دوره 22، شماره 87 - ( 11-1401 )
جلد 22 شماره 87 صفحات 319-285 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
miri S, ganji M. (2023). The Role of Health Literacy in Coping with Anxiety Caused by Covid-19 Pandemic. refahj. 22(87), : 9 doi:10.32598/refahj.22.87.2046.4
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4037-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4037-fa.html
میری سمیه، گنجی محمد. نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ رفاه اجتماعی 1401; 22 (87) :319-285 10.32598/refahj.22.87.2046.4
متن کامل [PDF 628 kb]
(857 دریافت)
| چکیده (HTML) (1390 مشاهده)
متن کامل: (860 مشاهده)
مقدمه
امروزه سواد سلامت به‌عنوان یک شاخص مهم و حیاتی است؛ زیرا بیماران و دیگر افراد را قادر می‌کند که نقش فعالی درزمینه سلامت و دریافت خدمات بهداشتی داشته باشند (محمودی و طاهری، ۲۰۱۵). سازمان سلامت جهانی سواد سلامت را به‌عنوان مهارتی شناختی و اجتماعی در نظر گرفته که تعیین‌کننده انگیزه و توانایی افراد برای به دست آوردن و دسترسی به اطلاعات، درک و استفاده از آنها برای ارتقاء و حفظ مناسب سلامتی افراد است (سازمان سلامت جهانی، ۲۰۰۸).
از دیدگاه بهلمن، پنزر و کایندیگ (۲۰۰۴)، مجموعه ظرفیتها و مهارتها برای دسترسی، فهم، ارزیابی اطلاعات و خدمات سلامت و بهره‌مندی بهینه از آن برای ارتقاء سلامت، سواد سلامت نامیده می‌شود. بنابراین، سطح پایین سواد سلامت با مسائلی چون درک ناکافی اطلاعات بهداشتی، مشارکت کمتر برای انجام رفتارهای پیشگیرانه، تشخیص دیرهنگام بیماریها، ناتوانی در مهارتهای خودمراقبتی و عدم تبعیت از رفتارهای سبک زندگی سالم، مرتبط است (آقاملایی و همکاران، ۲۰۱۶).
از طرفی می‌توان گفت که سواد سلامت یک عامل مهم اجتماعی است که از طریق مداخله و توانمندسازی افراد، برای غلبه بر موانع سلامت، مؤثر است (رولاندز و همکاران، ۲۰۱۷)؛ زیرا منافع حاصل از سواد سلامت می‌تواند همه فعالیتهای زندگی همانند فعالیتهای خانه، محل کار، جامعه و فرهنگ را تحت‌تأثیر قرار دهد. سواد سلامت در مراحل بالاتر منجر به توانمندی و استقلال فردی می‌شود. همچنین می‌تواند سبب بهبود کیفیت زندگی افراد و درنتیجه منجر به ایجاد عدالت و پایداری تغییرات در سلامت همگانی جوامع شود (پناهی و همکاران، ۲۰۱۸)؛ بنابراین، می‌توان گفت یکی از مؤلفه‌های کلیدی برای بهبود کنترل بر عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت، سواد سلامت است (رولاندز و همکاران، ۲۰۱۷)، زیرا تعیین‌کننده‌های اجتماعی در جایی مؤثر هستند که مردم تصمیم می‌گیرند از آگاهی و دانش مربوط به سلامتی، به سمت عمل و رفتار سلامتی حرکت کنند (پناهی و همکاران، ۲۰۱۸).
تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت شرایطی را توصیف می‌کنند که مردم تحت آن شرایط متولدشده بزرگ می‌شوند و کار می‌کنند و پیر می‌شوند. سلامت مردم با ویژگیهای جامعه و ساختارهای خدماتی و اقتصادی مرتبط است و این واقعیت بسیار مهم مبنای سیاست‌گذاری مؤثر برای ارتقای سطح سواد سلامت مردم به شمار می‌رود (نقیبی و چالشگر، ۲۰۱۷) و این شرایط از عوامل کلیدی تساوی درزمینه سلامت محسوب می‌شود (کیانی و همکاران، ۲۰۱۵).
امروزه شواهد محکم علمی وجود دارد که تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت شامل طبقه اجتماعی، محرومیت اجتماعی، حاشیه‌نشینی، استرس، تکامل دوران کودکی، بیکاری، حمایت اجتماعی، شرایط محیط کار، غذا، حمل‌ونقل، اعتیاد، مهاجرت، شهرنشینی و جهانی‌شدن تأثیر بسیاری بر سلامت دارند (ریگیدور، ۲۰۰۶). بنابراین، هدف اساسی از ارائه چارچوب عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت جلوگیری از اتخاذ سیاستهایی است که تأثیر منفی بر سلامت دارند (نقیبی و چالشگر، ۲۰۱۷).
نتایج مطالعات مختلف نشان می‌دهد که افراد جامعه ممکن است اختلالاتی چون روان‌پریشی، اضطراب، استرس و افسردگی و حتی خودکشی را تجربه کنند. همچنین نتایج مطالعات نشان داده است که افرادی که اخبار مربوط به کووید-۱۹ را دنبال می‌کنند، معمولا اضطراب بیشتری را تجربه می‌کنند (سازمان بهداشت جهانی،2020). نتایج لیو و همکاران (2020)، نیز نشان داد که در زمان شیوع کووید-19، احساسات منفی ازجمله اضطراب، افسردگی و عصبانیت افزایش می‌یابد، درحالی‌که نمرات احساسات مثبت مانند شادکامی و رضایت از زندگی کاهش یافته است (دمورست و همکاران، ۲۰۱۹). از طرفی، با ظهور بیماری کووید-۱۹ و منافع و اصول اخلاقی گسترش سریع آن، سطح اضطراب در جمعیت جهانی افزایش داشته و تا حدی منجر به اختلال در سلامت افراد جامعه می‌شود (وانگ و ژاو، 2020).
بنابراین، اهمیت سواد سلامت در جامعه حائز اهمیت است، به‌گونه‌ای که در شرایط کنونی با توجه به شیوع بیماری کووید-۱۹، به اهمیت و لزوم آن بیشتر تأکید می‌شود. با ظهور ویروس همه‌گیر کووید-۱۹، از سوی سازمان بهداشت جهانی، دستورالعملهایی ازجمله اعمال سیاستهایی چون فاصله‌گذاری اجتماعی مطرح شد و بسیاری از کشورها برای حفظ سلامت مردمشان به قرنطینه روی آوردند. اگرچه قرنطینه برای جلوگیری از بیماری بسیار مناسب بود ولی بر سلامت‌روانی افراد تأثیر بسزایی داشت.
بر اساس آنچه پیش‌تر گفته شد، هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ است؛ زیرا برخی از این چالشهای مربوط به بیماری کووید-۱۹، ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با سواد سلامت مردم دارد و بهبود سواد سلامت می‌تواند برخی از این چالشها را حل و یا کاهش دهد.
در سالهای اخیر سواد سلامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت موردتوجه زیادی قرار گرفته است و به‌صورت یک مهارت مهم برای تصمیم‌گیری مناسب بهداشتی در موقعیتهای دشوار برای بیماران شناخته شده است. سواد سلامت، به این معنا است که اطلاعات مربوط به‌سلامت را از منابع صحیح به دست آوریم و با تفسیر درست اطلاعات، از آن برای بهبود سلامت خود به‌طور مناسبی استفاده کنیم.
در این پژوهش نیز با توجه به اهمیت موضوع، متغیر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، به دو صورت سلامت روانی و جسمانی موردبررسی قرار گرفته است. در بعد سلامت جسمانی ساعتهای کار طولانی یکی از ریسک فاکتورهایی است که سیستم ایمنی بدن را تضعیف کرده و یا در صورت مبتلاشدن به بیماری روند بهبود افراد را دچار مشکل می‌کند و پیش‌آگهی درمانی را تضعیف می‌کند. از سوی دیگر در بعد سلامت روانی حجم استرسهای روان‌شناختی از قبیل تنش و اضطراب که بر سلامت روحی و جسمی افراد و روابط اجتماعی آنها تأثیر دارد، موردبررسی قرار گرفته است. با توجه به توضیحات بالا، پژوهش حاضر درصدد است تا به این سؤال پاسخ دهد که میزان سواد سلامت و اضطراب ناشی از کووید-۱۹، در بین شهروندان به چه میزان است؟ و سواد سلامت شهروندان تا چه حد واریانس اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ را تبیین می‌کند؟
پیشینه تجربی
همان‌گونه که توضیح داده شد با توجه به اهمیت موضوع و نقشی که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ دارد، در ذیل، پژوهشهایی که مرتبط با موضوع صورت گرفته و ارتباط با پژوهش دارد را موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد.
دیویانی و دیگران (2015)، به‌مرور نظام‌مند مقالات علمی در پایگاه علمی مختلف پرداختند. آنان نشان دادند که افراد با سطح سواد سلامت پایین، از توانایی کمتری در ارزیابی اطلاعات، درک کیفیت و اعتماد به اطلاعات برخوردارند. مطالعات هارت و همکاران (۲۰۱۴)، نیز نشان داد که بین سواد سلامت پایین و پیامدهای نامطلوب سلامت رابطه وجود دارد. برای مثال کم‌بودن دانش درزمینه شرایط و موقعیتهای بهداشتی باعث کاهش استفاده از خدمات پیشگیری‌کننده و افزایش خطر و نیز عدم پذیرش درمانهای پزشکی می‌شود. نتایج آخرین مطالعه ملی ارزیابی سواد در آمریکا نشان داد 36 درصد از بالغان دارای سواد سلامت محدود هستند. به‌عبارت‌دیگر این افراد تنها می‌توانند یک بخشی از اطلاعات را، از یک متن کوتاه و ساده (کمتر از سواد سلامت پایه) شناسایی کنند. بر اساس یافته‌های این مطالعه زنان با سواد پایین در مقایسه با زنان دارای سواد کافی، تحصیلات دبیرستانی و درآمد کمتری داشتند و متعلق به اقلیتهای قومی/ نژادی بودند (نقل از مهدوی و همکاران، ۲۰۱۷).
نتایج پژوهش روی و همکاران (۲۰۲۰) نیز، نشان داد که میزان نگرانی سلامتی و اضطراب افراد در طول بیماری کووید-۱۹، زیاد است. از طرفی پژوهش لی و همکاران (۲۰۲۰)، مطرح کرد که افزایش ویروس کووید-۱۹، باعث افزایش هیجانهای منفی مثل اضطراب، افسردگی و عصبانیت و کاهش هیجانهای مثبت مثل شادکامی شده است. همچنین مطالعات وانگ و همکاران (۲۰۲۰)، در جمعیت عمومی چین، حین آغاز اپیدمی کووید-۱۹ نشان دادند که ۱۶.۵ درصد افراد دارای علائم افسردگی، ۲۸/۸ درصد دارای علائم اضطراب و ۸/۱ درصد دارای علائم استرس هستند.
در ایران نیز رباط‌سرپوشی و همکاران (۲۰۱۸) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که وضعیت سواد سلامت در گروههای مختلف در کشور مطلوب نیست، بنابراین بایستی برنامه‌ریزی منسجم و کارآمدی از سوی مسئولان بهداشتی لحاظ شود. همچنین فتحی و رضایی‌صوفی (۲۰۱۷)، در مطالعات خود به این نتایج دست یافتند که با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های آموزشی مفید درزمینه سواد سلامت می‌توان برای توسعه مهارتهای سواد سلامت در جامعه گامی مؤثر برداشت. مهدوی و همکاران (۲۰۱۷) در نتایج خود، نشان دادند که سواد سلامت ناکافی در بین زنان شرکت‌کننده، مشکلی شایع است. به‌طوری‌که شانس انجام رفتارهای تشخیصی و پیشگیرانه سرطانهای شایع را کاهش داده است و ضروری است مداخلات لازم برای ارتقای سطح سواد سلامت طراحی و به اجرا درآید.
پیوند و همکاران (۲۰۲۰)، نشان دادند که سواد سلامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت موردتوجه زیادی قرار گرفته است و به‌صورت یک مهارت مهم برای تصمیم‌گیری مناسب بهداشتی در موقعیتهای دشوار برای بیماران شناخته شده است. آینه و حسین‌پور (۲۰۲۱)، در پژوهش خود به نقش رسانه‌ها و به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی و افزایش سواد سلامت اشاره کردند. از طرفی حق‌قدم و همکاران (۲۰۲۰)، نشان دادند که در زمان پاندمی کووید-19، اثرات روان‌شناختی منفی ازجمله اختلال استرس پس از سانحه، افسردگی، اضطراب، استرس، اختلالات خواب و عصبانیت در کادر درمان و دیگر افراد درگیر با کووید-19، به‌طور معناداری افزایش یافته بود.
متناسب با آن نیز، فراهتی (۲۰۲۰) به پیامدهای روان‌شناختی شیوع ویروس کووید-۱۹، پرداخته است. با توجه به اینکه شیوع بیماریهای عفونی، پتانسیل زیادی برای سرایت روانی دارند و معمولا منجر به ترس، اضطراب و انواع مشکلات روانی می‌شوند، با گسترش جهانی این ویروس، دولتها باید با تدوین و اجرای برنامه‌های راهبردی هماهنگ، به رفع نیازهای مربوط به بهداشت روانی بپردازند. همچنین محمدی و همکاران (۲۰۲۱) به وجود اضطراب قابل‌توجهی در عموم مردم ایران به دنبال شیوع این بیماری اشاره کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که اضطراب ۱۸.۷۷ درصد افراد در دسته اضطراب خفیف، ۷۵.۵ درصد در دسته متوسط و ۵.۸ درصد از افراد در دسته اضطراب شدید قرارگرفته‌اند.
با توجه به تحقیقات انجام‌شده، می‌توان به اهمیت سواد سلامت و ارتقای آن در جامعه پی برد. این پژوهش نیز با توجه به اهمیت این موضوع به بررسی نقشی که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ دارد پرداخته و تأثیری که ارتقای میزان سواد سلامت در جامعه برای بهبود روان و کاهش اضطراب در میان افراد جامعه دارد را موردبررسی قرار داده که کمتر در تحقیقات انجام‌شده موردتوجه قرار گرفته است.
چارچوب نظری
اگرچه برخی محققان از اضطراب متعادل و نرمال سخن به میان می‌آورند و معتقدند آن زمانی اتفاق می‌افتد که عکس‌العمل فرد با میزان خطر متناسب باشد اما وقتی میزان اضطراب از این حد بالاتر رود، موجب اختلال در رفتار می‌شود. رولومی، معتقد است که اضطراب شدید همراه با تعارض و سرکوبی و سایر مشخصات غیرعادی است و با علائم مرضی و مکانیزمهای دفاعی توأم است (شاملو، ۱۹۹۹)، به‌گونه‌ای که خواب و آرامش را از انسان ربوده و همچون آفتی سلامت روانی و جسمانی افراد جامعه را تهدید می‌کند (کاتزلنیک و همکاران، ۲۰۰۱).
