مقدمه
سوءمصرف
مواد یک الگوی
غیر انطباقی مصرف
مواد است که در
آن فرد به مصرف
نامناسب مواد پرداخته
و این مسئله
منجر به آسیب
جدی عاطفی، شناختی
و رفتاری در
محل کار،
مدرسه و خانه میشود
(ربر[1]،
1996). سوءمصرف مواد
و عوارض نامطلوب
آن یکی از ناگوارترین
آسیبهای اجتماعی
به شمار میآید
که باعث مشکلات
سلامتی، اقتصادی
و اجتماعی جدی
به ویژه در بین
نوجوانان و جوانان
میشود (زاده
محمدی، سروش
فر و غلامرضا
کاشی،2015).
آمارهای
موجود میزان
سوءمصرف مواد
را بالا نشان میدهند،
بهطوریکه در
40 سال گذشته روند
کلی آن رو به
افزایش بوده
است. بر اساس
برآوردهای
موجود تنها در
ایالاتمتحده
6/22 میلیون نفر سوءمصرف
کننده مواد
محرک هستند (واسیلوا[2]،2011).
بنا بر آمار
رسمی در ایران
حدود 200 هزار
نفر معتاد دائمی
و 800 هزار نفر
معتاد تفننی
در ایران وجود
دارد (خمرنیا
و پیوند، 2018).
موضوع سوءمصرف
مواد در ایران
در سالهای
اخیر روند رو
به رشدی
داشته،
جدیدترین
آمارهای
ارائه شده در
مطالعه مشکی و
همکاران در
سال 94 حاکی از
آن است که
شیوع سوءمصرف
مواد در استانهای
مختلف از 5/2
درصد در استان
تهران تا 17
درصد در استان
هرمزگان
متفاوت است.
از سوی دیگر
بررسیهای
انجام شده در
زمینه اعتیاد
بیشترین
فراوانی را در
گروه سنی 35-20 سال
گزارش میکند
و حدود 60 تا 70
درصد معتادین
را افراد بیسواد
و کمسواد
تشکیل میدهند.
روانشناسان و پژوهشگران
اجتماعی برای مصرف
مواد مخدر دلایل
گوناگونی مطرح
کردهاند. برخی
بر این باورند
که تلاش برای پذیرفته
شدن از سوی جامعه
و بالغ نشان دادن
خود ازجمله علل
گرایش به مصرف
مواد است (منشئی
و مظاهری،2009).
تحقیقات نشان دادهاند
هزینه پیشگیری
از وقوع این رفتارها
بسیار کمتر از
هزینههای رفع
مشکلات ناشی از
آنها پس از وقوع
رفتار است. به همین
دلیل ضروری است
عوامل مختلف تأثیرگذار
شناسایی شوند
(زاده محمدی، سروش
فر، غلامرضا
کاشانی و غلامرضا
کاشانی،2015). یک ویژگی
شخصیتی است که
با رفتارهای
اعتیادی
ارتباط داشته
و بهعنوان یک
عامل
تأثیرگذار
حفاظتی در
برابر گرایش
به مصرف مواد
عمل میکند،
شفقت به خود
است (ممتازی،2005).
شفقت به خود بهعنوان
یکی از سازههای
روانشناسی مثبت،
متضمن خودشناسی
و عاری از قضاوت
است (بشارت، کشاورز
و غلامعلی لواسانی،2015).
بهبیاندیگر
باید گفت افراد
هنگام برخورد با
موانع به جای انکار
و بزرگ کردن، آنها
را بدون هیچ قضاوتی
میپذیرند و به
جای سرزنش خود،
با نرمی با خود
رفتار میکنند
و به جای منحصربهفرد
دانستن خود در
شکستها و داشتن
نواقص آنها را
در تمامی افراد
مشترک میدانند
(نف[3]، 2003
الف، 2003 ب). به نظر
میرسد قدردانی
از بدن به عوامل
بین فردی مرتبط
است و سبکهای دلبستگی
و خودمحبت به طور
جداگانه بهعنوان
همبستگی مهم شناخته
شدهاند (بوگادان[4] و
همکاران، 2016). شفقت
به خود یک استراتژی
خودتنظیم برای
مقابله با احساسات
و احساسات خود
منحرف منفی است
(پیترسن[5]،2014).
