade, M. (2017). Spatial analysis of social vulnerability of households against earthquake (case Study: 6 Region of Tehran). Human Geography Research 49(2): 465-484. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jhgr.2017.61472
Deb, S. (2020). Types of Vulnerable Household across Social Classes in Rural India. Social Change 50(3): 466–472. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 0049085720953408
Demi A. S. & Warren N. A. (1995). Issues in Conducting Research with Vulnerable Families. Western Journal of Nursing Research 17(2):188-202. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 019394599501700206
Enayatifar, E., Miri, M.r., Nowrozi, A., Hosseini, T., & Molaki Moghadam, H. (2017). Investigating the state of mental health and coping skills in the women of Sarirest households in Birjand city. Scientific Research Journal of Shahid University 25(135): 11-18. (in Persian)
Eze, J. N., & Onokala, P. C. (2022). Pattern of household vulnerability to desertification in Yobe state, Nigeria. GeoJournal 2(2): 1-19. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10708-021-10395-5
FAO. (2002). The State of Food Insecurity in the World 2001. FAO: Rome, Italy.
Fatemi-Zardan, Y. & Fotros, M. H. (2021). Assessing the Vulnerability of the Household Health Expenditure in Each Province in terms of the Fluctuations of Economic Variables. Social Security Journal 17(1): 71-97. (in Persian)
Fortin, S. Kameli, Y. Ouattara, A. Castan, F. Perenze, M. Kankouan, J. Traore A. Kouanda, S. Conte, A. Martin-Prével, Y. (2016). Targeting vulnerable households in urban Burkina Faso: effectiveness of geographical criteria but not of proxy-means testing, Health Policy and Planning 31(5): 573–581. https:/ / doi.org/ 10.1093/ heapol/ czv104
Füssel, H. M. (2007). Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for climate change research. Global environmental change 17(2): 155-167. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.gloenvcha.2006.05.002
Ghazali, S. & Zibaei, M. (2018). Households’ Perception and Livelihood Vulnerability to Climate Change: Nomads in Fars Province. Agricultural Economics 12(1): 39-58. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22034/ iaes.2018.31373
Hajian, N., & Ghasemi, M. (2021). The role of diversity of income sources on the vulnerability of rural farmer households exposed to drought (Case Study: Chenaran County). Emergency Management, 10(2), 141-155. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.23453915.1400.10.2.11.3
Hamidi, A. R., Zeng, Z., & Khan, M. A. (2020). Household vulnerability to floods and cyclones in Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan. International journal of disaster risk reduction, 46, 101496. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.ijdrr.2020.101496
Hashemi, S., Taghdisi, A. & Azizpour, F. (2019). Vulnerability of housing in the studied rural areas: Niriz city. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards 8(4): 56-141. (in Persian) http:/ / jsaeh.khu.ac.ir/ article-1-3113-fa.html
Hayati F, Hayati F, Namadmalianizadeh Z. (2021). The Effect of Self-efficacy and Happiness on Physical and Mental Health in Female Heads of Households under the Protection of Abadan Behzisti Welfare Office. Research on Religion & Health, 7(1):36-51. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22037/ jrrh.v7i1.26490
He, L., & Zhou, S. (2022). Household Financial Vulnerability to Income and Medical Expenditure Shocks: Measurement and Determinants. International Journal of Environmental Research and Public Health 19 (8): 4480. https:/ / doi.org/ 10.3390/ ijerph19084480
Hills, J. (2011). Fuel Poverty: The Problem and Its Measurement, Interim Report of the Fuel Poverty Review. Centre for the Analysis of Social Exclusion, London School of Economics and Political Science, CASE Report 69.