برای اولین بار در قرن پانزدهم بانبر، در یک طرح جسمی-روانی، اضطراب را به‌عنوان یک بیماری مطرح کرد (رحمانی و همکاران، ۲۰۲۰). اضطراب، حالتی فراگیر، ناخوشایند، مبهم و همراه با برانگیختگی دستگاه عصبی است (کاپزنی و همکاران. ۲۰۱۳) و شایع‌ترین اختلالی است که در مقابل ناسازگاریها بروز می‌کند (عظیمی و ضرغامی، ۲۰۰۲) که به باور پلیتیر، نقش قابل‌توجهی در اختلالات مزمن جسمی دارد.
فروید به‌عنوان یکی از مؤثرترین افراد در علم روان‌شناسی، معتقد است اضطراب به‌عنوان یک ترس درونی‌شده، هسته مرکزی حالات روان ژندی یا نورتیک است. ترس از اینکه مبادا تجارب دردآور، یادآور شوند.
فروید اضطراب را به سه دسته تقسیم می‌کند: اول اضطراب ناشی از واقعیت دنیای خارج یا اضطراب عینی که در آن منشأ خطر در دنیای خارج قرار دارد و ادراک این خطر موجب حالت رنج‌آور عاطفی می‌شود. دوم اضطراب روان‌نژند است که منشأ آن ادراک ظاهری است که از غرایز ناشی می‌شود و سوم اضطراب اخلاقی است که در آن منشأ تهدید، وجدان اخلاقی دستگاه فراخود است (شفیع‌آبادی و ناصری، ۲۰۰۷).
طبق نظر انجمن روان‌پزشکی آمریکا (۲۰۱۳) در اضطراب سلامت، اشتغال ذهنی فرد بیش‌ازحد است. فرد به‌صورت افراطی خود را بررسی می‌کند و به دنبال اطمینان‌یابی از سوی دیگران است. از دیدگاه وایت و همکاران (۲۰۱۶)، حساسیت اضطرابی تمایل به پاسخ از روی ترس به اضطرابی است که فرد احساس می‌کند و به معنایی، باور به این است که تجربه اضطراب به‌خودی‌خود خطرناک و آسیب‌زاست.
هاسیموسالار و همکاران (۲۰۱۹) معتقدند که تشدید جسمانی حسی در اضطراب بیماری نقشی مهم ایفا می‌کند. به نظر رولومی (۱۹۹۵)، اضطراب عبارت است از: «ترسی که در اثر به خطر افتادن یکی از ارزشهای اصولی زندگی شخص ایجاد می‌شود». اضطراب، محرکی بسیار قوی است که سبب ایجاد هیجان و به هم ریختن تعادل موجود می‌شود. امکان دارد این محرک مضر و یا مفید باشد و این بستگی دارد به درجه «ترس» و مقدار «خطری» که متوجه فرد است.
شیوع بیماری کووید-۱۹، نیز در سال ۲۰۱۹ که باعث مرگ افراد بی‌شماری شده است (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۲۰) و همچنین سیاستهای مختلف نظیر قرنطینه و مراقبتهای پیشگیرانه در کل دنیا (هارپر، ساتچل، فیدو و لاتزمن، ۲۰۲۰)، باعث اضطراب و نگرانیهای زیادی در بین افراد شده است، به‌گونه‌ای که ترس و اضطراب کل جهان را فرا گرفته است (کومار و سومانی، ۲۰۲۰). ازنظر سانتوس (۲۰۲۰)، شیوع ویروس کووید-۱۹ به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر می‌تواند مجموعه‌ای از احساسات و هیجانات نگرانی، ترس و تنش را در جامعه به وجود آورد.
موشوا و همکاران (۲۰۲۰) نیز بیان می‌کنند که شیوع بیماری کووید-۱۹، به‌جز مشکلات سلامت جسمانی، پیامدهای گران‌باری همچون اضطراب و تنش را در افراد را موجب شده است (باقری و همکاران، ۲۰۲۰). ازنظر آسموندسون و تیلور (۲۰۲۰) بیماری کووید-۱۹، باعث مشکلاتی در سلامت‌روان افراد در بین کسانی که دارای بیماریهای زمینه‌ای هستند می‌شود. نگرانیها درزمینه بهداشتی به‌صورت انطباقی عمل می‌کند. اما افرادی هستند که بدون اینکه در معرض خطر یا دچار بیماری خاصی باشند، دچار اضطراب شدیدی نسبت به سلامتی جسمانی خود می‌شوند و علائم بدنی ساده را به‌عنوان بیماری وخیم می‌پندارند، این افراد دچار اضطراب سلامت هستند.
با توجه به افزایش اضطراب و استرس در حال حاضر و در ایام پس از کووید-۱۹ که تأثیرات چشم‌گیری بر سلامت‌روان افراد خواهد داشت، لازم است تمهیداتی برای مداخله در بحران و مراقبتهای بهداشتی در این زمینه اتخاذ شود که یکی از این تمهیدات، ارتقای سواد سلامت است. سواد سلامت یکی از انواع سوادهاست که برای زندگی بشر در جامعه امروزی نقش حیاتی ایفا می‌کند (هاردمن و همکاران، ۲۰۰۵).
انجمن پزشکی آمریکا حوزه سلامت را به چهار دسته تقسیم‌بندی کرده است: دانش مفهومی و فرهنگی، سواد شفاهی، سواد نوشتاری و سواد محاسبه‌کردن (بهلمن و همکاران، ۲۰۰۵). از دیدگاه کلی‌تر می‌توان تواناییهای لازم در کسب سواد سلامت را به سه گروه تقسیم‌بندی کرد: ۱- توانایی خواندن فرمهای رضایت‌نامه، برچسبها و پیوستهای مربوط به داروها و سایر اطلاعات نوشتاری مربوط به حوزه‌های سلامت و بهداشت، ۲- توانایی درک اطلاعات نوشتاری و شفاهی که از طرف پزشک، پرستار، داروساز و بیمه‌گر به فرد ارائه می‌شود، ۳- توانایی عمل‌کردن بر اساس دستورالعملهای مربوط به برنامه‌های دارویی و مراقبتهای پزشکی.
محدودیت سواد سلامت زمانی رخ می‌دهد که افراد نتوانند اطلاعات و خدمات بهداشتی را که نیاز دارند را پیدا و استفاده کنند. این محدودیت بر سلامت افراد به طور مستقیم و با محدودکردن رشد فردی، اجتماعی و فرهنگی آنها تأثیر می‌گذارد (کانج و همکاران، ۲۰۱۴). سازمان سلامت جهانی در گزارشی، سواد سلامت را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تعیین‌کننده‌های امر سلامت معرفی کرده است. همچنین به کشورهای جهان توصیه کرده که انجمنی متشکل از تمامی افراد مرتبط با این مسئله را برای پایش و هماهنگی فعالیتهای راهبردی در خصوص ارتقای سواد سلامت ایجاد کنند (سازمان جهانی سلامت، ۲۰۰۸). سواد سلامت شامل مجموعه‌ای از مهارتهای خواندن، شنیدن، تجزیه‌وتحلیل، تصمیم‌گیری و توانایی به‌کارگیری مهارتهای مربوط به سلامت است که لزوما به سالهای تحصیل یا خواندن عمومی برنمی‌گردد (سیتوها و همکاران، ۲۰۰۴). طبق مطالعات مرکز راهبردی مراقبت سلامت آمریکا، افراد دارای سواد سلامت اندک، با احتمال کمتری اطلاعات نوشتاری و گفتاری ارائه‌شده توسط متخصصان سلامتی را درک و به دستورات داده‌شده عمل می‌کنند و بنابراین، وضعیت سلامتی ضعیف‌تری دارند (بیکر و همکاران، ۲۰۰۲)؛ در مهارتهای خود مراقبتی ضعیف عمل می‌کنند (اسچسلسنگر و همکاران، ۲۰۰۲)؛ مراقبت پیشگیرانه کمتری دارند (اسکات و همکاران، ۲۰۰۲)؛ و درنتیجه هزینه‌های پزشکی بیشتری را متحمل می‌شوند (هاوارد و همکاران، ۲۰۰۶).
مبتنی بر مباحث فوق به نظر می‌رسد می‌توان چنین مفروض داشت که بین سواد سلامت و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، رابطه وجود دارد و با توجه به اینکه سواد سلامت دارای ابعاد مختلفی است می‌توان فرض کرد که بین خواندن متون پزشکی به زبان ساده، تصمیم‌گیری و رفتار مناسب در زمان بیماری، فهم و درک متون پزشکی و دسترسی آسان به منابع پزشکی و نیز اضطراب ناشی از کووید-۱۹، رابطه مستقیم وجود دارد.
روش
روش پژوهش حاضر پیمایش و جامعه آماری آن، کلیه شهروندان بالای ۲۰ سال شهر تهران بودند که بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، تعداد آنها ۷۱۶۷۰۹۶ نفر در سال ۲۰۱۶ بوده است. حجم نمونه آماری پس از آزمون مقدماتی، با استفاده از نرم‌افزار نمونه‌گیری Sample Power محاسبه شده است. به‌طوری‌که این نرم‌افزار با ارائه سناریوهای مختلف برای برآورد حجم نمونه، محقق را در انتخاب بهترین سناریو، یاری می‌رساند. با توجه به اینکه فرمول کوکران مناسب برای فرضیات از نوع نسبت است و فرضیات پژوهش حاضر از نوع همبستگی است، نرم‌افزار فوق این امکان را به وجود می‌آورد که علاوه بر برآورد خطای نوع اول (آلفا)، خطای نوع دوم (بتا) نیز برآورد شده و متناسب با آن، حجم نمونه دقیق‌تری محاسبه شود.
با توجه به‌دقت برآوردشده در نرم‌افزار با آلفای 05/ 0 و نیز توان آزمون با بتای 82/ 0 و نیز همبستگی 45 درصدی بین متغیرهای اصلی پژوهش در آزمون مقدماتی، حجم نمونه به مقدار 370 نفر محاسبه شده است که به‌منظور اطمینان از بازگشت پرسشنامه‌ها و نیز انتخاب پرسشنامه‌ها با وضعیت پاسخگویی دقیق‌تر، پرسشنامه بیشتری توزیع و درنهایت 384 پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت. جدول و نمودار برآورد تعیین حجم نمونه در ذیل آمده است. با توجه به همه‌گیری کوویدـ 19، شیوه توزیع پرسشنامه، به‌صورت آنلاین از طریق گروههای مختلف مجازی در شهر تهران بوده است و برای اطمینان از توزیع پرسشنامه در تمام مناطق، از گروههای مختلف مجازی زیر نظر پژوهشگران محلی در هر منطقه نیز استفاده شده است. لازم به توضیح است که کنترل سن در پرسشنامه حاضر، مبتنی بر سؤال فیلتری بوده که بر اساس آن از پاسخگویان خواسته‌شده در صورت دارابودن سن 20 ساله و بیشتر، به پرسشنامه پاسخ دهند.
پس از گردآوری پرسشنامه‌ها، برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزارهای SPSS & LISREL استفاده شده است و پس از برآورد شاخصهای برازش، درنهایت یک مدل تکمیلی نیز توسط نرم‌افزار لیزرل ارائه شد.
جدول (1) محاسبه حجم نمونه مقتضی متناسب با آلفا و بتا
نمودار (1) سناریوهای حجم نمونه مقتضی متناسب با آلفا و بتا
به‌منظور سنجش متغیر سواد سلامت از پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان منتظری و همکاران (۲۰۱۴) و برای سنجش متغیر اضطراب ناشی از کووید-۱۹، از پرسشنامه محقق‌ساخته علی‌پور و همکاران (۲۰۱۹) استفاده شده است. برای بررسی روایی مفاهیم این پرسشنامه در نمونه کوچک‌تر از همان جمعیت (۳۰ نفر) توزیع شده است و سپس پرسشنامه جمع‌آوری‌شده از جامعه نمونه با استفاده از آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی، ضریب بالای 70/ 0 میزان پایایی احراز شده است. پایایی ترکیبی، توسط ورتس و همکاران (1974) معرفی شد و برتری آن نسبت به آلفای کرونباخ در این است که پایایی سازه‌ها نه به‌صورت مطلق بلکه با توجه به همبستگی سازه‌هایشان با یکدیگر محاسبه می‌شود. درنتیجه برای سنجش بهتر پایایی، هر دوی این معیارها به کار برده می‌شوند.
از طرفی نتایج بررسی مقادیر واریانس استخراج‌شده متغیرهای پنهان پژوهش نشان می‌دهد که همه متغیرها مقادیری بیش از 0/5 به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس روایی هم‌گرای ابزارهای اندازه‌گیری با استفاده از شاخص میانگین واریانس استخراج‌شده، نیز تأیید شده است.
جدول (2) آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج‌شده
یافته‌ها
الف) بافت جمعیتی نمونه
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از پاسخگویان، ۶۶ درصد از پاسخگویان زن و ۴۴ درصد از آنها مرد بودند، 2/ 19 درصد مجرد و 8/ 80 درصد متأهل، ۴۰/۵ درصد بین ۲۰ تا ۳۰ سال، ۳/۳۳ درصد بین ۳۰ تا ۴۰ سال، ۲۱/۴ درصد بین ۴۰ تا ۵۰ سال، ۴/۸ درصد بین ۵۰ تا ۶۰ سال سن داشته‌اند. ازنظر تحصیلات، ۲۸/۶ درصد از پاسخگویان دیپلم و زیر دیپلم، ۹/۵ درصد کاردانی، ۳۱ درصد کارشناسی، ۲۳/۸ درصد کارشناسی ارشد و ۷/۱ درصد دکتری بوده‌اند. ازنظر اشتغال، ۵۷/۱ درصد از پاسخگویان خانه‌دار، ۱۴/۳ درصد کارمند، ۲۳/۸ درصد آزاد، ۴/۸ درصد دانشجو هستند. ازنظر میزان استفاده از شبکه‌های مجازی در زمان کرونا، ۲ درصد خیلی کم، ۱۴ درصد کم، ۱۷ درصد متوسط، ۲۶ درصد زیاد و ۴۰ درصد خیلی زیاد استفاده کرده‌اند. ازنظر اینکه مطالب مربوط به سلامت و بیماری را از چه طریقی به دست می‌آورند، ۲/۴ درصد از دوستان و آشنایان، ۴/۸ درصد هم کتابچه، جزوه بروشورهای آموزشی و تبلیغی، ۳۸/۱ درصد از اینترنت، ۳۵/۷ درصد از پزشک و کارکنان درمانی و ۱۶/۷ درصد از رادیو و تلویزیون و ۲/۴ درصد هم نمی‌دانند از کجا اطلاعات موردنیازشان را به دست آورند.