گیلبرت (2005)
پیشنهاد کرد
که شفقت به
خود به دلیل
اینکه به افراد
کمک میکند تا
احساس امنیت،
پیوستگی و
آرامش هیجانی
داشته باشند میتواند
بهزیستی فرد
را ارتقاء
دهد، همچنین
افزایش شفقت
به خود بهبود
سلامت
روانشناختی
را با گذشت
زمان پیشبینی
میکند. مطالعه
ایسکیندر و
آکین[6]
(2011) نشان داد که
شفقت به خود،
وجه اشتراک
انسانی و ذهن
آگاهی به طور
منفی و خود
داوری، انزوا
و همدردی بیشازحد
به طور مثبت
به اعتیاد به
اینترنت
مرتبط است.
شواهد
پژوهشی نشان دادهاند
که تفاوتهای
فردی در خودمهارگری میتواند
پیامدهای
درمانی
اختلالات
مرتبط با مواد
نقش داشته
باشد (گیلبرت،
2005).
خودمهارگری، توانایی
سازگاری و تغییر
دادن خود متناسب
با محیط است، تغییر
پاسخهای درونی
فرد و قطع تمایلات
رفتاری ناشایست
و اجتناب از عمل
به آنهاست (تانجنی،
بامیستر و بون[7]،2004).
افرادی که از خودمهارگری
بالا یا توانایی
به تعویق انداختن
ارضای فوری نیازها
برخوردارند،
در کنترل افکار،
تنظیم هیجانات
و بازداری تکانهها
از افراد با خودمهارگری
کمتر، عملکرد بهتری
دارند (دریدر،
دبوار، بکر و ون
هوفت[8]،2001). خودمهارگری و
خودتنظیمی ذاتی
نیستند بلکه مهارتهایی
هستند که اکتسابی
بوده و قابل یادگیری
هستند (پور رضوی،
اله وری پور و توپچیان،2015).
خودمهارگری توانایی
تغییر رفتار برای
ارضای مهم است
(لی و گیبونس[9]،2017).
خودمهارگری بالا
قویاً سازگارانه
است و افراد را
قادر میکند تا
شادتر و سالمتر
زندگی کنند. افرادی
که دارای خودمهارگری
بالایی هستند توانایی
بیشتری در مدیریت
کردن زندگی و حفظ
خلقیاتشان و محدود
کردن مشروبات الکلی
دارند (سعیدی،
بهرامی احسان و
علی پور، 2016) و میزان
پایینتری از جرم
و بزهکاری در آنان
مشاهده میشود
و رفتارهای سالم
بیشتری بروز میدهند
(بامیستر و وناسچ[10]،2015).
خودمهارگری پایین
یکی از مهمترین
عوامل در پیشبینی
رفتارهای انحرافی
است، افرادی
که
خودمهارگری
پایینی دارند
بخت زیادی
برای تجربه
مواد و درگیر
شدن با مشکلات
مربوط به مصرف
مواد دارند.
پژوهش تجربی زیادی
با استفاده از
روشهای مبتنی
بر شواهد
گوناگون به
ارتباط بین
خودمهارگری
کم و مشکلات
مربوط به
الکل، ماری
جوانا،
کوکائین و
سایر مواد
مخدر دستیافتهاند
(لجویز[11]
و همکاران،2010).
در این رابطه
ساسمن، دنت و
لیو[12] (2003)
در پژوهش خود
که با یک
نمونه 1050 نفری
انجام شد،
نشان دادهاند
که بین کاربرد
سیگار، مصرف
الکل، ماری
جوانا و دیگر
مواد مخدر با
خودمهارگری
پایین رابطه
منفی معنادار
وجود دارد. همچنین
در پژوهشی
یوزل و هیفتز[13] (2014)
به این نتیجه
رسیدهاند افرادی
که در یک مقیاس
دارای فشار هنجاری
کمتری هستند، خودمهارگری
باعث تنظیم رفتار
و حداکثر سازگاری
با موقعیت در آنها
میشود و همچنین
خودمهارگری بالا
منجر به رفتار
شفقت به خود بیشتر
میشود. در پژوهشی
نشان داده شد افراد
در روزهایی که
دارای خودمهارگری
بالا هستند تمرینات
جسمانی بیشتر و
منظمتری انجام
میدهند (اسکاندب،
برترامز، سادک
و فوچس[14]،2017).
