مقدمه: این مقاله در پی بررسی دلایل تغییر الگوی مصرف از مواد کم‌خطر به پرخطر و نیز شناسایی عوامل زمینه‌ساز آن در بین افراد معتاد استان خراسان شمالی است.

چارچوب نظری این تحقیق، شامل نظریۀ فشار اجتماعی، نظریۀ آنومی، تداعی افتراقی، کنترل اجتماعی، مدل سازگاری، تعارض اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی و نظریۀ مبادله است.

روش: تحقیق به‌صورت پیمایشی بوده و جمعیت آماری تحقیق را افراد سوء‌مصرف‌کنندۀ مواد کم‌خطر در گذشته تشکیل می‌دهد که درحال‌حاضر الگوی مصرف را به مواد پرخطر تغییر داده‌اند. در بررسی به‌عمل‌آمده برای دستیابی به اطلاعات کمّی در این پژوهش، دو گروه از معتادان زندانی‌شده و مراجعه‌کننده به واحد درمانی کلینیک ثامن از شهرستان بجنورد انتخاب شدند که هر دو گروه، تغییر در الگوی مصرف داشته‌اند و ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش‌نامه‌ای محقق‌ساخته است. روش آماری استفاده‌شده نیز شامل رگرسیون چندمتغیره و تحلیل مسیروفی دو تک‌متغیره است.

یافته‌ها: براساس یافته‌های این پژوهش، روند تغییرات الگوی مصرف حاکی‌از تغییر مادۀ مصرفی از تریاک به موادی مانند هروئین و حشیش و تغییر روش مصرف مواد از روش‌های دشواری همچون تدخین به روش‌های ساده‌تری همچون خوردن و تزریق بوده و کاهش سن مصرف مواد هم مشاهده می‌شود.

بحث: نتایج تحقیق گویای این است که بین فشار (محرومیت) اجتماعی، تعامل با خانواده و هم­بستگی در خانواده، فقر فرهنگی، ناخالصی مواد و تغییر الگوی مصرف مواد مخدر، رابطۀ معنی‌دار وجود دارد. به‌طور‌ِکلی عواملی که باعث شده تا افراد معتاد این استان از مواد کم‌خطر به پرخطر روی آورند، عبارت‌اند از: ارزان‌شدن مواد پرخطر، رونق کارگاه‌های صنعتی تولید مواد پرخطر، ناخالصی مواد کم‌خطر، وجود فشارهای اجتماعی همچون فقر و بیکاری در بین حاشیه‌نشینان، افزایش خرده‌فروشی مواد مخدر در محیط‌های آلوده و وجود فقر فرهنگی در بین برخی خانوادها و ناآگاهی آن‌ها از آثار تسکینی و تقویتی مواد.