ب) توزیع پاسخگویان برحسب متغیرهای اصلی پژوهش
جدول (3) شاخصهای مرکزی، پراکندگی و توزیع عوامل
در جدول (3)، میانگین سواد سلامت برابر است با ۱۱۸/۸۶ در دامنه ۶۷ تا ۱۴۸ و اضطراب ناشی از بیماری کرونا برابر با ۴۶/۵۷ در دامنه ۲۲ تا ۷۶ است. مقدار چولگی مشاهده‌شده نیز برای متغیرهای موردمطالعه در بازه (2، 2-) قرار دارد. یعنی ازلحاظ کجی متغیرهای پژوهش نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. مقدار کشیدگی متغیرها نیز در بازه (2، 2-) قرار دارد. این نشان می‌دهد که توزیع متغیرها از کشیدگی نرمال برخوردار است.
ج) اطلاعات استنباطی
جدول (4) آزمون t دو نمونه مستقل بین جنسیت و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
توجه به نتایج آزمون لوین مشخص است که سطح معناداری، کمتر از مقدار 0/05 است. بنابراین، نتیجه گرفته می‌شود که گروههای مستقل آقایان و خانمها در سازه اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ با هم برابر نیستند؛ و بین آنها تفاوت معناداری وجود دارد، به‌گونه‌ای که میزان اضطراب زنان در این پژوهش در جایگاه بالاتری از مردان قرار دارند.
جدول (5) آزمون ضریب همبستگی بین سن و تحصیلات با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
با توجه به نتایج بین سن و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ و ضریب همبستگی به‌دست‌آمده، رابطه معناداری بین دو متغیر وجود دارد. نتایج آزمون بین تحصیلات و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ نیز حاکی از رابطه معناداری بین دو متغیر و همبستگی قوی و مثبت بین دو متغیر است. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که بین میزان استفاده از شبکه‌های مجازی و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ رابطه مستقیم وجود دارد و با افزایش میزان استفاده، اضطراب نیز افزایش پیدا می‌کند.
آزمون معادله ساختاری داده بنیاد (PLS)
جدول (6) مقادیر و معناداری بارهای عاملی (بیرونی) متغیرهای مشاهده‌پذیر
نتایج بررسی متغیرهای مشاهده‌پذیر در جدول شماره 6 نشان می‌دهد که مقادیر بار عاملی تمام گویه‌ها بیشتر از 0/4 است. بنابراین می‌توان گفت: مدل اندازه‌گیری پژوهش، مدلی همگن است و مقادیر بار عاملی، مقادیر قابل قبولی هستند. نتایج بررسی معناداری مقادیر آماره t در این جدول، نشان داد که مقادیر آماره t برای همه گویه‌ها بیشتر از 2/58 است. این بدان معناست که ارتباط بین گویه‌ها با متغیر مکنون مربوط به خود در سطح اطمینان 99 درصد پذیرفته می‌شود.
جدول (7) آزمون فورنل – لارکر برای متغیرهای تحقیق
طبق این معیار یک متغیر پنهان در مقایسه با سایر متغیرهای پنهان، باید پراکندگی بیشتری را در بین مشاهده‌پذیرهای خود داشته باشد تا بتوان گفت متغیر پنهان مدنظر روایی تشخیصی بالایی دارد. بر این اساس جذر میانگین استخراج‌شده هر متغیر پنهان باید بیشتر از حداکثر همبستگی آن متغیر پنهان با متغیرهای پنهان دیگر باشد (فورنل و لارکر، 1981). همان‌طور که مشخص است مقادیر موجود در روی قطر اصلی ماتریس، از کلیه مقادیر موجود در ستون مربوط به آن بزرگ‌تر است و نشان‌دهنده آن است که این مدل دارای اعتبار تشخیص مناسبی است.
نتایج معادلات ساختاری
شکل (2) نمودار ضرایب مسیر
جدول (8) ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل‌شده اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
بر اساس نتایج جدول شماره 8، مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای اضطراب ناشی از کووید-۱۹، برابر با 0/۴۷۶ است. این مقدار نشان می‌دهد که مجموع متغیرها قادر به تبیین بیش از ۴۷ درصد اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ هستند.
جدول (9) نتایج آزمون فرضیه‌های تحقیق
در بررسی نتایج آزمون فرضیه سواد سلامت بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۴۱۰، نتایج آزمون فرضیه متغیر خواندن بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با0/۲۹۳، نتایج آزمون فرضیه متغیر دسترسی بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۳۱۹، نتایج آزمون فرضیه متغیر فهم و درک بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۳۱۲، نتایج آزمون فرضیه متغیر ارزیابی بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۲۱۷ و نتایج آزمون فرضیه متغیر تصمیم‌گیری و رفتار بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۴۳۹ است که نتیجه می‌گیریم، مقادیر به‌دست‌آمده مثبت است که در سطح اطمینان 95 درصد معنادار گزارش شده است. بر این اساس فرضیه صفر پژوهش رد و فرض تحقیق تأیید می‌شود؛ بنابراین، بین نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ رابطه معنادار وجود دارد و سواد سلامت به‌عنوان یک مهارت اجتماعی و شناختی دارای ابعاد مختلفی از قبیل داشتن یک زبان ساده برای خواندن، صراحت کلام، داشتن علائم تصویری روشن و... اهمیت مضاعف دارد.
بحث
در طول دهه‌های گذشته نگرانیهای مربوط به مهارتهای سواد و سلامتی، هشدار جدی برای بسیاری از نظامهای بهداشتی بوده است. بر این اساس، آموزش مردم و توانمندسازی جامعه برای پیشگیری و مراقبت از بیماریها به یک اصل مهم تبدیل شده است. در این راستا، ارتقاء سواد سلامت اقشار مختلف جامعه و شناسایی عوامل مؤثر و همبسته با آن از اهداف مهم نظام سلامت به حساب می‌آید. بنابراین، ارتقاء سواد سلامت جامعه نیازمند آموزش و آگاهی‌بخشی است و نقش بسیار مهمی در توانمندسازی مردم به‌منظور بهبود مدیریت بیماری کووید-۱۹ دارد.
مطالعات نیز نشان داده‌اند که محدودیت سواد سلامت، عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی به دنبال دارد. این مسئله وضعیت سلامت افراد را ضعیف‌تر می‌کند و هزینه‌های مراقبت سلامت، میزان مراجعه به اورژانس، طول دوره درمان در بیمارستان و میزان مرگ‌ومیر را افزایش می‌دهد. علاوه بر این تأثیرات منفی اقتصادی ناشی از نقصان سواد سلامت بر بیماران و سیستم بهداشت را نمی‌توان نادیده گرفت. همه این موارد نشان‌دهنده لزوم توجه به سواد سلامت افرادند.
بنابراین، از آنجا که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، قابلیت آموزش دارد، به سیاست‌گذاران سلامت و متولیان آموزش عمومی توصیه می‌شود که برای ترویج خودمراقبتی بهداشتی در دوره پاندمی بیماری کووید-۱۹ این متغیرها را در کانون توجه قرار دهند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش به بررسی نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، پرداخته است. نتایج پژوهش نشان داد که در مورد رابطه میان متغیرهای فردی (جنسیت، تحصیلات و همچنین میزان استفاده از شبکه‌های مجازی) با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، آن‌چنان‌که از نتایج برمی‌آید، میزان اضطراب میان زنان بیشتر از مردان گزارش شده است که با نتایج محمدی و همکاران (۲۰۱۷)، روی و همکاران (۲۰۲۰)، رباط‌سرپوشی و همکاران (۲۰۱۸) و محمدی و همکاران (۱۴۰۰) همسو است. همچنین بین کسانی که تحصیلات یکسان و نایکسانی داشته‌اند از جهت گرایش به اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، تفاوت معناداری وجود دارد، به‌گونه‌ای که افرادی که تحصیلات بالایی داشتند نسبت به کسانی که تحصیلات کمتری داشتند اضطراب کمتری را تجربه می‌کردند. نتایج حاصل از ضریب همبستگی میان میزان استفاده از شبکه‌های مجازی با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، حاکی از وجود رابطه بین این دو متغیر است. همچنین رابطه ابعاد سواد سلامت (متغیر خواندن، دسترسی، فهم و درک، ارزیابی، تصمیم‌گیری و رفتار) بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، حاکی از ارتباط میان آنهاست که این نتایج با تحقیق پیوند و همکاران (۲۰۲۰)، هارت و همکاران (۲۰۱۴)، روی و همکاران (۲۰۲۰)، لی و همکاران (۲۰۲۰)، آینه و حسین‌پور (۲۰۲۱) و باقری شیخان شکفته و همکاران (۲۰۲۱) که بیان می‌کنند سواد سلامت و سواد رسانه‌ای به مقدار قابل‌توجهی از واریانس ترس از کووید-۱۹، ویروس را پیش‌بینی می‌کنند، هم‌خوانی دارد؛ زیرا نیمی از جمعیت ایران دارای محدودیت سواد سلامت بوده و این محدودیت در گروههای آسیب‌پذیر، ازجمله سالمندان، زنان خانه‌دار، افراد بیکار و افراد باسواد عمومی محدود، شایع‌تر است. به‌گونه‌ای که این امر آنان را در معرض خطر در مورد انحراف از سلامت قرار می‌دهد.
از طرفی سواد سلامت ناکافی در بین افراد مشکلی شایع است؛ به‌طوری‌که شانس انجام رفتارهای تشخیصی و پیشگیرانه حوزه‌های مربوط به سلامت را کاهش داده است و ضروری است مداخلات لازم برای ارتقای سطح سواد سلامت طراحی و به اجرا درآید.
بنابراین، با توجه به نتایج گفته‌شده مشخص می‌شود که از نقاط قوت سواد سلامت تأثیر بر نتایج سلامتی و همچنین کاهش استرس و اضطراب بیماران است؛ زیرا نقش مهمی در تصمیم‌گیری افراد در مورد نیازهای حوزه سلامت خود ایفا می‌کند. بنابراین، آموزش و نحوه آموزش به افراد جامعه (ازنظر درک اطلاعات سلامت) بسیار مهم است؛ که برای رفع آن باید راهبردهای متفاوتی چون محدودکردن اطلاعات ارائه‌شده، عدم استفاده از اصطلاحات تخصصی، جستجو برای یافتن محتوای آموزشی متناسب با توانایی خواندن افراد، استفاده از تصاویر برای توضیح مفاهیم مهم و... ارائه شود.
برای آموزش افراد معمولا به سطح سواد عمومی افراد و نه لزوما سواد سلامت آنها توجه می‌شود. حال‌آنکه تفاوت بارزی بین سواد سلامت و سواد عمومی وجود دارد. سواد عمومی شامل توانایی خواندن، نوشتن و داشتن مهارتهای پایه‌ای است. در مقابل سواد سلامت به‌عنوان یک مهارت شناختی و اجتماعی تعریف می‌شود که توانایی افراد را در دستیابی، فهم و استفاده از اطلاعات در راستای ارتقای سلامت تعیین می‌کند، زیرا مطالعات نشان داده که محدودیت سواد سلامت در میان شهروندان عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی از قبیل عدم دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، تمایل کمتر به پیگیری درمان، تبعیت دارویی اندک، افزایش میزان مراجعه به اورژانسها، افزایش طول دوره درمان در بیمارستان و افزایش میزان مرگ‌ومیر ایجاد کرده و تأثیر چشم‌گیری در استفاده از خدمات مراقبت سلامت دارد.
پیشنهادهایی که می‌توان بر اساس این پژوهش به آن اشاره کرد، توجه به ابعاد و شاخصهای دیگر سلامت در مضامین برنامه‌ها، آموزشها و دیدگاههای کارشناسان بهداشت جهانی و همسوکردن آن با هدف نزدیک‌کردن دیدگاهها است. همچنین رفع نقص و کمبودها و کاستیها، برنامه‌ریزیهای بلندمدت برای ارتقای سواد سلامت کافی برای تشخیص و پیشگیری از بیماریهای شایع نیز مهم است. در آخر بررسی بار اقتصادی سواد سلامت برای افراد جامعه و همچنین نظام بهداشت و درمان کشور نیز مهم می‌نماید.
از محدودیتهای این پژوهش، می‌توان به زمان گردآوری داده‌ها با توجه به همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ اشاره کرد که باعث شد پژوهشگران محلی به‌سختی پرسشنامه‌ها را گردآوری کنند؛ که درنهایت، سبب آن شد که امکان اجرای نمونه‌گیری تصادفی به‌سختی صورت بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تهیه این مقاله مشارکت داشته‌اند.
منابع مالی
برای این مقاله از شخص و یا سازمانی هیچ‌گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
تعارض منافع
نویسندگان اظهار داشته‌اند تضاد منافعی وجود ندارد.
پیروی از اصول اخلاقی پژوهش
در مطالعه حاضر تمامی ملاحظات اخلاقی ازجمله شرط امانت‌داری، صداقت و عدم سرقت ادبی رعایت شده است.
امروزه سواد سلامت به‌عنوان یک شاخص مهم و حیاتی است؛ زیرا بیماران و دیگر افراد را قادر می‌کند که نقش فعالی درزمینه سلامت و دریافت خدمات بهداشتی داشته باشند (محمودی و طاهری، ۲۰۱۵). سازمان سلامت جهانی سواد سلامت را به‌عنوان مهارتی شناختی و اجتماعی در نظر گرفته که تعیین‌کننده انگیزه و توانایی افراد برای به دست آوردن و دسترسی به اطلاعات، درک و استفاده از آنها برای ارتقاء و حفظ مناسب سلامتی افراد است (سازمان سلامت جهانی، ۲۰۰۸).
از دیدگاه بهلمن، پنزر و کایندیگ (۲۰۰۴)، مجموعه ظرفیتها و مهارتها برای دسترسی، فهم، ارزیابی اطلاعات و خدمات سلامت و بهره‌مندی بهینه از آن برای ارتقاء سلامت، سواد سلامت نامیده می‌شود. بنابراین، سطح پایین سواد سلامت با مسائلی چون درک ناکافی اطلاعات بهداشتی، مشارکت کمتر برای انجام رفتارهای پیشگیرانه، تشخیص دیرهنگام بیماریها، ناتوانی در مهارتهای خودمراقبتی و عدم تبعیت از رفتارهای سبک زندگی سالم، مرتبط است (آقاملایی و همکاران، ۲۰۱۶).