IPCC (2014). Climate change 2014: impacts, adaptation, and vulnerability. Part A: global and sectoral aspects. Contribution of Working Group II to the fifth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
Keshavarz M., Karami E. & Zamani Gh. (2010). Drought Vulnerability of Farm Households: A Case Study. Iranian Journal of Agricultural Extension and Education 6(2):15-33. (in Persian)
Khani, S., Khezri, F. & Yari, K. (2016). A study of social vulnerability of women heads of households and women with heads in Sultan Abad area of Tehran. Women in Development and Politics 15(4): 597-620. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jwdp.2017.233709.1007203
Kim, J., Shim, J. & Lee, R. (2016). Material hardship and depression among low-income households in South Korea: Differences by household type. International Journal of Social Welfare 25: 187–198. https:/ / doi.org/ 10.1111/ ijsw.12181
Layani, G. & Bakhshoodeh, M. (2016). Effects of Rising Food Prices on Poverty and Vulnerability of the Iranian Rural Households. Economic research (sustainable growth and development) 16 (3) :1-27. (in Persian) http:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.17356768.1395.16.3.3.0
Layani, G., & Esmaeili, A. (2015). Evaluation of Urban Households’ Vulnerability to Rising Prices of Foods Imports in Iran. Agricultural Economics Research, 7(27): 109-127. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.20086407.1394.7.27.7.6
La´za´r, A. N., Adams H., Adger W. N. & Nicholls, R. J. (2020). Modelling household well-being and poverty trajectories: An application to coastal Bangladesh. PLoS ONE, Vol 15(9), e0238621. https:/ / doi.org/ 10.1371/ journal.pone.0238621
Lachaud, J., Hruschka, D. J., Kaiser, B. N. & Brewis, A. (2020). Agricultural wealth better predicts mental wellbeing than market wealth among highly vulnerable households in Haiti: Evidence for the benefits of a multidimensional approach to poverty. American journal of human biology 32(2), e23328. https:/ / doi.org/ 10.1002/ ajhb.23328
Legendre, B. & Ricci, O. (2015). Measuring fuel poverty in France: Which households are the most fuel vulnerable? Energy Economics 49(C): 620-628. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.eneco.2015.01.022
Linnekamp, F., Koedam, A. & Baud, I. (2011). Household vulnerability to climate change: Examining perceptions of households of flood risks in Georgetown and Paramaribo. Habitat International 35: 447-456. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.habitatint.2010.12.003
Logan, Ryan I. Milena A. Melo & Heide Castañeda (2021). Familial Vulnerability: Legal Status and Mental Health within Mixed-Status Families, Medical Anthropology, 40(7), 639–652. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 01459740.2021.1879061
Millimet D. L., McDonough L. K. & Fomby T. B. (2018). Financial Capability and Food Security in Extremely Vulnerable Households, American Journal of Agricultural Economics, Agricultural and Applied Economics Association 100(4): 1224-1249. https:/ / doi.org/ 10.1093/ ajae/ aay029
Moret, W. (2014). Vulnerability assessment methodologies: A review of the literature. Washington, DC: FHI, 360.
Moret, W. M. (2018). Let’s Stop Trying to Quantify Household Vulnerability: The Problem with Simple Scales for Targeting and Evaluating Economic Strengthening Programs. Global Health: Science and Practice, 6(1), 150-160. https:/ / doi.org/ 10.9745/ GHSP-D-17-00291
Muda, z. et al (2020). Health Vulnerability Versus Multiple Vulnerability Factors Among Low-Income Group in Malaysia, Pertanika. Journal of Social Science and Humanities 28 (2): 1415 - 1427.