بنابراین
باید گفت ضعف در
خودمهارگری فرد
را در برابر سوءمصرف
مواد آسیبپذیر
میکند (بشارت،
نوربخش، رستمی
و فراهانی،2012).
شفقت
به خود با
عاطفه مثبت
بیشتر، ایجاد
بهزیستی
روانی،
رضایتمندی از
زندگی بالاتر
و راهبردهای مقابلهای
بیشتر منجر به
رفتارهای
فداکارانه به
ویژه رفتارهای
فداکارانه
همسر میشود (سلطانزاده،2012).
فداکاری درواقع
میل به چشمپوشی
از فعالیت و رفتاری
است که فرد خواهان
آن است یا دست زدن
به کارهایی است
که خوشایند شخص
نیست (خجسته مهر،
کراچیان و شیرالی نیا،2014). فداکاریهایی
که در جهت رسیدن
به نتیجه مثبت
انجام میشوند،
یعنی فداکاری با
انگیزه استقبالی،
شادی و آسودگی
خاطر بیشتری را
در پی دارند (هال[15]،2011).
و همین طور موجب
رضایت از زندگی،
رضایت و لذّت از
رابطه و کاهش ناسازگاری
در رابطه میشود.
(ایمپت، گیبل و
پپلا[16]،2005).
برخلاف آن
فداکاریهایی که
به منظور دوری
از نتایج منفی
انجام میشوند،
یعنی فداکاری با
انگیزه اجتنابی،
شادی و آسودگی
خاطر کمتری در
پی دارند و علاوه
بر آن موجب کاهش
رضایت از زندگی،
رضایت و لذت از
رابطه و به احتمال
بیشتر افزایش اثرات
منفی و ناسازگاری
در رابطه میشود
(ایمپت و همکاران،
2005). ام سی کن[17] (2005)
در پژوهشی
نشان داد بین
عامل با وجدان
بودن و فداکاری
و عامل تجربه
پذیری و مصرف
مواد همبستگی
منفی وجود
دارد. همچنین
در پژوهشی نشان
داده شد که زوجهای
فداکار به فکر
منافع روابطاند
و وقتیکه
منافع شخصی
خود را برای
رابطه با شریک
زندگیشان
کنار میگذارند،
برقراری
رابطه و آغاز
تعهد به شریک زندگیشان
را تسهیل میبخشند،
درواقع
دریافت پاسخهای
همدلانه از
سوی همسر بهمثابه
یک ضربهگیر
در برابر
اثرات منفی
افسردگی و
سوءمصرف مواد در
شریک زندگی
عمل میکند (استفنسون،
دلونگیس،
ازدیل و لهمن[18]،2014،
به نقل از
عباسی و
رستمی،2020).
درمجموع با توجه
به رشد
فزاینده
اعتیاد و نرخ
بالای
سوءمصرف مواد
که در دهههای
اخیر به عوارض
گرانباری
برای فرد،
خانواده و جامعه
منجر شده است
و با توجه به
اینکه خانواده
محل رشد و شکلگیری
شخصیت انسان
است و اختلال
در سازمان و
عملکرد آن میتواند
مسائل و
مشکلاتی
روانی و
اجتماعی
متعددی را در
پی داشته
باشد، بررسی
نقش رفتارهای
فداکارانه
همسری، شفقت
به خود و
خودمهارگری
از اهمیت
بسزایی
برخوردار است.