از طرفی می‌توان گفت که سواد سلامت یک عامل مهم اجتماعی است که از طریق مداخله و توانمندسازی افراد، برای غلبه بر موانع سلامت، مؤثر است (رولاندز و همکاران، ۲۰۱۷)؛ زیرا منافع حاصل از سواد سلامت می‌تواند همه فعالیتهای زندگی همانند فعالیتهای خانه، محل کار، جامعه و فرهنگ را تحت‌تأثیر قرار دهد. سواد سلامت در مراحل بالاتر منجر به توانمندی و استقلال فردی می‌شود. همچنین می‌تواند سبب بهبود کیفیت زندگی افراد و درنتیجه منجر به ایجاد عدالت و پایداری تغییرات در سلامت همگانی جوامع شود (پناهی و همکاران، ۲۰۱۸)؛ بنابراین، می‌توان گفت یکی از مؤلفه‌های کلیدی برای بهبود کنترل بر عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت، سواد سلامت است (رولاندز و همکاران، ۲۰۱۷)، زیرا تعیین‌کننده‌های اجتماعی در جایی مؤثر هستند که مردم تصمیم می‌گیرند از آگاهی و دانش مربوط به سلامتی، به سمت عمل و رفتار سلامتی حرکت کنند (پناهی و همکاران، ۲۰۱۸).
تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت شرایطی را توصیف می‌کنند که مردم تحت آن شرایط متولدشده بزرگ می‌شوند و کار می‌کنند و پیر می‌شوند. سلامت مردم با ویژگیهای جامعه و ساختارهای خدماتی و اقتصادی مرتبط است و این واقعیت بسیار مهم مبنای سیاست‌گذاری مؤثر برای ارتقای سطح سواد سلامت مردم به شمار می‌رود (نقیبی و چالشگر، ۲۰۱۷) و این شرایط از عوامل کلیدی تساوی درزمینه سلامت محسوب می‌شود (کیانی و همکاران، ۲۰۱۵).
امروزه شواهد محکم علمی وجود دارد که تعیین‌کننده‌های اجتماعی سلامت شامل طبقه اجتماعی، محرومیت اجتماعی، حاشیه‌نشینی، استرس، تکامل دوران کودکی، بیکاری، حمایت اجتماعی، شرایط محیط کار، غذا، حمل‌ونقل، اعتیاد، مهاجرت، شهرنشینی و جهانی‌شدن تأثیر بسیاری بر سلامت دارند (ریگیدور، ۲۰۰۶). بنابراین، هدف اساسی از ارائه چارچوب عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت جلوگیری از اتخاذ سیاستهایی است که تأثیر منفی بر سلامت دارند (نقیبی و چالشگر، ۲۰۱۷).
نتایج مطالعات مختلف نشان می‌دهد که افراد جامعه ممکن است اختلالاتی چون روان‌پریشی، اضطراب، استرس و افسردگی و حتی خودکشی را تجربه کنند. همچنین نتایج مطالعات نشان داده است که افرادی که اخبار مربوط به کووید-۱۹ را دنبال می‌کنند، معمولا اضطراب بیشتری را تجربه می‌کنند (سازمان بهداشت جهانی،2020). نتایج لیو و همکاران (2020)، نیز نشان داد که در زمان شیوع کووید-19، احساسات منفی ازجمله اضطراب، افسردگی و عصبانیت افزایش می‌یابد، درحالی‌که نمرات احساسات مثبت مانند شادکامی و رضایت از زندگی کاهش یافته است (دمورست و همکاران، ۲۰۱۹). از طرفی، با ظهور بیماری کووید-۱۹ و منافع و اصول اخلاقی گسترش سریع آن، سطح اضطراب در جمعیت جهانی افزایش داشته و تا حدی منجر به اختلال در سلامت افراد جامعه می‌شود (وانگ و ژاو، 2020).
بنابراین، اهمیت سواد سلامت در جامعه حائز اهمیت است، به‌گونه‌ای که در شرایط کنونی با توجه به شیوع بیماری کووید-۱۹، به اهمیت و لزوم آن بیشتر تأکید می‌شود. با ظهور ویروس همه‌گیر کووید-۱۹، از سوی سازمان بهداشت جهانی، دستورالعملهایی ازجمله اعمال سیاستهایی چون فاصله‌گذاری اجتماعی مطرح شد و بسیاری از کشورها برای حفظ سلامت مردمشان به قرنطینه روی آوردند. اگرچه قرنطینه برای جلوگیری از بیماری بسیار مناسب بود ولی بر سلامت‌روانی افراد تأثیر بسزایی داشت.
بر اساس آنچه پیش‌تر گفته شد، هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ است؛ زیرا برخی از این چالشهای مربوط به بیماری کووید-۱۹، ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با سواد سلامت مردم دارد و بهبود سواد سلامت می‌تواند برخی از این چالشها را حل و یا کاهش دهد.
در سالهای اخیر سواد سلامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت موردتوجه زیادی قرار گرفته است و به‌صورت یک مهارت مهم برای تصمیم‌گیری مناسب بهداشتی در موقعیتهای دشوار برای بیماران شناخته شده است. سواد سلامت، به این معنا است که اطلاعات مربوط به‌سلامت را از منابع صحیح به دست آوریم و با تفسیر درست اطلاعات، از آن برای بهبود سلامت خود به‌طور مناسبی استفاده کنیم.
در این پژوهش نیز با توجه به اهمیت موضوع، متغیر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، به دو صورت سلامت روانی و جسمانی موردبررسی قرار گرفته است. در بعد سلامت جسمانی ساعتهای کار طولانی یکی از ریسک فاکتورهایی است که سیستم ایمنی بدن را تضعیف کرده و یا در صورت مبتلاشدن به بیماری روند بهبود افراد را دچار مشکل می‌کند و پیش‌آگهی درمانی را تضعیف می‌کند. از سوی دیگر در بعد سلامت روانی حجم استرسهای روان‌شناختی از قبیل تنش و اضطراب که بر سلامت روحی و جسمی افراد و روابط اجتماعی آنها تأثیر دارد، موردبررسی قرار گرفته است. با توجه به توضیحات بالا، پژوهش حاضر درصدد است تا به این سؤال پاسخ دهد که میزان سواد سلامت و اضطراب ناشی از کووید-۱۹، در بین شهروندان به چه میزان است؟ و سواد سلامت شهروندان تا چه حد واریانس اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ را تبیین می‌کند؟
پیشینه تجربی
همان‌گونه که توضیح داده شد با توجه به اهمیت موضوع و نقشی که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ دارد، در ذیل، پژوهشهایی که مرتبط با موضوع صورت گرفته و ارتباط با پژوهش دارد را موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد.
دیویانی و دیگران (2015)، به‌مرور نظام‌مند مقالات علمی در پایگاه علمی مختلف پرداختند. آنان نشان دادند که افراد با سطح سواد سلامت پایین، از توانایی کمتری در ارزیابی اطلاعات، درک کیفیت و اعتماد به اطلاعات برخوردارند. مطالعات هارت و همکاران (۲۰۱۴)، نیز نشان داد که بین سواد سلامت پایین و پیامدهای نامطلوب سلامت رابطه وجود دارد. برای مثال کم‌بودن دانش درزمینه شرایط و موقعیتهای بهداشتی باعث کاهش استفاده از خدمات پیشگیری‌کننده و افزایش خطر و نیز عدم پذیرش درمانهای پزشکی می‌شود. نتایج آخرین مطالعه ملی ارزیابی سواد در آمریکا نشان داد 36 درصد از بالغان دارای سواد سلامت محدود هستند. به‌عبارت‌دیگر این افراد تنها می‌توانند یک بخشی از اطلاعات را، از یک متن کوتاه و ساده (کمتر از سواد سلامت پایه) شناسایی کنند. بر اساس یافته‌های این مطالعه زنان با سواد پایین در مقایسه با زنان دارای سواد کافی، تحصیلات دبیرستانی و درآمد کمتری داشتند و متعلق به اقلیتهای قومی/ نژادی بودند (نقل از مهدوی و همکاران، ۲۰۱۷).
نتایج پژوهش روی و همکاران (۲۰۲۰) نیز، نشان داد که میزان نگرانی سلامتی و اضطراب افراد در طول بیماری کووید-۱۹، زیاد است. از طرفی پژوهش لی و همکاران (۲۰۲۰)، مطرح کرد که افزایش ویروس کووید-۱۹، باعث افزایش هیجانهای منفی مثل اضطراب، افسردگی و عصبانیت و کاهش هیجانهای مثبت مثل شادکامی شده است. همچنین مطالعات وانگ و همکاران (۲۰۲۰)، در جمعیت عمومی چین، حین آغاز اپیدمی کووید-۱۹ نشان دادند که ۱۶.۵ درصد افراد دارای علائم افسردگی، ۲۸/۸ درصد دارای علائم اضطراب و ۸/۱ درصد دارای علائم استرس هستند.
در ایران نیز رباط‌سرپوشی و همکاران (۲۰۱۸) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که وضعیت سواد سلامت در گروههای مختلف در کشور مطلوب نیست، بنابراین بایستی برنامه‌ریزی منسجم و کارآمدی از سوی مسئولان بهداشتی لحاظ شود. همچنین فتحی و رضایی‌صوفی (۲۰۱۷)، در مطالعات خود به این نتایج دست یافتند که با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های آموزشی مفید درزمینه سواد سلامت می‌توان برای توسعه مهارتهای سواد سلامت در جامعه گامی مؤثر برداشت. مهدوی و همکاران (۲۰۱۷) در نتایج خود، نشان دادند که سواد سلامت ناکافی در بین زنان شرکت‌کننده، مشکلی شایع است. به‌طوری‌که شانس انجام رفتارهای تشخیصی و پیشگیرانه سرطانهای شایع را کاهش داده است و ضروری است مداخلات لازم برای ارتقای سطح سواد سلامت طراحی و به اجرا درآید.
پیوند و همکاران (۲۰۲۰)، نشان دادند که سواد سلامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های سلامت موردتوجه زیادی قرار گرفته است و به‌صورت یک مهارت مهم برای تصمیم‌گیری مناسب بهداشتی در موقعیتهای دشوار برای بیماران شناخته شده است. آینه و حسین‌پور (۲۰۲۱)، در پژوهش خود به نقش رسانه‌ها و به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی و افزایش سواد سلامت اشاره کردند. از طرفی حق‌قدم و همکاران (۲۰۲۰)، نشان دادند که در زمان پاندمی کووید-19، اثرات روان‌شناختی منفی ازجمله اختلال استرس پس از سانحه، افسردگی، اضطراب، استرس، اختلالات خواب و عصبانیت در کادر درمان و دیگر افراد درگیر با کووید-19، به‌طور معناداری افزایش یافته بود.
متناسب با آن نیز، فراهتی (۲۰۲۰) به پیامدهای روان‌شناختی شیوع ویروس کووید-۱۹، پرداخته است. با توجه به اینکه شیوع بیماریهای عفونی، پتانسیل زیادی برای سرایت روانی دارند و معمولا منجر به ترس، اضطراب و انواع مشکلات روانی می‌شوند، با گسترش جهانی این ویروس، دولتها باید با تدوین و اجرای برنامه‌های راهبردی هماهنگ، به رفع نیازهای مربوط به بهداشت روانی بپردازند. همچنین محمدی و همکاران (۲۰۲۱) به وجود اضطراب قابل‌توجهی در عموم مردم ایران به دنبال شیوع این بیماری اشاره کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که اضطراب ۱۸.۷۷ درصد افراد در دسته اضطراب خفیف، ۷۵.۵ درصد در دسته متوسط و ۵.۸ درصد از افراد در دسته اضطراب شدید قرارگرفته‌اند.
با توجه به تحقیقات انجام‌شده، می‌توان به اهمیت سواد سلامت و ارتقای آن در جامعه پی برد. این پژوهش نیز با توجه به اهمیت این موضوع به بررسی نقشی که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ دارد پرداخته و تأثیری که ارتقای میزان سواد سلامت در جامعه برای بهبود روان و کاهش اضطراب در میان افراد جامعه دارد را موردبررسی قرار داده که کمتر در تحقیقات انجام‌شده موردتوجه قرار گرفته است.
چارچوب نظری
اگرچه برخی محققان از اضطراب متعادل و نرمال سخن به میان می‌آورند و معتقدند آن زمانی اتفاق می‌افتد که عکس‌العمل فرد با میزان خطر متناسب باشد اما وقتی میزان اضطراب از این حد بالاتر رود، موجب اختلال در رفتار می‌شود. رولومی، معتقد است که اضطراب شدید همراه با تعارض و سرکوبی و سایر مشخصات غیرعادی است و با علائم مرضی و مکانیزمهای دفاعی توأم است (شاملو، ۱۹۹۹)، به‌گونه‌ای که خواب و آرامش را از انسان ربوده و همچون آفتی سلامت روانی و جسمانی افراد جامعه را تهدید می‌کند (کاتزلنیک و همکاران، ۲۰۰۱).
برای اولین بار در قرن پانزدهم بانبر، در یک طرح جسمی-روانی، اضطراب را به‌عنوان یک بیماری مطرح کرد (رحمانی و همکاران، ۲۰۲۰). اضطراب، حالتی فراگیر، ناخوشایند، مبهم و همراه با برانگیختگی دستگاه عصبی است (کاپزنی و همکاران. ۲۰۱۳) و شایع‌ترین اختلالی است که در مقابل ناسازگاریها بروز می‌کند (عظیمی و ضرغامی، ۲۰۰۲) که به باور پلیتیر، نقش قابل‌توجهی در اختلالات مزمن جسمی دارد.
فروید به‌عنوان یکی از مؤثرترین افراد در علم روان‌شناسی، معتقد است اضطراب به‌عنوان یک ترس درونی‌شده، هسته مرکزی حالات روان ژندی یا نورتیک است. ترس از اینکه مبادا تجارب دردآور، یادآور شوند.
فروید اضطراب را به سه دسته تقسیم می‌کند: اول اضطراب ناشی از واقعیت دنیای خارج یا اضطراب عینی که در آن منشأ خطر در دنیای خارج قرار دارد و ادراک این خطر موجب حالت رنج‌آور عاطفی می‌شود. دوم اضطراب روان‌نژند است که منشأ آن ادراک ظاهری است که از غرایز ناشی می‌شود و سوم اضطراب اخلاقی است که در آن منشأ تهدید، وجدان اخلاقی دستگاه فراخود است (شفیع‌آبادی و ناصری، ۲۰۰۷).
طبق نظر انجمن روان‌پزشکی آمریکا (۲۰۱۳) در اضطراب سلامت، اشتغال ذهنی فرد بیش‌ازحد است. فرد به‌صورت افراطی خود را بررسی می‌کند و به دنبال اطمینان‌یابی از سوی دیگران است. از دیدگاه وایت و همکاران (۲۰۱۶)، حساسیت اضطرابی تمایل به پاسخ از روی ترس به اضطرابی است که فرد احساس می‌کند و به معنایی، باور به این است که تجربه اضطراب به‌خودی‌خود خطرناک و آسیب‌زاست.