Murphy, E. & Scott, M. (2014). Household vulnerability in rural areas: Results of an index applied during a housing crash, economic crisis and under austerity conditions. Geoforum (51): 75-86. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.geoforum.2013.10.001
Najafi Kani, A. A., Sahneh, B., & Akhlaghi, M. (2018). The role of agricultural activities risk management in improvement of economic indexes in the rural families Case study: City of Gorgan. Regional Planning 8(31): 61-76. (in Persian) https:/ / dorl.net/ dor/ 20.1001.1.22516735.1397.8.31.5.7
Nawrotzki, R.J., Robson, K., Gutilla, M.J. et al. (2014). Exploring the impact of the 2008 global food crisis on food security among vulnerable households in rural South Africa. Food Security 6: 283–297. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s12571-014-0336-6
Ncube, M., Madubula, N., Ngwenya, H., Zinyengere, N., Zhou, L., Francis, J. et al. (2016). Climate change, household vulnerability and smart agriculture: The case of two South African provinces. Journal of Disaster Risk Studies 8(2), Art. (182), 14 pages. https:/ / hdl.handle.net/ 10520/ EJC183688
O’Brien, K., Leichenko, R., Kelkar, U., Venema, H., Aandahl, G., Tompkins, H. & West, J. (2004). Mapping vulnerability to multiple stressors: climate change and globalization in India. Global environmental change 14(4): 303-313. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.gloenvcha.2004.01.001
Opiyo, F. E., Wasonga, O. V. & Nyangito, M. M. (2014). Measuring household vulnerability to climate-induced stresses in pastoral rangelands of Kenya: Implications for resilience programming. Pastoralism 4(1): 1-15. https:/ / doi.org/ 10.1186/ s13570-014-0010-9
Raghfar, H. & Sanei, L. (2009). Measuring the vulnerability of households against poverty in Tehran: a method for identifying deprived households. Social Welfare 10 (38): 427-389. (in Persian) http:/ / refahj.uswr.ac.ir/ article-1-369-en.html
Rahimzad-Madani, K., Rafeian, M., & Dadashpour, H. (2021). Spatial Analysis of Vulnerable Group Accessibility to Public Services Using an Inclusive City Approach (case study: Tehran Metropolis. Geographical Urban Planning Research (GUPR) 9(1): 93-117. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jurbangeo.2020.308331.1350
Rashed, T., & Weeks, J. (2003). Assessing vulnerability to earthquake hazards through spatial multicriteria analysis of urban areas. International Journal of Geographical Information Science, 17(6), 547–576. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 1365881031000114071
Rezaiyan, H., Rasouli, R., Askar Beyuki, S. & Asl Dehghan, F. (2017). The effectiveness of psychological empowerment on improving the psychological well-being and quality of life of women heads of households. Social Work 4(26): 5-14. (in Persian)
Roshani, Sh., Tafte, M., Khosravi, Z. & Khademi, F. (2019). Conditions affecting the living conditions of female heads of households in Iran and ways to reduce harm. Social Studies and Research in Iran 9(3): 693-717. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jisr.2020.272848.799
Sadeghi, H. A., & Torabi, F. (2023). Spatial pattern of the formation of female-headed households in Iran: The role of driving and pressure mechanisms. Woman in Development & Politics, 21(2), 275-304. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22059/ jwdp.2022.349161.1008259
Sam, A.S., Kumar, R., Kächele, H., & Müller, K. (2017). Quantifying household vulnerability triggered by drought: evidence from rural India. Climate and Development 9: 618 - 633. https:/ / doi.org/ 10.1080/ 17565529.2016.1193461
Saravani C., Abdollahzadeh G., Sharifzadeh M. S. & Ghorbani K. (2021). Vulnerability assessment of households to flood risk in the rural areas: case study of Aqqala and Gomishan Counties. Spatial analysis of environmental hazards, 8(2) :101-118. (in Persian) http:/ / jsaeh.khu.ac.ir/ article-1-3232-en.html
Shalchi, B., Sohrabi, Z. & Hatampour, S. (2017). The relationship between family functioning and socio-economic status with addiction vulnerability: with the mediating role of spiritual intelligence. Journal of Gilan University of Medical Sciences 27(108): 25-34. (in Persian) http:/ / journal.gums.ac.ir/ article-1-1753-en.html
Sharifi Z., nooripour M. & sharifzadeh, M. (2017). Analysis of rural households’ vulnerability in The Central District of Dena County: the application of the sustainable livelihood framework. Spatial analysis of environmental hazards 4 (2) :19-36. (in Persian)
Shepard M. P., Orsi A.J., Mahon M. M. & Carroll R. M. (2002). Mixed-Methods Research with Vulnerable Families. Journal of Family Nursing 8(4):334-352.