بنابراین هدف
پژوهش حاضر
پاسخ به این سؤال
است که آیا رفتارهای
فداکارانه همسر
نقش واسطه را در
رابطه شفقت به
خود و خودمهارگری
در درمانجویان
وابسته به مواد
ایفا میکند؟
روش
طرح
پژوهش و شرکتکنندگان
پژوهش
حاضر از نوع توصیفی
و از نمونه پژوهشهای
همبستگی است. در این
پژوهش هدف آن
است که به شناخت
دقیق صفات، ویژگیهای
شخصیتی،
رفتارهای فداکارانه،
شفقت به خود و خودمهارگری
در افراد
وابسته به
مواد که تحت
درمان قرار
دارند بپردازیم.
جامعه
آماری این پژوهش
را درمانجویان
وابسته به مواد
استان گیلان در
سال 1396 تشکیل دادند.
نمونه ما در این
پژوهش به صورت
تصادفی به تعداد
225 نفر از درمانجویان
کلینیکهای سرپایی
ترک اعتیاد استان
گیلان بود که
درمانجویان
در این کلینیکها
از دارودرمانی
و مشاورههای
فردی،
خانوادگی و
گروهی به
همراه یک تیم
که شامل پزشک
متخصص در
زمینه ترک
اعتیاد،
روانشناس با
مدرک mmt و پرستار
بهره میگیرند.
همچنین ملاکهای
انتخاب این نمونهها شامل
متأهل بودن و
تحت درمان کلینیکهای
ترک اعتیاد
باشند، بود.
تلاش شد
حداکثر تنوع
در شرکتکنندگان
در پژوهش وجود
داشته باشد (تنوع
در سن،
تحصیلات، نوع
مواد مصرفی،
سالهای مصرف).
میانگین شرکتکنندگان
در این پژوهش دارای
تحصیلات زیر
دیپلم،
میانگین نوع
مصرف مواد،
تریاک،
همچنین
میانگین
سالهای مصرف
در این افراد 9
سال و به طور
متوسط در
محدوده سنی 40
سال بودند.
در
پژوهش حاضر از
روش نمونهگیری
در دسترس و
برای تحلیل دادهها
از همبستگی پیرسون
و تحلیل مسیر استفاده
شد. این روش
تمایل به درک
این مسئله
دارد که مشارکتکنندگان
با توجه به
تنوع ویژگیهای
جمعیت شناختی
چگونه میتوانند
پدیده نقش واسطهای
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر را در
رابطه بین
شفقت به خود و
خودمهارگری
تجربه کنند و
چگونه آن را
درک کنند.
ابزار
پرسشنامه
شفقت به خود (SCS)[19]: این پرسشنامه
توسط نف (2003) ساخته
شده و دارای 26 سؤال
و 6 خرده مقیاس است.
همچنین پاسخها
در یک دامنه 5 درجهای
لیکرت از 0 تقریبا
هرگز تا 4 تقریبا
همیشه قرار گرفتهاند.
این مقیاس سه مؤلفهای
2 قطبی را در قالب
6 زیر مقیاس مهربانی
با خود، قضاوت
خود (معکوس)، ذهن
آگاهی، همانندسازی
فزاینده (معکوس)،
اشتراکات انسانی
و انزوا (معکوس)
اندازهگیری میکنند.
میانگین نمرات
این 6 مقیاس نیز
(با احتساب نمرات
معکوس) نمره کلی
شفقت به خود را
به دست میدهد.
مطالعات روایی
همگرا (کرک پاتریک
و رود[20]،2007،
به نقل از چراغیان،
توپخانه، حیدری و حسینیان،
2016) و نف (2003 الف) روایی
افتراقی، همسانی
درونی و پایایی
بازآزمایی مناسب
این مقیاس را نشان
میدهند. آلفا
کرونباخ در نسخه
ایرانی چنین گزارش
شده است: مهربانی
با خود 81/0، قضاوت
نسبت به خود 79/0، اشتراکات
انسانی 84/0، انزوا
85/0، بهشیاری 80/0، همانندسازی
افراطی 83/0 و کل مقیاس
76/0 (خسروی، صادقی
و یابنده، 2013).