هاسیموسالار و همکاران (۲۰۱۹) معتقدند که تشدید جسمانی حسی در اضطراب بیماری نقشی مهم ایفا می‌کند. به نظر رولومی (۱۹۹۵)، اضطراب عبارت است از: «ترسی که در اثر به خطر افتادن یکی از ارزشهای اصولی زندگی شخص ایجاد می‌شود». اضطراب، محرکی بسیار قوی است که سبب ایجاد هیجان و به هم ریختن تعادل موجود می‌شود. امکان دارد این محرک مضر و یا مفید باشد و این بستگی دارد به درجه «ترس» و مقدار «خطری» که متوجه فرد است.
شیوع بیماری کووید-۱۹، نیز در سال ۲۰۱۹ که باعث مرگ افراد بی‌شماری شده است (سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۲۰) و همچنین سیاستهای مختلف نظیر قرنطینه و مراقبتهای پیشگیرانه در کل دنیا (هارپر، ساتچل، فیدو و لاتزمن، ۲۰۲۰)، باعث اضطراب و نگرانیهای زیادی در بین افراد شده است، به‌گونه‌ای که ترس و اضطراب کل جهان را فرا گرفته است (کومار و سومانی، ۲۰۲۰). ازنظر سانتوس (۲۰۲۰)، شیوع ویروس کووید-۱۹ به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر می‌تواند مجموعه‌ای از احساسات و هیجانات نگرانی، ترس و تنش را در جامعه به وجود آورد.
موشوا و همکاران (۲۰۲۰) نیز بیان می‌کنند که شیوع بیماری کووید-۱۹، به‌جز مشکلات سلامت جسمانی، پیامدهای گران‌باری همچون اضطراب و تنش را در افراد را موجب شده است (باقری و همکاران، ۲۰۲۰). ازنظر آسموندسون و تیلور (۲۰۲۰) بیماری کووید-۱۹، باعث مشکلاتی در سلامت‌روان افراد در بین کسانی که دارای بیماریهای زمینه‌ای هستند می‌شود. نگرانیها درزمینه بهداشتی به‌صورت انطباقی عمل می‌کند. اما افرادی هستند که بدون اینکه در معرض خطر یا دچار بیماری خاصی باشند، دچار اضطراب شدیدی نسبت به سلامتی جسمانی خود می‌شوند و علائم بدنی ساده را به‌عنوان بیماری وخیم می‌پندارند، این افراد دچار اضطراب سلامت هستند.
با توجه به افزایش اضطراب و استرس در حال حاضر و در ایام پس از کووید-۱۹ که تأثیرات چشم‌گیری بر سلامت‌روان افراد خواهد داشت، لازم است تمهیداتی برای مداخله در بحران و مراقبتهای بهداشتی در این زمینه اتخاذ شود که یکی از این تمهیدات، ارتقای سواد سلامت است. سواد سلامت یکی از انواع سوادهاست که برای زندگی بشر در جامعه امروزی نقش حیاتی ایفا می‌کند (هاردمن و همکاران، ۲۰۰۵).
انجمن پزشکی آمریکا حوزه سلامت را به چهار دسته تقسیم‌بندی کرده است: دانش مفهومی و فرهنگی، سواد شفاهی، سواد نوشتاری و سواد محاسبه‌کردن (بهلمن و همکاران، ۲۰۰۵). از دیدگاه کلی‌تر می‌توان تواناییهای لازم در کسب سواد سلامت را به سه گروه تقسیم‌بندی کرد: ۱- توانایی خواندن فرمهای رضایت‌نامه، برچسبها و پیوستهای مربوط به داروها و سایر اطلاعات نوشتاری مربوط به حوزه‌های سلامت و بهداشت، ۲- توانایی درک اطلاعات نوشتاری و شفاهی که از طرف پزشک، پرستار، داروساز و بیمه‌گر به فرد ارائه می‌شود، ۳- توانایی عمل‌کردن بر اساس دستورالعملهای مربوط به برنامه‌های دارویی و مراقبتهای پزشکی.
محدودیت سواد سلامت زمانی رخ می‌دهد که افراد نتوانند اطلاعات و خدمات بهداشتی را که نیاز دارند را پیدا و استفاده کنند. این محدودیت بر سلامت افراد به طور مستقیم و با محدودکردن رشد فردی، اجتماعی و فرهنگی آنها تأثیر می‌گذارد (کانج و همکاران، ۲۰۱۴). سازمان سلامت جهانی در گزارشی، سواد سلامت را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تعیین‌کننده‌های امر سلامت معرفی کرده است. همچنین به کشورهای جهان توصیه کرده که انجمنی متشکل از تمامی افراد مرتبط با این مسئله را برای پایش و هماهنگی فعالیتهای راهبردی در خصوص ارتقای سواد سلامت ایجاد کنند (سازمان جهانی سلامت، ۲۰۰۸). سواد سلامت شامل مجموعه‌ای از مهارتهای خواندن، شنیدن، تجزیه‌وتحلیل، تصمیم‌گیری و توانایی به‌کارگیری مهارتهای مربوط به سلامت است که لزوما به سالهای تحصیل یا خواندن عمومی برنمی‌گردد (سیتوها و همکاران، ۲۰۰۴). طبق مطالعات مرکز راهبردی مراقبت سلامت آمریکا، افراد دارای سواد سلامت اندک، با احتمال کمتری اطلاعات نوشتاری و گفتاری ارائه‌شده توسط متخصصان سلامتی را درک و به دستورات داده‌شده عمل می‌کنند و بنابراین، وضعیت سلامتی ضعیف‌تری دارند (بیکر و همکاران، ۲۰۰۲)؛ در مهارتهای خود مراقبتی ضعیف عمل می‌کنند (اسچسلسنگر و همکاران، ۲۰۰۲)؛ مراقبت پیشگیرانه کمتری دارند (اسکات و همکاران، ۲۰۰۲)؛ و درنتیجه هزینه‌های پزشکی بیشتری را متحمل می‌شوند (هاوارد و همکاران، ۲۰۰۶).
مبتنی بر مباحث فوق به نظر می‌رسد می‌توان چنین مفروض داشت که بین سواد سلامت و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، رابطه وجود دارد و با توجه به اینکه سواد سلامت دارای ابعاد مختلفی است می‌توان فرض کرد که بین خواندن متون پزشکی به زبان ساده، تصمیم‌گیری و رفتار مناسب در زمان بیماری، فهم و درک متون پزشکی و دسترسی آسان به منابع پزشکی و نیز اضطراب ناشی از کووید-۱۹، رابطه مستقیم وجود دارد.
روش
روش پژوهش حاضر پیمایش و جامعه آماری آن، کلیه شهروندان بالای ۲۰ سال شهر تهران بودند که بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، تعداد آنها ۷۱۶۷۰۹۶ نفر در سال ۲۰۱۶ بوده است. حجم نمونه آماری پس از آزمون مقدماتی، با استفاده از نرم‌افزار نمونه‌گیری Sample Power محاسبه شده است. به‌طوری‌که این نرم‌افزار با ارائه سناریوهای مختلف برای برآورد حجم نمونه، محقق را در انتخاب بهترین سناریو، یاری می‌رساند. با توجه به اینکه فرمول کوکران مناسب برای فرضیات از نوع نسبت است و فرضیات پژوهش حاضر از نوع همبستگی است، نرم‌افزار فوق این امکان را به وجود می‌آورد که علاوه بر برآورد خطای نوع اول (آلفا)، خطای نوع دوم (بتا) نیز برآورد شده و متناسب با آن، حجم نمونه دقیق‌تری محاسبه شود.
با توجه به‌دقت برآوردشده در نرم‌افزار با آلفای 05/ 0 و نیز توان آزمون با بتای 82/ 0 و نیز همبستگی 45 درصدی بین متغیرهای اصلی پژوهش در آزمون مقدماتی، حجم نمونه به مقدار 370 نفر محاسبه شده است که به‌منظور اطمینان از بازگشت پرسشنامه‌ها و نیز انتخاب پرسشنامه‌ها با وضعیت پاسخگویی دقیق‌تر، پرسشنامه بیشتری توزیع و درنهایت 384 پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت. جدول و نمودار برآورد تعیین حجم نمونه در ذیل آمده است. با توجه به همه‌گیری کوویدـ 19، شیوه توزیع پرسشنامه، به‌صورت آنلاین از طریق گروههای مختلف مجازی در شهر تهران بوده است و برای اطمینان از توزیع پرسشنامه در تمام مناطق، از گروههای مختلف مجازی زیر نظر پژوهشگران محلی در هر منطقه نیز استفاده شده است. لازم به توضیح است که کنترل سن در پرسشنامه حاضر، مبتنی بر سؤال فیلتری بوده که بر اساس آن از پاسخگویان خواسته‌شده در صورت دارابودن سن 20 ساله و بیشتر، به پرسشنامه پاسخ دهند.
پس از گردآوری پرسشنامه‌ها، برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزارهای SPSS & LISREL استفاده شده است و پس از برآورد شاخصهای برازش، درنهایت یک مدل تکمیلی نیز توسط نرم‌افزار لیزرل ارائه شد.
جدول (1) محاسبه حجم نمونه مقتضی متناسب با آلفا و بتا
| Correation | N1= | 250 | 280 | 310 | 340 | 370 | 400 | 430 | 460 | 490 | 520 | 550 |
| 0/300 | 0/999 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | 1/000 | |
| 0/450 | 0/676 | 0/719 | 0/757 | 0/791 | 0/820 | 0/846 | 0/868 | 0/887 | 0/904 | 0/918 | 0/931 | |
| 0/600 | 0/319 | 0/344 | 0/369 | 0/393 | 0/416 | 0/838 | 0/460 | 0/481 | 0/502 | 0/522 | 0/541 |
نمودار (1) سناریوهای حجم نمونه مقتضی متناسب با آلفا و بتا
به‌منظور سنجش متغیر سواد سلامت از پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان منتظری و همکاران (۲۰۱۴) و برای سنجش متغیر اضطراب ناشی از کووید-۱۹، از پرسشنامه محقق‌ساخته علی‌پور و همکاران (۲۰۱۹) استفاده شده است. برای بررسی روایی مفاهیم این پرسشنامه در نمونه کوچک‌تر از همان جمعیت (۳۰ نفر) توزیع شده است و سپس پرسشنامه جمع‌آوری‌شده از جامعه نمونه با استفاده از آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی، ضریب بالای 70/ 0 میزان پایایی احراز شده است. پایایی ترکیبی، توسط ورتس و همکاران (1974) معرفی شد و برتری آن نسبت به آلفای کرونباخ در این است که پایایی سازه‌ها نه به‌صورت مطلق بلکه با توجه به همبستگی سازه‌هایشان با یکدیگر محاسبه می‌شود. درنتیجه برای سنجش بهتر پایایی، هر دوی این معیارها به کار برده می‌شوند.
از طرفی نتایج بررسی مقادیر واریانس استخراج‌شده متغیرهای پنهان پژوهش نشان می‌دهد که همه متغیرها مقادیری بیش از 0/5 به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس روایی هم‌گرای ابزارهای اندازه‌گیری با استفاده از شاخص میانگین واریانس استخراج‌شده، نیز تأیید شده است.
جدول (2) آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج‌شده
| مقولات/ مفاهیم | ابعاد | تعداد سؤالات | آلفای کرونباخ (α) | پایایی ترکیبی | (AVE) میانگین واریانس استخراج‌شده |
| سواد سلامت | خواندن | ۹ | ۰/۷۶۶ | ۰/۷۵۸ | ۰/۵۱۳ |
| دسترسی | ۵ | ۰/۸۷۵ | ۰/۹۰۷ | ۰/۶۲۳ | |
| فهم و درک | ۶ | ۰/۸۷۸ | ۰/۹۰۲ | ۰/۵۷۸ | |
| ارزیابی | ۴ | ۰/۷۷۲ | ۰/۸۶۶ | ۰/۶۸۳ | |
| تصمیم‌گیری و رفتار | ۲ | ۰/۸۶۸ | ۰/۸۹۲ | ۰/۵۱۹ | |
| کووید-۱۹ | علائم جسمانی | ۹ | ۰/۹۲۶ | ۰/۹۳۹ | ۰/۶۳۱ |
| علائم روانی | ۹ | ۰/۸۶۸ | ۰/۰۹ | ۰/۵۲۹ |
یافته‌ها
الف) بافت جمعیتی نمونه
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از پاسخگویان، ۶۶ درصد از پاسخگویان زن و ۴۴ درصد از آنها مرد بودند، 2/ 19 درصد مجرد و 8/ 80 درصد متأهل، ۴۰/۵ درصد بین ۲۰ تا ۳۰ سال، ۳/۳۳ درصد بین ۳۰ تا ۴۰ سال، ۲۱/۴ درصد بین ۴۰ تا ۵۰ سال، ۴/۸ درصد بین ۵۰ تا ۶۰ سال سن داشته‌اند. ازنظر تحصیلات، ۲۸/۶ درصد از پاسخگویان دیپلم و زیر دیپلم، ۹/۵ درصد کاردانی، ۳۱ درصد کارشناسی، ۲۳/۸ درصد کارشناسی ارشد و ۷/۱ درصد دکتری بوده‌اند. ازنظر اشتغال، ۵۷/۱ درصد از پاسخگویان خانه‌دار، ۱۴/۳ درصد کارمند، ۲۳/۸ درصد آزاد، ۴/۸ درصد دانشجو هستند. ازنظر میزان استفاده از شبکه‌های مجازی در زمان کرونا، ۲ درصد خیلی کم، ۱۴ درصد کم، ۱۷ درصد متوسط، ۲۶ درصد زیاد و ۴۰ درصد خیلی زیاد استفاده کرده‌اند. ازنظر اینکه مطالب مربوط به سلامت و بیماری را از چه طریقی به دست می‌آورند، ۲/۴ درصد از دوستان و آشنایان، ۴/۸ درصد هم کتابچه، جزوه بروشورهای آموزشی و تبلیغی، ۳۸/۱ درصد از اینترنت، ۳۵/۷ درصد از پزشک و کارکنان درمانی و ۱۶/۷ درصد از رادیو و تلویزیون و ۲/۴ درصد هم نمی‌دانند از کجا اطلاعات موردنیازشان را به دست آورند.