Sileshi, M., Kadigi, R., Mutabazi, K., & Sieber, S. (2019). Analysis of households’ vulnerability to food insecurity and its influencing factors in East Hararghe, Ethiopia. Journal of Economic Structures 8(1): 1-17. https:/ / doi.org/ 10.1186/ s40008-019-0174-y
Soufi, N. Aligeigei, A., Mirakzadeh, A. (2021). Analysis of the causes of food insecurity of rural household’s headwomen in Kermanshah and strategies to deal with it. Rural Development Strategies 8(3): 303-323. (in Persian) https:/ / doi.org/ 10.22048/ rdsj.2021.284923.1941
Srikuta, P., Inmuong, U. Inmuong, Y. & Bradshaw, P. (2015). Health Vulnerability of Households in Flooded Communities and Their Adaptation Measures: Case Study in Northeastern Thailand. Asia-Pacific Journal of Public Health 27(7): 743–755. https:/ / doi.org/ 10.1177/ 1010539514568709
Statistical Research and Training Center. (2013). Investigating the social, economic and health characteristics of female-headed households with an emphasis on support policies and programs. (in Persian)
Sunikka-Blank, M., & Galvin, R. (2021). Single parents in cold homes in Europe: how intersecting personal and national characteristics drive up the numbers of these vulnerable households. Energy Policy, 150, 112134. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.enpol.2021.112134
Tasokwa V.M.K. (2011). The Impacts of Climate Variability and Extreme Weather Events on Genderand Household Vulnerability to Food Insecurity. PhD Thesis, University of Nairobi: Kenya.
Thang T. Vo. (2018). Household vulnerability as expected poverty in Vietnam. World Development Perspectives 10(12): 1-14. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.wdp.2018.04.002
Torabi, F., Abbasi-Shavazi, M.J. and Askari-Nodoushan, A. (2015). Trends and Patterns of Solo Living in Iran: An Exploratory Ananlysis. Journal of Population Research 32: 243-261. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s12546-015-9152-x
Torabi, F; Ghazi-Tabatabai, M. (2015). Female-headed households in Iran: an increasing and heterogeneous set; in Investigating Iran’s emerging demographic issues, a collection of political articles, UNFPA Iran: 31-37. (in Persian)
United nations international strategy for disaster reduction (UNISDR). (2009). 2009 UNISDR Terminology on Disaster Risk Reduction. Geneva, Switzerland, may 2009. Available at: www.unisdr.org/ publications.
UNDP. (2005). Reducing disaster risk. A challenge for development. A Global Report, UNDP—Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BRCP), New York.
Van Imhoff, E., Kuijsten, A., Hooimeijer, P., & van Wissen, L. J. (Eds.). (1995). Household demography and household modeling. Springer Science & Business Media.
Vincent, K. & Cull, T. (2010). A Household Social Vulnerability Index (HSVI) for Evaluating Adaptation Projects in Developing Countries. PEGNet Conference 2010: Policies to foster and sustain equitable development in times of crises, Midrand, 2-3rd September 2010.
Walker, R.M., Liddell, C., McKenzie, P., Morris, C. & Lagdon, S. (2014). Fuel poverty in Northern Ireland: Humanizing the plight of vulnerable households. Energy research and social science 4: 89-99.
Warner, K., & Afifi, T. (2014). Where the rain falls: Evidence from 8 countries on how vulnerable households use migration to manage the risk of rainfall variability and food insecurity. Climate and Development, 6(1): 1-17. https:/ / doi.org/ 10.1016/ j.erss.2014.10.001
World Bank, Management and Planning Organization of Iran (translator). (2001). World Development Report 2001-2000 Fighting Poverty, First Edition, Tehran: Publications of Iran’s Management and Planning Organization. (in Persian)
You, J., & Ozanne, A. (2015). Volatility and inequality: Household vulnerability as uncertain welfare in rural China. The European Journal of Development Research, 27, 686-706. https:/ / doi.org/ 10.1057/ ejdr.2014.55
Zhang, Z., Song, J., Yan, C., Xu, D. & Wang, W. (2022). Rural Household Differentiation and Poverty Vulnerability: An Empirical Analysis Based on the Field Survey in Hubei, China. International Journal of Environmental Research and Public Health 19: 4878. https:/ / doi.org/ 10.3390/ ijerph19084878
Zheng, Y., Byg, A., Thorsen, B. J., & Strange, N. (2014). A temporal dimension of household vulnerability in three rural communities in Lijiang, China. Human Ecology, 42, 283-295. https:/ / doi.org/ 10.1007/ s10745-013-9633-5
نوع مطالعه: مروری 1 |
موضوع مقاله:
رفاه اجتماعی
دریافت: 1402/7/5 | پذیرش: 1403/2/17 | انتشار: 1403/7/14
دریافت: 1402/7/5 | پذیرش: 1403/2/17 | انتشار: 1403/7/14
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