پرسشنامه خودمهارگری
(SCS)[21]: این مقیاس توسط
تانجنی و همکاران
(2004) تهیه شده و دارای
36 ماده است که به
صورت پنجدرجهای
لیکرت از 1(اصلا)
تا 5 (خیلی زیاد) تنظیم
شده است و دامنه
و نمره کل افراد
بین 36 تا 180 است و نمرات
بالاتر نشانگر
خودمهارگری بیشتر
است. آلفای کرونباخ
این مقیاس 89/0 گزارش
شده است. رفیعی
هنر و جان بزرگی
(2010) ضریب آلفای کرونباخ
پرسشنامه را 85/0 محاسبه
کردند. حسین خانزاده،
همتی علمدارلو،
آقابابایی، مرادی
و رضایی (2011) ضریب
بازآزمایی و آلفای
کرونباخ این مقیاس
را به ترتیب 88/0 و
80/0 گزارش کردند.
پرسشنامه
رفتارهای
فداکارانه همسر
(PSBM)[22]: این پرسشنامه
توسط هارپر و فیگرس[23] (2008،
به نقل از
عزیزپور و
صفرزاده، 2016) تهیه
شده است. پرسشنامه
رفتارهای فداکارانه
یک ابزار 50 سؤالی
است که 25 سؤال اول
دربرگیرنده رفتارهای
فداکارانه خود
فرد و 25 سؤال دوم
دربرگیرنده ادراک
فرد از رفتارهای
فداکارانه شریک
زندگیاش است.
آزمودنی با استفاده
از یک درجهبندی
از نوع لیکرت در
دامنهای از 1 (هرگز)
تا 5 (همیشه) به سؤالات
جواب میدهد. برای
مثال از آزمودنی
سؤال میشود که
آیا در صورت عدم
تمایل به انجام
کاری که همسرش
خواهان انجام آن
است، آن کار را
انجام میدهد یا
خیر. نمره بالا
دلالت بر فداکاری
بیشتر دارد. فیگرس
(2008، به نقل از عزیزپور،
صفرزاده، 2016) در بررسی
خود پایایی این
مقیاس را با روش
آلفای کرونباخ
برای شوهران 84/0 و
برای همسران 81/0 عنوان
کرده است. کاوند
(2011)
با استفاده از
یک نمونه تصادفی
جداگانه با حجم
60 نفر (30 زوج) پایایی
این مقیاس را با
روش آلفای کرونباخ
که ضریب پایایی
25 سؤال اول به ترتیب
در مردان 90/0 و در زنان
88/0 و ضریب پایایی
25 سؤال دوم هم در
مردان و هم در زنان
92/0 گزارش کرده است.
همچنین روایی سازه
این مقیاس با پرسشنامه
کیفیت زناشویی
نورتون[24]
(1983، به نقل از عزیزپور
و صفرزاده، 2016) در
نمونه مردان 55/0 و
65/0 و در نمونه زنان
51/0 و 68/0 به دست آمد که
همگی در سطح 001/0 معنادار
بودند. نوکاریزی
(2014) با استفاده از
یک نمونه 244 نفری،
ضریب پایایی سنجش
مذکور را با استفاده
از روش آلفای کرونباخ
90/0 گزارش کرده است
که نشان دهندة
همسانی درونی قوی
این مقیاس است.
یافتهها
فراوانی
و درصد شرکتکنندگان
براساس میزان
تحصیلات نشان
داد که بیشتر شرکتکنندگان
در این مطالعه
(2/46 درصد) زیر
دیپلم و
کمترین افراد
دارای مدرک
تحصیلی
کارشناسی
ارشد (7/2 درصد) بودند. همچنین فراوانی
و درصد شرکتکنندگان
براساس نوع ماده
مصرفی نشان داد
که بیشتر شرکتکنندگان
در این مطالعه
(8/81 درصد) تریاک و
کمترین افراد در
این پژوهش (3/1 درصد)
کراک مصرف میکردند. شاخصهای
توصیفی مربوط
به سن شرکتکنندگان
نشان داد که
سن افراد شرکتکننده
در این مطالعه
35/40 سال (49/11= SD، دامنه = 73 -18) بود و نیز شاخصهای
توصیفی مربوط
به سالهای سوءمصرف
مواد در شرکتکنندگان
نشان داد که
سال مصرف مواد
در افراد
مبتلا در این
مطالعه 20/9 سال (53/8= sd،
دامنه= 50 -1) است.