ب) توزیع پاسخگویان برحسب متغیرهای اصلی پژوهش
جدول (3) شاخصهای مرکزی، پراکندگی و توزیع عوامل
| شاخص | سواد سلامت | اضطراب ناشی از کرونا | |
| مرکزی | میانگین (M) | ۱۱۸/۸۶ | ۴۶/۵۷ |
| Min =67 | Min = 22 | ||
| Max =148 | Max = 76 | ||
| پراکندگی | انحراف معیار (SD) | ۱۷/۵۹۲ | ۱۰/۳۷۷ |
| واریانس (S2) | ۳۰۹/۴۹۱ | ۱۰۷/۶۹۱ | |
| شکل توزیع | چولگی (Skew) | ۰/۶۹۱- | ۰/۲۴۹ |
| کشیدگی (Kurt) | ۰/۷۷۶ | ۱/۰۷۴- | |
در جدول (3)، میانگین سواد سلامت برابر است با ۱۱۸/۸۶ در دامنه ۶۷ تا ۱۴۸ و اضطراب ناشی از بیماری کرونا برابر با ۴۶/۵۷ در دامنه ۲۲ تا ۷۶ است. مقدار چولگی مشاهده‌شده نیز برای متغیرهای موردمطالعه در بازه (2، 2-) قرار دارد. یعنی ازلحاظ کجی متغیرهای پژوهش نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. مقدار کشیدگی متغیرها نیز در بازه (2، 2-) قرار دارد. این نشان می‌دهد که توزیع متغیرها از کشیدگی نرمال برخوردار است.
ج) اطلاعات استنباطی
جدول (4) آزمون t دو نمونه مستقل بین جنسیت و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
سواد سلامت |
جنسیت | میانگین (M) | انحراف معیار (SD) | احتمال (p) |
| زن | ۲۸۳/۴۵ | ۴۳/۰۴ | ۰/۰۰۰ |
|
| مرد | ۲۴۵/۱۹ | ۲۷/۷۹ |
توجه به نتایج آزمون لوین مشخص است که سطح معناداری، کمتر از مقدار 0/05 است. بنابراین، نتیجه گرفته می‌شود که گروههای مستقل آقایان و خانمها در سازه اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ با هم برابر نیستند؛ و بین آنها تفاوت معناداری وجود دارد، به‌گونه‌ای که میزان اضطراب زنان در این پژوهش در جایگاه بالاتری از مردان قرار دارند.
جدول (5) آزمون ضریب همبستگی بین سن و تحصیلات با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
| متغیر | اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ | ||
| آماره |
احتمال (p) | ضریب همبستگی (r) | آزمون مورداستفاده |
| سن | ۰/۰۳۱ | ۰/۳۳۴ | پیرسون |
| تحصیلات | ۰/۰۰۲ | ۰/۹۸۲ | اسپیرمن |
| میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی | 0/ 004 | 0/ 691 | پیرسون |
با توجه به نتایج بین سن و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ و ضریب همبستگی به‌دست‌آمده، رابطه معناداری بین دو متغیر وجود دارد. نتایج آزمون بین تحصیلات و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ نیز حاکی از رابطه معناداری بین دو متغیر و همبستگی قوی و مثبت بین دو متغیر است. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که بین میزان استفاده از شبکه‌های مجازی و اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ رابطه مستقیم وجود دارد و با افزایش میزان استفاده، اضطراب نیز افزایش پیدا می‌کند.
آزمون معادله ساختاری داده بنیاد (PLS)
جدول (6) مقادیر و معناداری بارهای عاملی (بیرونی) متغیرهای مشاهده‌پذیر
| احتمال (p) | t | بار عاملی | |
| 0/000 | ۳/۷۲۹ | ۰/۵۱۲ | ارزیابی-> سواد سلامت |
| 0/000 | ۱۱/۶۵۹ | ۰/۴۰۲ | تصمیم‌گیری و رفتار-> سواد سلامت |
| 0/000 | ۳/۹۹۹ | ۰/۴۳۱ | خواندن-> سواد سلامت |
| 0/000 | ۸/۶۱۷ | ۰/۴۲۳ | دسترسی -> سواد سلامت |
| ۰/۰۲۱ | ۲/۳۰۸ | ۰/۴۰۳ | فهم و درک-> سواد سلامت |
| 0/000 | ۱۱/۳۹۷ | ۰/۵۹۱ | سواد سلامت-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| 0/000 | ۱۳/۰۲۷ | ۰/۵۴۲ | علائم جسمانی -> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| 0/000 | ۷/۳۲۶ | ۰/۴۰۲ | علائم روانی-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
نتایج بررسی متغیرهای مشاهده‌پذیر در جدول شماره 6 نشان می‌دهد که مقادیر بار عاملی تمام گویه‌ها بیشتر از 0/4 است. بنابراین می‌توان گفت: مدل اندازه‌گیری پژوهش، مدلی همگن است و مقادیر بار عاملی، مقادیر قابل قبولی هستند. نتایج بررسی معناداری مقادیر آماره t در این جدول، نشان داد که مقادیر آماره t برای همه گویه‌ها بیشتر از 2/58 است. این بدان معناست که ارتباط بین گویه‌ها با متغیر مکنون مربوط به خود در سطح اطمینان 99 درصد پذیرفته می‌شود.
جدول (7) آزمون فورنل – لارکر برای متغیرهای تحقیق
| فهم و درک | علائم روانی | علائم جسمانی | سلامتی | دسترسی | خواندن | تصمیم‌گیری و رفتار | ارزیابی | اضطراب ناشی از کووید-۱۹ | |
| ۱/۰۰۰ | اضطراب ناشی از کووید-۱۹ | ||||||||
| ۱/۰۰۰ | ۰/۸۲۶ | ارزیابی | |||||||
| ۰/۸۹۵ | ۰/۱۱۵ | ۰/۶۱۱ | تصمیم‌گیری و رفتار | ||||||
| ۰/۷۱۶ | ۰/۵۴۵ | ۰/۱۳۰ | ۰/۵۳۴ | خواندن | |||||
| ۰/۸۹۷ | ۰/۶۵۶ | ۰/۸۶۸ | ۰/۱۴۲ | ۰/۸۱۸ | دسترسی | ||||
| ۱/۰۰۰ | ۰/۸۷۱ | ۰/۷۴۳ | ۰/۸۶۸ | ۰/۱۴۲ | ۰/۸۱۸ | سواد سلامت | |||
| ۰/۸۹۴ | ۰/۳۸۳ | ۰/۳۵۰ | ۰/۳۱۱ | ۰/۳۳۷ | ۰/۸۶۲ | ۰/۱۷۱ | علائم جسمانی | ||
| ۰/۷۲۷ | ۰/۵۴۵ | ۰/۰۳۸ | ۰/۰۸۲ | ۰/۰۳۹ | ۰/۰۴۷ | ۰/۸۶۶ | ۰/۰۶۵ | علائم روانی | |
| ۰/۷۶۰ | ۰/۳۸۱ | ۰/۸۵۹ | ۰/۶۹۲ | ۰/۶۹۲ | ۰/۶۵۰ | ۰/۵۸۲ | ۰/۱۴۹ | ۰/۷۶۶ | فهم و درک |
طبق این معیار یک متغیر پنهان در مقایسه با سایر متغیرهای پنهان، باید پراکندگی بیشتری را در بین مشاهده‌پذیرهای خود داشته باشد تا بتوان گفت متغیر پنهان مدنظر روایی تشخیصی بالایی دارد. بر این اساس جذر میانگین استخراج‌شده هر متغیر پنهان باید بیشتر از حداکثر همبستگی آن متغیر پنهان با متغیرهای پنهان دیگر باشد (فورنل و لارکر، 1981). همان‌طور که مشخص است مقادیر موجود در روی قطر اصلی ماتریس، از کلیه مقادیر موجود در ستون مربوط به آن بزرگ‌تر است و نشان‌دهنده آن است که این مدل دارای اعتبار تشخیص مناسبی است.
نتایج معادلات ساختاری
شکل (2) نمودار ضرایب مسیر
جدول (8) ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل‌شده اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹
| ضریب تعیین تعدیل‌شده ( |
ضریب تعیین ( |
|
| ۰/۶۹۰- | ۰/۴۷۶- | اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ |
بر اساس نتایج جدول شماره 8، مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برای اضطراب ناشی از کووید-۱۹، برابر با 0/۴۷۶ است. این مقدار نشان می‌دهد که مجموع متغیرها قادر به تبیین بیش از ۴۷ درصد اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ هستند.
جدول (9) نتایج آزمون فرضیه‌های تحقیق
| ضریب مسیر | t | احتمال (p) | نتیجه | ||
| ۰/۴۱۰ | ۰/۳۶۰ | ۱/۳۶۲ | ۰/۰۰۰ | تأیید | سواد سلامت-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| ۰/۲۹۳ | ۰/۴۵۱ | ۱/۱۴۱ | ۰/۰۲ | تأیید | خواندن-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| ۰/۳۱۹ | ۰/۲۳۳ | ۱/۷۴۸ | ۰/۰۴۱ | تأیید | دسترسی-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| ۰/۳۱۲ | ۰/۳۳۵ | ۱/۶۲۹ | ۰/۰۱ | تأیید | فهم و درک-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| ۰/۲۱۷ | ۰/۲۳۱ | ۱/۰۸۴ | ۰/۰۳۹ | تأیید | ارزیابی-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
| ۰/۴۳۹ | ۰/۳۲۱ | ۱/۰۴۵ | ۰/۰۲ | تأیید | تصمیم‌گیری و رفتار-> اضطراب ناشی از کووید-۱۹ |
در بررسی نتایج آزمون فرضیه سواد سلامت بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۴۱۰، نتایج آزمون فرضیه متغیر خواندن بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با0/۲۹۳، نتایج آزمون فرضیه متغیر دسترسی بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۳۱۹، نتایج آزمون فرضیه متغیر فهم و درک بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۳۱۲، نتایج آزمون فرضیه متغیر ارزیابی بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۲۱۷ و نتایج آزمون فرضیه متغیر تصمیم‌گیری و رفتار بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، مقدار آن برابر با 0/۴۳۹ است که نتیجه می‌گیریم، مقادیر به‌دست‌آمده مثبت است که در سطح اطمینان 95 درصد معنادار گزارش شده است. بر این اساس فرضیه صفر پژوهش رد و فرض تحقیق تأیید می‌شود؛ بنابراین، بین نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹ رابطه معنادار وجود دارد و سواد سلامت به‌عنوان یک مهارت اجتماعی و شناختی دارای ابعاد مختلفی از قبیل داشتن یک زبان ساده برای خواندن، صراحت کلام، داشتن علائم تصویری روشن و... اهمیت مضاعف دارد.
بحث
در طول دهه‌های گذشته نگرانیهای مربوط به مهارتهای سواد و سلامتی، هشدار جدی برای بسیاری از نظامهای بهداشتی بوده است. بر این اساس، آموزش مردم و توانمندسازی جامعه برای پیشگیری و مراقبت از بیماریها به یک اصل مهم تبدیل شده است. در این راستا، ارتقاء سواد سلامت اقشار مختلف جامعه و شناسایی عوامل مؤثر و همبسته با آن از اهداف مهم نظام سلامت به حساب می‌آید. بنابراین، ارتقاء سواد سلامت جامعه نیازمند آموزش و آگاهی‌بخشی است و نقش بسیار مهمی در توانمندسازی مردم به‌منظور بهبود مدیریت بیماری کووید-۱۹ دارد.
مطالعات نیز نشان داده‌اند که محدودیت سواد سلامت، عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی به دنبال دارد. این مسئله وضعیت سلامت افراد را ضعیف‌تر می‌کند و هزینه‌های مراقبت سلامت، میزان مراجعه به اورژانس، طول دوره درمان در بیمارستان و میزان مرگ‌ومیر را افزایش می‌دهد. علاوه بر این تأثیرات منفی اقتصادی ناشی از نقصان سواد سلامت بر بیماران و سیستم بهداشت را نمی‌توان نادیده گرفت. همه این موارد نشان‌دهنده لزوم توجه به سواد سلامت افرادند.
بنابراین، از آنجا که سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، قابلیت آموزش دارد، به سیاست‌گذاران سلامت و متولیان آموزش عمومی توصیه می‌شود که برای ترویج خودمراقبتی بهداشتی در دوره پاندمی بیماری کووید-۱۹ این متغیرها را در کانون توجه قرار دهند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش به بررسی نقش سواد سلامت در مواجهه با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، پرداخته است. نتایج پژوهش نشان داد که در مورد رابطه میان متغیرهای فردی (جنسیت، تحصیلات و همچنین میزان استفاده از شبکه‌های مجازی) با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، آن‌چنان‌که از نتایج برمی‌آید، میزان اضطراب میان زنان بیشتر از مردان گزارش شده است که با نتایج محمدی و همکاران (۲۰۱۷)، روی و همکاران (۲۰۲۰)، رباط‌سرپوشی و همکاران (۲۰۱۸) و محمدی و همکاران (۱۴۰۰) همسو است. همچنین بین کسانی که تحصیلات یکسان و نایکسانی داشته‌اند از جهت گرایش به اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، تفاوت معناداری وجود دارد، به‌گونه‌ای که افرادی که تحصیلات بالایی داشتند نسبت به کسانی که تحصیلات کمتری داشتند اضطراب کمتری را تجربه می‌کردند. نتایج حاصل از ضریب همبستگی میان میزان استفاده از شبکه‌های مجازی با اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، حاکی از وجود رابطه بین این دو متغیر است. همچنین رابطه ابعاد سواد سلامت (متغیر خواندن، دسترسی، فهم و درک، ارزیابی، تصمیم‌گیری و رفتار) بر اضطراب ناشی از بیماری کووید-۱۹، حاکی از ارتباط میان آنهاست که این نتایج با تحقیق پیوند و همکاران (۲۰۲۰)، هارت و همکاران (۲۰۱۴)، روی و همکاران (۲۰۲۰)، لی و همکاران (۲۰۲۰)، آینه و حسین‌پور (۲۰۲۱) و باقری شیخان شکفته و همکاران (۲۰۲۱) که بیان می‌کنند سواد سلامت و سواد رسانه‌ای به مقدار قابل‌توجهی از واریانس ترس از کووید-۱۹، ویروس را پیش‌بینی می‌کنند، هم‌خوانی دارد؛ زیرا نیمی از جمعیت ایران دارای محدودیت سواد سلامت بوده و این محدودیت در گروههای آسیب‌پذیر، ازجمله سالمندان، زنان خانه‌دار، افراد بیکار و افراد باسواد عمومی محدود، شایع‌تر است. به‌گونه‌ای که این امر آنان را در معرض خطر در مورد انحراف از سلامت قرار می‌دهد.
از طرفی سواد سلامت ناکافی در بین افراد مشکلی شایع است؛ به‌طوری‌که شانس انجام رفتارهای تشخیصی و پیشگیرانه حوزه‌های مربوط به سلامت را کاهش داده است و ضروری است مداخلات لازم برای ارتقای سطح سواد سلامت طراحی و به اجرا درآید.