جدول (1)
شاخصهای
توصیفی
متغیرهای
پژوهش در شرکتکنندگان
|
متغیر |
M |
SD |
|
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر |
93/78 |
76/23 |
|
خودمهارگری |
64/69 |
84/11 |
|
مهربانی
با خود |
87/10 |
69/2 |
|
قضاوت از
خود |
41/10 |
14/2 |
|
اشتراکات
انسانی |
24/11 |
71/2 |
|
انزوا |
60/10 |
06/2 |
|
ذهن آگاهی |
50/10 |
40/2 |
|
همانندسازی
فزاینده |
52/10 |
74/1 |
|
شفقت به
خود |
14/64 |
23/7 |
جدول (2)
همبستگی
پیرسون بین
شفقت به خود و
خودمهارگری
|
متغیر |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
1.
مهربانی با
خود |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
2.
قضاوت از خود |
**19/0- |
1 |
|
|
|
|
|
|
3.
اشتراکات
انسانی |
**81/0 |
**19/0- |
1 |
|
|
|
|
|
4.
انزوا |
**33/0- |
**63/0 |
**32/0- |
1 |
|
|
|
|
5.
ذهن آگاهی |
**69/0 |
**33/0- |
**72/0 |
**32/0- |
1 |
|
|
|
6.
همانندسازی
فزاینده |
**22/0- |
**62/0 |
**16/0- |
**49/0 |
**24/0- |
1 |
|
|
7.
شفقت به خود |
**70/0 |
**38/0 |
**73/0 |
**24/0 |
**61/0 |
**34/0 |
1 |
|
8.
خودمهارگری |
**53/0 |
**28/0- |
**48/0 |
**31/0- |
**53/0 |
**28/0- |
**31/0 |
**= 01/0p<
بر
اساس نتایج
جدول از یکسو
بین
خودمهارگری و مهربانی
با خود (53/0=r)،
اشتراکات
انسانی (48/0 =r)،
ذهنآگاهی (53/0=r) و شفقت
به خود (31/0=r) در سطح
01/0 همبستگی
مثبت معنادار
وجود دارد. از
سوی دیگر، بین
خودمهارگری و
قضاوت از خود (28/0- =r)،
انزوا (31/0- =r) و
همانندسازی
فزاینده (28/0- =r) در سطح
01/0 همبستگی
منفی معنادار
وجود دارد.
جدول
(3) همبستگی
پیرسون بین
شفقت به خود و
ادراک رفتارهای
فداکارانه
همسر
|
متغیر |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
1.
مهربانی با
خود |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
2.
قضاوت از خود |
**19/0- |
1 |
|
|
|
|
|
|
3.
اشتراکات
انسانی |
**81/0 |
**19/0- |
1 |
|
|
|
|
|
4.
انزوا |
**33/0- |
**63/0 |
**32/0- |
1 |
|
|
|
|
5.
ذهن آگاهی |
**69/0 |
**33/0- |
**72/0 |
**32/0- |
1 |
|
|
|
6.
همانندسازی
فزاینده |
**22/0- |
**62/0 |
*16/0- |
**49/0 |
**24/0- |
1 |
|
|
7.
شفقت به خود |
**70/0 |
**38/0 |
**73/0 |
**24/0 |
**61/0 |
**34/0 |
1 |
|
8.
ادراک
رفتارهای
فداکارانه |
**67/0 |
**27/0- |
**63/0 |
**38/0- |
**55/0 |
**24/0- |
**42/0 |
**= 01/0p< *= 05/0p<
بر اساس
نتایج جدول از یکسو
بین ادراک رفتارهای
فداکارانه
همسر و
مهربانی با
خود (67/0=r)،
اشتراکات
انسانی (63/0 =r)،
ذهنآگاهی (55/0=r) و شفقت
به خود (42/0=r) در سطح
01/0 همبستگی
مثبت معنادار
وجود دارد. از
سوی دیگر، بین
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر و قضاوت
از خود (27/0- =r)،
انزوا (38/0- =r) و
همانندسازی
فزاینده (24/0- =r) در سطح
01/0 همبستگی
منفی معنادار
وجود دارد.