بنابراین، با توجه به نتایج گفته‌شده مشخص می‌شود که از نقاط قوت سواد سلامت تأثیر بر نتایج سلامتی و همچنین کاهش استرس و اضطراب بیماران است؛ زیرا نقش مهمی در تصمیم‌گیری افراد در مورد نیازهای حوزه سلامت خود ایفا می‌کند. بنابراین، آموزش و نحوه آموزش به افراد جامعه (ازنظر درک اطلاعات سلامت) بسیار مهم است؛ که برای رفع آن باید راهبردهای متفاوتی چون محدودکردن اطلاعات ارائه‌شده، عدم استفاده از اصطلاحات تخصصی، جستجو برای یافتن محتوای آموزشی متناسب با توانایی خواندن افراد، استفاده از تصاویر برای توضیح مفاهیم مهم و... ارائه شود.
برای آموزش افراد معمولا به سطح سواد عمومی افراد و نه لزوما سواد سلامت آنها توجه می‌شود. حال‌آنکه تفاوت بارزی بین سواد سلامت و سواد عمومی وجود دارد. سواد عمومی شامل توانایی خواندن، نوشتن و داشتن مهارتهای پایه‌ای است. در مقابل سواد سلامت به‌عنوان یک مهارت شناختی و اجتماعی تعریف می‌شود که توانایی افراد را در دستیابی، فهم و استفاده از اطلاعات در راستای ارتقای سلامت تعیین می‌کند، زیرا مطالعات نشان داده که محدودیت سواد سلامت در میان شهروندان عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی از قبیل عدم دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، تمایل کمتر به پیگیری درمان، تبعیت دارویی اندک، افزایش میزان مراجعه به اورژانسها، افزایش طول دوره درمان در بیمارستان و افزایش میزان مرگ‌ومیر ایجاد کرده و تأثیر چشم‌گیری در استفاده از خدمات مراقبت سلامت دارد.
پیشنهادهایی که می‌توان بر اساس این پژوهش به آن اشاره کرد، توجه به ابعاد و شاخصهای دیگر سلامت در مضامین برنامه‌ها، آموزشها و دیدگاههای کارشناسان بهداشت جهانی و همسوکردن آن با هدف نزدیک‌کردن دیدگاهها است. همچنین رفع نقص و کمبودها و کاستیها، برنامه‌ریزیهای بلندمدت برای ارتقای سواد سلامت کافی برای تشخیص و پیشگیری از بیماریهای شایع نیز مهم است. در آخر بررسی بار اقتصادی سواد سلامت برای افراد جامعه و همچنین نظام بهداشت و درمان کشور نیز مهم می‌نماید.
از محدودیتهای این پژوهش، می‌توان به زمان گردآوری داده‌ها با توجه به همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ اشاره کرد که باعث شد پژوهشگران محلی به‌سختی پرسشنامه‌ها را گردآوری کنند؛ که درنهایت، سبب آن شد که امکان اجرای نمونه‌گیری تصادفی به‌سختی صورت بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تهیه این مقاله مشارکت داشته‌اند.
منابع مالی
برای این مقاله از شخص و یا سازمانی هیچ‌گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
تعارض منافع
نویسندگان اظهار داشته‌اند تضاد منافعی وجود ندارد.
پیروی از اصول اخلاقی پژوهش
در مطالعه حاضر تمامی ملاحظات اخلاقی ازجمله شرط امانت‌داری، صداقت و عدم سرقت ادبی رعایت شده است.
Aghamolaei, T. Hossein, Z., Hosseini, F.S., & Ghanbarnejhad, A. (2016). The Relationship between Health Literacy and Health Promoting Behaviors. Journal of Preventive Medicine, 3(2), 36-43.
Alipour, A., Ghadami، A., Alipour, Z., Abdollahzadeh, H. (2020). Preliminary validation of the Corona Disease Anxiety Scale (CDAS) in the Iranian sample. Quarterly Journal of Health Psycholog. 8(32), 163-175.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.
Asmundson, G. J. G. and Taylor, S. (2020). How health anxiety influences responses to viral outbreaks like COVID-19: What all decision-makers, health authorities, and health care professionals need to know. Journal of Anxiety Disorders. 71, 102211-102211. DOI: 10.1016/j.janxdis.2020.102211
Ayeneh, M. Hosseinpour,M.(2021), Investigating the Influence of Factors Effective in Using Social Media on Improving E-Health Literacy of Citizens in Crisis, Journal of Health and Biomedical Informatics; 8 (1),84-93 URL: http://jhbmi.ir/article-1-545-en.html
Bagheri Sheykhangafshe, F., Shabahang, R., Tajbakhsh, K., Moghadam, A.H., Sharifipour Choukami, Z., Mousavi, M.,(2021). Role of Health Anxiety, Anxiety Sensitivity, and Somatosensory Amplification in Predicting of Students’ COVID-19 Anxiety, The Quarterly Journal of Psychological Studies, Volume 16(4), Serial Number 61, 77-91.
Baker DW, Gazmararian JA, Williams MV, Scott T, Parker RM, Green D, et al.(2002). Functional health literacy and the risk of hospital admission among Medicare managed care enrollees. American Journal of Public Health; 92, 1278-83.
Bohlman, L.: Panzer, A.; Kindig. D. (2004). Health literacy: a prescription to end confusion. Washington (DC): National Academies Press. http://www.nap.edu/catalog/10883.htm.
Capezzani L, Ostacoli L, Cavallo M, Carletto S, Fernandez I, Solomon R, & et al. (2013). EMDR and CBT for cancer patients: Comparative study of effects on PTSD, anxiety, and depression. J EMDR Pract Res. 7(3),134-43.
Demorest my P.(2019). Happiness, love, and compassion as antidotes for anxiety. The Journal of Positive Psychology. P: 7:1-0. https://doi.org/10.1080/17439760.2019.1627399
Diviani, N., Putte, B., Giani, S., Weert, J. (2015). Low Health Literacy and Evaluation of Online Health Information: A Systematic Review of the Literature. Journal of Medical Internet Research,17(5): e112.doi: 10.2196/jmir.4018.
Farahati, M.(2020). Psychological Impacts Of The Spread Of Coronavirus In Society. Social Impact Assessment, Volume 1, Number 2 (SUPPLEMENT), 207-225.cts Of The Spread Of Coronavirus In Society. Social Impact Assessment, Volume 1 , Number 2 (SUPPLEMENT
Fathi, F, Rezaei sofi, (2016). The Relationship between Health Literacy and Physical Activity Level of Elderly Women in the City of Urmia, Journal of Health Literacy, Volume 2(1), p,12-21.
Hacimusalar, Y., Talih, T. and Karaaslan, O. (2020). How Do Health Anxiety, Somatosensory Amplification, and Depression Levels Relate to Non-cyclical Mastalgia? A Case–Control Study. Indian Journal of Surgery. 1-7. DOI: 10.1007/s12262-019-02014y.
hagh ghadam, S., Ali Fathi Ashtiani, A., Rahnejat, M., Ahmadi Tahour Soltani, T., Ebrahimi, A., M., Donyavi, V., Jahandari,P. (2020). Psychological Consequences and Interventions during the COVID-19 Pandemic: Narrative Review. Journal Marine Medicine.;2 (1),1-11. URL: http://jmarmed.ir/article-1-74-en.html
Hardeman, W., Sutton, S., Griffin, S., Johnston, M., White, A., Wareham, N. J, Kinmonth, A. (2005). A causal modelling approach to the development of theory-based behaviour change programmes for trial evaluation. Health Educ Res;20(6):676-687.
Harper, Crig. A., Satchell, Liam. P., Fido, Dean., Latzman, Robert. D. (2020). Functional fear predicts public health compliance in the COVID-19 pandemic. International journal of mental health and addiction, 19(5):1875-1888. doi: 10.1007/s11469-020-00281-5.
Hart, T., Blacker, S., Panjwani, A., Torbit, L., Evans, M. (2014) Development of multimedia informational tools for breast cancer patients with low levels of health literacy. Journal of Patient Education and Counseling; 98, 370-377. doi: 10.1016/j.pec.2014.11.015.
Howard D,H., Sentell, T., Gazmararian, J A.(2006). Impact of health literacy on socioeconomic and racial differences in health in an elderly population. Journal of General Internal Medicine 2006; 21, 857-61.
Howard DH, Sentell T, Gazmararian JA. (2006), Impact of health literacy on socioeconomic and racial differences in health in an elderly population. Journal of General Internal Medicine, 21: 857-61. doi: 10.1111/j.1525-1497.2006.00530.x
Kanj, M, Mitic, W. (2014).Health literacy and health promotion, definition, concepts and examples in Eastern Mediteranean Region. WHO Regional Office for the Eastern Mediteranean Region; 2010. Available from: http://www.who.int/healthpromotion/conferences/7gc hp/Track1_Inner.pdf. Accessed Jan 10, 2014.
Katzelnick, DJ., Kobak,KA., DeLeire,.T, Henk HJ., Greist, JH., Davidson, JR., Schneier, FR., Stein MB, Helstad CP.( 2001).Generalized social Anexiety disorder in managed care. American Journal of psychiatry:12-1999-2007.
Kiani, Z., Simbar, M., Dolatian, M., Zaeri, F.(2015). Relationship between structural social determinants of health and women’s empowerment in reproductive health. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research; 13 (2),1-15URL: http://sjsph.tums.ac.ir/article-1-5262-fa.html
Kumar, A., Somani, A. (2020). Dealing with corona virus anxiety and OCD. Asian Journal of Psychiatry, 102053. Published online 2020 Apr 10. doi: 10.1016/j.ajp.2020.102053
Li, S., Wang, Y., Xue, J., Zhao, N., Zhu, T.(2020) The impact of COVID-19 epidemic declaration on psychological consequences: a study on active Weibo users. Int J Environ Res Public Health 2020; 17(6): 2032.
Liu, S., Yang, L., Zhang, C., Xiang, Y ., Liu, Z., Hu, S.,Zhang, B. (2020). Online mental health services in China during the COVID-19 outbreak. The Lancet Psychiatry. 7(4), 47-50. DOI:https://doi.org/10.1016/S2215-0366(20)30077-8
Mahdavi,Z., Ramezani, A., Ghanbari, S., Khodakarim, L. (2017). Relationship between health literacy and female cancers preventive behaviors. Journal Payeh; 16 (5),613-625 URL: http://payeshjournal.ir/article-1-84-fa.html
Mahmoudi, H., Taheri, A. (2015). Relation between Information Literacy and Health Literacy of Students in Ferdowsi University of Mashhad. Journal Human Information Interaction; 2 (2),31-41. URL: http://hii.khu.ac.ir/article-1-2488-fa.html
Mohammadi, S., Nakhaeizadeh, Amir Maleck, Arazi, Taj Mohammad.(2021). Assessment of Covid-19-related Anxiety and its Physical and Psychological Symptoms in the Iranian Adult. Journal of Military Medicine; 23 (2):142-150. URL: http://militarymedj.ir/article-1-2678-fa.html.
Montazeri, A., Tavousi, M., Rakhshani, F., Azin, A., Jahangiri, K., Ebadi, M., Naderimagham, S., Solimanian, A., Sarbandi, F., Motamedi, A., Naghibi Sistani, M. (2014). Health Literacy For Iranian Adults (Helia): Development And Psychometric Properties. Journal Payeh. Volume 13 , Number 5; Page(s) 589-600.
Mosheva, M., Hertz‐Palmor, N., Dorman Ilan, S., Matalon, N., Pessach, I. M., Afek, A., Gothelf, D. (2020). Anxiety, pandemic‐related stress and resilience among physicians during the COVID‐19 pandemic. Depression and anxiety. 37(10), 965-971. doi: 10.1002/da.23085
Naghibi, SeysedAbolhassan; Chaleshgar Kordasiabi, Mosharafeh.(2017). Clinical ExcellenceA review of Social Determinants of Health. Clinical Excellence, 7(2): 50-62.
Panahi, R., Ebrahimi, G., Kazemi, S., Tavousi, M. (2018). Health Literacy: An Effective Component To Overcome Perceived Barriers To Adoption Of Preventive Behaviors In The Health Belief Model (Letter To Editor). Journal of Education and Community Health, Volume 5, Number 3 (19); Page(s) 1 To 3.
Peyvand, M,, Kargar, S., Hajizade, F.,(2020). The Role of Health Literacy Promotion in Epidemic Control Corona 19, Journal of Health Literacy, Volume:5 Issue: 1.p:9-11
Rahmani, R., Sargazi, V., Shirzaei Jalali M., Babamiri, M. (2020). Relationship between COVID-19-caused Anxiety and Job Burnout among Hospital Staff: A Cross-sectional Study in the Southeast of Iran. Journal of Occupational Hygiene Engineering Hamadan University of Medical Science. 2020; 7 (4),61-69 URL: http://johe.umsha.ac.ir/article-1-647-fa.html
Regidor E.(2006). Social determinants of health: a veil that hides socioeconomic position and its relation with health. Journal of Epidemiology and Community Health. 2006;60(10):896-901.
Robatsarpooshi, D., Tavakoly Sany,B., Alizadeh Siuki, H., Peyman, N., (2019). Assessment of health literacy studies in iran: systematic review, Journal of Sabzevar University of Medical Sciences, 25, Number 6. 793 - 807.
Rowlands, G., Shaw A, Jaswal, S., Smith, S., Harpham, T.(2017). Health literacy and the social determinants of health: a qualitative model from adult learners. Health Promotion International. 2017;32(1),130 -8. PMID: 28180257 DOI: 10.1093/heapro/dav0936
Roy, D., Tripathy, S., Kar Sujita, K., Sharma, N., Verma Sdhir, K., Kaushal, V. (2020) Study of knowledge, attitude, anxiety & perceived mental healthcare need in Indian population during COVID-19 pandemic. Asian Journal Psychiatr.( 51), 1-7.
Santos, C. F. (2020). Reflections about the impact of the SARS-COV-2/COVID-19 pandemic on mental health. Brazilian Journal of Psychiatry. (3): 329-329. doi: 10.1016/j.ajp.2020.102083.
Schillinger, D., Grumbach, K., Piette, J., Wang, F., Osmond, D., Daher, C., Jorge, P., Gabriela Diaz S., Andrew B. (2002). Association of health literacy with diabetes outcomes. The Journal of Aerican Medical Association; 288, 475-82
Scott Tracy L., Gazmararian, Julie A., Williams, Mark V., Baker, D W. (2002). Health literacy and preventive health care use among Medicare enrollees in a managed care organization. Medical Care, 40: 395-404. doi: 10.1001/jama.288.4.475. DOI: 10.1097/00005650-200205000-00005
Shafi’abadi, A., Naseri, G. (2013). Theories of Counseling and Psychotherapy, Tehran: University Publishing Center.