جدول
(4) همبستگی
پیرسون بین
خودمهارگری و
ادراک رفتارهای
فداکارانه
همسر
|
متغیر |
1 |
2 |
|
1.
خودمهارگری |
1 |
- |
|
2.
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر |
**53/0 |
1 |
**= 01/0p<
بر
اساس نتایج جدول بین
خودمهارگری و
ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر در
درمانجویان
وابسته به
مواد (53/0=r) در
سطح 01/0 همبستگی
وجود دارد.
برای
آزمون نقش واسطهای
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر در رابطه
بین شفقت به
خود و
خودمهارگری
در
درمانجویان
وابسته به
مواد از روش
تحلیل مسیر
استفاده شد. پیش
از بررسی
ضرایب مسیر،
برازندگی مدل
اصلی بررسی شد.
برای تعیین
کفایت
برازندگی مدل
پیشنهادی با دادهها،
ترکیبی از
شاخصهای
برازندگی
استفاده شد که
در جدول (5)،
نتایج شاخصهای
مربوطه روی
مدل ارائه شده
است.
جدول (5)
شاخصهای
برازش مدل
|
RMSEA |
GFI |
NFI |
CFI |
χ2/df |
df |
χ2 |
|
07/0 |
95/0 |
91/0 |
92/0 |
88/2 |
3 |
63/8 |
بر اساس نتایج
جدول (5)، نسبت
مجذور کای به
درجه آزادی
برابر 88/2 (ملاک 5-2)،
شاخص برازش مقایسهای
(92/0=
CFI)،
شاخص بنتلر-
بونت یا شاخص
نرم شده
برازندگی (91/0= NFI)،
شاخص نیکویی
برازش
(95/0=GFI) و
جذر میانگین
مجذورات خطای تقریب
(07/0 =RMSEA)
حاصل شده است.
شایسته است
مطرح کنیم که
هر چه اندازه
سه شاخص CFI، NFI و GFI به
یک نزدیکتر
باشند بیانگر برازش
مطلوبتر مدل
است. نیز جذر
میانگین
مجذورات خطای تقریب
(RMSEA)
زیر 08/0 کاملاً
مطلوب است که
در این مطالعه
حاصل شده است.
بر اساس این
شاخصها، میتوان
نتیجه گرفت که
مدل مفروض،
برازش بسیار
خوبی با دادهها
دارد. در
ادامه ضرایب
استاندارد
مسیرهای
مستقیم و غیرمستقیم
در شکل (1) نشان
داده شده است.
17/0 خودمهارگری ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر شفقت به
خود 42/0 48/0 11/0 29/0
شکل
(1) نمودار
مسیرهای مدل
برازش یافته
با ضرایب استاندارد
همانگونه
که در مدل
نهایی مشاهده میشود
مسیر شفقت به
خود به
خودمهارگری (11/0=β) در
سطح 05/0، مسیر
شفقت به خود
به ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر (42/0=β) و ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر به خودمهارگری
(48/0=β)
در سطح 01/0 به
لحاظ آماری
معنادار است.
در جدول (6)،
ضرایب
استاندارد و
تبیین مدل نیز
ارائه شده
است.
جدول
(6) ضرایب
استاندارد
مستقیم و
غیرمستقیم و
ضرایب تبیین
|
مسیر |
اثر
مستقیم |
اثر
غیرمستقیم |
ضریب
تبیین |
|
بر
روی ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر از: |
|
|
17/0 |
|
شفقت
به خود |
42/0 |
- |
- |
|
بر
روی خودمهارگری:
|
|
|
29/0 |
|
شفقت
به خود |
- |
48/0 |
- |
بر
اساس نتایج
جدول (6)، میتوان
نتیجهگیری کرد
که مدل فرضی
پژوهش برای
نقش واسطهای
ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر در رابطه
بین شفقت به
خود و
خودمهارگری
در
درمانجویان
وابسته به
مواد توسط
شواهد تجربی
مورد تأیید قرار
گرفت. در این
مدل، واریانس
نمرات ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر (17/0=R2) و
خودمهارگری (29/0=R2)
به میزان قابلتوجهی
تبیین شد.