Shamloo, S. (1999). Mental Health, Tehran, Roshd, 13th edition.
Sihota, S., Lennard, L. (2004). Health literacy: being able to make the most of health. London: National Consumer Council.
Wang, C., Pan .R., Wan, X., Tan, Y., Xu, L., McIntyre, R S., Faith, N.C., Bach Tran, Ho., Vijay, K. S., Cyrus, H.,(2020). A longitudinal study on the mental health of general population during the COVID-19 epidemic in China. Brain Behavior and Immunity. 2020;87, 40-48. doi: 10.1016/j.bbi.2020.04.028
World Health Organisation. Mental health and psychosocial considerations during the COVID-19 outbreak, 18 March 2020. Geneva: World Health Organization; 2020. Contract No.: WHO/2019-nCoV/Mental Health/2020.1
World Health Organization (2008). Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health: Commission on Social Determinants of Health final report. Available at: www.who.int/whr/2008/whr08_en.pdf.
Wright, Kristi. D., Lebell, Megan. A. Adams. Carleton, R. Nicholas. (2016). Intolerance of uncertainty, anxiety sensitivity, health anxiety, and anxiety disorder symptoms in youth. Journal of Anxiety Disorders. 100(41): 35-42. doi: 10.1016/j.janxdis.2016.04.011.
Zhao, J., Yin, Huira., Zhang, G., Li, G., Shang, B., Wang, C., Chen, Li. (2019). A meta‐analysis of randomized controlled trials of laughter and humo interventions on depression, anxiety and sleep quality in adults. Journal of Advanced Nursing, 75 (11), 2435–2448. doi: 10.1111/jan.14000.
Alipour, A., Ghadami، A., Alipour, Z., Abdollahzadeh, H. (2020). Preliminary validation of the Corona Disease Anxiety Scale (CDAS) in the Iranian sample. Quarterly Journal of Health Psycholog. 8(32), 163-175.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.
Asmundson, G. J. G. and Taylor, S. (2020). How health anxiety influences responses to viral outbreaks like COVID-19: What all decision-makers, health authorities, and health care professionals need to know. Journal of Anxiety Disorders. 71, 102211-102211. DOI: 10.1016/j.janxdis.2020.102211
Ayeneh, M. Hosseinpour,M.(2021), Investigating the Influence of Factors Effective in Using Social Media on Improving E-Health Literacy of Citizens in Crisis, Journal of Health and Biomedical Informatics; 8 (1),84-93 URL: http://jhbmi.ir/article-1-545-en.html
Bagheri Sheykhangafshe, F., Shabahang, R., Tajbakhsh, K., Moghadam, A.H., Sharifipour Choukami, Z., Mousavi, M.,(2021). Role of Health Anxiety, Anxiety Sensitivity, and Somatosensory Amplification in Predicting of Students’ COVID-19 Anxiety, The Quarterly Journal of Psychological Studies, Volume 16(4), Serial Number 61, 77-91.
Baker DW, Gazmararian JA, Williams MV, Scott T, Parker RM, Green D, et al.(2002). Functional health literacy and the risk of hospital admission among Medicare managed care enrollees. American Journal of Public Health; 92, 1278-83.
Bohlman, L.: Panzer, A.; Kindig. D. (2004). Health literacy: a prescription to end confusion. Washington (DC): National Academies Press. http://www.nap.edu/catalog/10883.htm.
Capezzani L, Ostacoli L, Cavallo M, Carletto S, Fernandez I, Solomon R, & et al. (2013). EMDR and CBT for cancer patients: Comparative study of effects on PTSD, anxiety, and depression. J EMDR Pract Res. 7(3),134-43.
Demorest my P.(2019). Happiness, love, and compassion as antidotes for anxiety. The Journal of Positive Psychology. P: 7:1-0. https://doi.org/10.1080/17439760.2019.1627399
Diviani, N., Putte, B., Giani, S., Weert, J. (2015). Low Health Literacy and Evaluation of Online Health Information: A Systematic Review of the Literature. Journal of Medical Internet Research,17(5): e112.doi: 10.2196/jmir.4018.
Farahati, M.(2020). Psychological Impacts Of The Spread Of Coronavirus In Society. Social Impact Assessment, Volume 1, Number 2 (SUPPLEMENT), 207-225.cts Of The Spread Of Coronavirus In Society. Social Impact Assessment, Volume 1 , Number 2 (SUPPLEMENT
Fathi, F, Rezaei sofi, (2016). The Relationship between Health Literacy and Physical Activity Level of Elderly Women in the City of Urmia, Journal of Health Literacy, Volume 2(1), p,12-21.
Hacimusalar, Y., Talih, T. and Karaaslan, O. (2020). How Do Health Anxiety, Somatosensory Amplification, and Depression Levels Relate to Non-cyclical Mastalgia? A Case–Control Study. Indian Journal of Surgery. 1-7. DOI: 10.1007/s12262-019-02014y.
hagh ghadam, S., Ali Fathi Ashtiani, A., Rahnejat, M., Ahmadi Tahour Soltani, T., Ebrahimi, A., M., Donyavi, V., Jahandari,P. (2020). Psychological Consequences and Interventions during the COVID-19 Pandemic: Narrative Review. Journal Marine Medicine.;2 (1),1-11. URL: http://jmarmed.ir/article-1-74-en.html
Hardeman, W., Sutton, S., Griffin, S., Johnston, M., White, A., Wareham, N. J, Kinmonth, A. (2005). A causal modelling approach to the development of theory-based behaviour change programmes for trial evaluation. Health Educ Res;20(6):676-687.
Harper, Crig. A., Satchell, Liam. P., Fido, Dean., Latzman, Robert. D. (2020). Functional fear predicts public health compliance in the COVID-19 pandemic. International journal of mental health and addiction, 19(5):1875-1888. doi: 10.1007/s11469-020-00281-5.
Hart, T., Blacker, S., Panjwani, A., Torbit, L., Evans, M. (2014) Development of multimedia informational tools for breast cancer patients with low levels of health literacy. Journal of Patient Education and Counseling; 98, 370-377. doi: 10.1016/j.pec.2014.11.015.
Howard D,H., Sentell, T., Gazmararian, J A.(2006). Impact of health literacy on socioeconomic and racial differences in health in an elderly population. Journal of General Internal Medicine 2006; 21, 857-61.
Howard DH, Sentell T, Gazmararian JA. (2006), Impact of health literacy on socioeconomic and racial differences in health in an elderly population. Journal of General Internal Medicine, 21: 857-61. doi: 10.1111/j.1525-1497.2006.00530.x
Kanj, M, Mitic, W. (2014).Health literacy and health promotion, definition, concepts and examples in Eastern Mediteranean Region. WHO Regional Office for the Eastern Mediteranean Region; 2010. Available from: http://www.who.int/healthpromotion/conferences/7gc hp/Track1_Inner.pdf. Accessed Jan 10, 2014.
Katzelnick, DJ., Kobak,KA., DeLeire,.T, Henk HJ., Greist, JH., Davidson, JR., Schneier, FR., Stein MB, Helstad CP.( 2001).Generalized social Anexiety disorder in managed care. American Journal of psychiatry:12-1999-2007.
Kiani, Z., Simbar, M., Dolatian, M., Zaeri, F.(2015). Relationship between structural social determinants of health and women’s empowerment in reproductive health. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research; 13 (2),1-15URL: http://sjsph.tums.ac.ir/article-1-5262-fa.html
Kumar, A., Somani, A. (2020). Dealing with corona virus anxiety and OCD. Asian Journal of Psychiatry, 102053. Published online 2020 Apr 10. doi: 10.1016/j.ajp.2020.102053
Li, S., Wang, Y., Xue, J., Zhao, N., Zhu, T.(2020) The impact of COVID-19 epidemic declaration on psychological consequences: a study on active Weibo users. Int J Environ Res Public Health 2020; 17(6): 2032.
Liu, S., Yang, L., Zhang, C., Xiang, Y ., Liu, Z., Hu, S.,Zhang, B. (2020). Online mental health services in China during the COVID-19 outbreak. The Lancet Psychiatry. 7(4), 47-50. DOI:https://doi.org/10.1016/S2215-0366(20)30077-8
Mahdavi,Z., Ramezani, A., Ghanbari, S., Khodakarim, L. (2017). Relationship between health literacy and female cancers preventive behaviors. Journal Payeh; 16 (5),613-625 URL: http://payeshjournal.ir/article-1-84-fa.html
Mahmoudi, H., Taheri, A. (2015). Relation between Information Literacy and Health Literacy of Students in Ferdowsi University of Mashhad. Journal Human Information Interaction; 2 (2),31-41. URL: http://hii.khu.ac.ir/article-1-2488-fa.html
Mohammadi, S., Nakhaeizadeh, Amir Maleck, Arazi, Taj Mohammad.(2021). Assessment of Covid-19-related Anxiety and its Physical and Psychological Symptoms in the Iranian Adult. Journal of Military Medicine; 23 (2):142-150. URL: http://militarymedj.ir/article-1-2678-fa.html.
Montazeri, A., Tavousi, M., Rakhshani, F., Azin, A., Jahangiri, K., Ebadi, M., Naderimagham, S., Solimanian, A., Sarbandi, F., Motamedi, A., Naghibi Sistani, M. (2014). Health Literacy For Iranian Adults (Helia): Development And Psychometric Properties. Journal Payeh. Volume 13 , Number 5; Page(s) 589-600.
Mosheva, M., Hertz‐Palmor, N., Dorman Ilan, S., Matalon, N., Pessach, I. M., Afek, A., Gothelf, D. (2020). Anxiety, pandemic‐related stress and resilience among physicians during the COVID‐19 pandemic. Depression and anxiety. 37(10), 965-971. doi: 10.1002/da.23085
Naghibi, SeysedAbolhassan; Chaleshgar Kordasiabi, Mosharafeh.(2017). Clinical ExcellenceA review of Social Determinants of Health. Clinical Excellence, 7(2): 50-62.
Panahi, R., Ebrahimi, G., Kazemi, S., Tavousi, M. (2018). Health Literacy: An Effective Component To Overcome Perceived Barriers To Adoption Of Preventive Behaviors In The Health Belief Model (Letter To Editor). Journal of Education and Community Health, Volume 5, Number 3 (19); Page(s) 1 To 3.
Peyvand, M,, Kargar, S., Hajizade, F.,(2020). The Role of Health Literacy Promotion in Epidemic Control Corona 19, Journal of Health Literacy, Volume:5 Issue: 1.p:9-11
Rahmani, R., Sargazi, V., Shirzaei Jalali M., Babamiri, M. (2020). Relationship between COVID-19-caused Anxiety and Job Burnout among Hospital Staff: A Cross-sectional Study in the Southeast of Iran. Journal of Occupational Hygiene Engineering Hamadan University of Medical Science. 2020; 7 (4),61-69 URL: http://johe.umsha.ac.ir/article-1-647-fa.html
Regidor E.(2006). Social determinants of health: a veil that hides socioeconomic position and its relation with health. Journal of Epidemiology and Community Health. 2006;60(10):896-901.
Robatsarpooshi, D., Tavakoly Sany,B., Alizadeh Siuki, H., Peyman, N., (2019). Assessment of health literacy studies in iran: systematic review, Journal of Sabzevar University of Medical Sciences, 25, Number 6. 793 - 807.
Rowlands, G., Shaw A, Jaswal, S., Smith, S., Harpham, T.(2017). Health literacy and the social determinants of health: a qualitative model from adult learners. Health Promotion International. 2017;32(1),130 -8. PMID: 28180257 DOI: 10.1093/heapro/dav0936
Roy, D., Tripathy, S., Kar Sujita, K., Sharma, N., Verma Sdhir, K., Kaushal, V. (2020) Study of knowledge, attitude, anxiety & perceived mental healthcare need in Indian population during COVID-19 pandemic. Asian Journal Psychiatr.( 51), 1-7.
Santos, C. F. (2020). Reflections about the impact of the SARS-COV-2/COVID-19 pandemic on mental health. Brazilian Journal of Psychiatry. (3): 329-329. doi: 10.1016/j.ajp.2020.102083.
Schillinger, D., Grumbach, K., Piette, J., Wang, F., Osmond, D., Daher, C., Jorge, P., Gabriela Diaz S., Andrew B. (2002). Association of health literacy with diabetes outcomes. The Journal of Aerican Medical Association; 288, 475-82
Scott Tracy L., Gazmararian, Julie A., Williams, Mark V., Baker, D W. (2002). Health literacy and preventive health care use among Medicare enrollees in a managed care organization. Medical Care, 40: 395-404. doi: 10.1001/jama.288.4.475. DOI: 10.1097/00005650-200205000-00005
Shafi’abadi, A., Naseri, G. (2013). Theories of Counseling and Psychotherapy, Tehran: University Publishing Center.
Shamloo, S. (1999). Mental Health, Tehran, Roshd, 13th edition.
Sihota, S., Lennard, L. (2004). Health literacy: being able to make the most of health. London: National Consumer Council.
Wang, C., Pan .R., Wan, X., Tan, Y., Xu, L., McIntyre, R S., Faith, N.C., Bach Tran, Ho., Vijay, K. S., Cyrus, H.,(2020). A longitudinal study on the mental health of general population during the COVID-19 epidemic in China. Brain Behavior and Immunity. 2020;87, 40-48. doi: 10.1016/j.bbi.2020.04.028
World Health Organisation. Mental health and psychosocial considerations during the COVID-19 outbreak, 18 March 2020. Geneva: World Health Organization; 2020. Contract No.: WHO/2019-nCoV/Mental Health/2020.1
World Health Organization (2008). Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health: Commission on Social Determinants of Health final report. Available at: www.who.int/whr/2008/whr08_en.pdf.
Wright, Kristi. D., Lebell, Megan. A. Adams. Carleton, R. Nicholas. (2016). Intolerance of uncertainty, anxiety sensitivity, health anxiety, and anxiety disorder symptoms in youth. Journal of Anxiety Disorders. 100(41): 35-42. doi: 10.1016/j.janxdis.2016.04.011.
Zhao, J., Yin, Huira., Zhang, G., Li, G., Shang, B., Wang, C., Chen, Li. (2019). A meta‐analysis of randomized controlled trials of laughter and humo interventions on depression, anxiety and sleep quality in adults. Journal of Advanced Nursing, 75 (11), 2435–2448. doi: 10.1111/jan.14000.
نوع مطالعه: اصیل |
موضوع مقاله:
سلامت اجتماعی
دریافت: 1400/11/14 | پذیرش: 1401/7/4 | انتشار: 1401/11/19
دریافت: 1400/11/14 | پذیرش: 1401/7/4 | انتشار: 1401/11/19
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