بحث و
نتیجهگیری
هدف اصلی
پژوهش حاضر بررسی
نقش واسطهای ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر در رابطه
شفقت به خود و خودمهارگری
در درمانجویان
وابسته به مواد
بود. بر اساس
فرضیه اول
پژوهش بین شفقت
به خود و خودمهارگری
در درمانجویان
وابسته به مواد
رابطه وجود دارد.
نتایج پژوهش با
یافتههای بشرپور،
عطا دخت، خسروی
نیا و نریمانی
(2013) و
ایسکیندر و
آکین (2011) همسو است.
نتایج پژوهش
ایسکیندر و آکین
(2011) نشان داده
است که بین
شفقت به خود
با مؤلفههای
سلامت
روانشناختی و
اعتیاد با
خودمهارگری با
انگیزش درمان
و ترک رابطه موفقیتآمیزی
وجود دارد.
خودمهارگری و شفقت
به خود در پیشبینی
انگیزش درمان و
آمادگی برای تغییر
در افراد وابسته
به مواد نقش دارند
(بشرپور، عطا دخت،
خسروی نیا و نریمانی،
2013). جنبههای مثبت
شفقت به خود چون
مهربانی به خود،
حس انسانیت مشترک
و ذهنآگاهی به
صورت خدمت به خود
و هم جنبههای
منفی آن به طریق
سختگیری و انتقاد
از خود میتوانند
احساس دوگانه را
در فرد تقویت کنند.
خودمهارگری میتواند
عامل مهمی در هدایت
فرد برای تفکر
درباره جنبههای
مثبت و منفی رفتار
باشد (بشرپور،
عطا دخت، خسروی
نیا و نریمانی،
2013). در تبیین این
یافته میتوان
گفت شفقت به خود
بهعنوان یکی از
سازههای روانشناسی
مثبت، متضمن خودشناسی
تأملی و عاری از
قضاوت است (نف،
2003 الف). لیری، تات،
آدامز، آلن و هانکوک[25] (2007)
اظهار میدارند
که مردمی که شفقت
نسبت به خود دارند،
تأثیر منفی کمتری
از یک رویداد منفی
را تجربه میکنند
چراکه آنها در
مورد پیامدهای
منفی چنین رویدادهایی
کمتر فکر میکنند.
یکی از مؤلفههای
شفقت به خود خودمهربانی
در مقابل خودقضاوتی
است که فرد تمایل
به بینش در جهت
مراقبت از خود
در مقایسه با قضاوتهای
آسیبزا در مورد
خود دارد که این
مؤلفه میتواند
موجب خودمهارگری
در فرد شود و فرد
خودش را با تغییر
در محیط کنترل
و مدیریت کند. مؤلفه
دیگر شفقت به خود
اشتراکات انسانی
در مقابل انزوا
است. فرد با شناخت
این مؤلفه به این
درک میرسد که
همه انسانها ممکن
است زمانی دچار
شکست شوند و به
خاطر این شکست
نباید روابط خود
با دیگران را قطع
کنند و از این طریق
فرد با شناخت افکار
و اعمال مزاحم
خود در چنین موقعیتهایی
و مهار آنها بهنوعی
به خودمهارگری
خواهد رسید. در
مؤلفه ذهنآگاهی
در مقابل تشخیص
افراطی، فرد از
طریق آگاه بودن
از تجربیات در
زمان حاضر به صورتی
که تحتتأثیر افراطی
هیجانهای خاص نباشد
سعی به مهار خود
در برابر موقعیتهای
به وجود آمده دارد.
بر همین اساس رابطه
بین شفقت به خود
و خود مهارگری
در افراد وابسته
به مواد توجیه
میشود.
همچنین
فرضیه دوم
پژوهش وجود
رابطه بین شفقت
به خود و ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر را نشان میدهد.
یافتههای پژوهش
با یافتههای
خجسته مهر،
کراچیان و
شیرالی نیا (2014) و
مصطفویان
(2015) همسو است.
تعهد و وظیفهشناسی
بهعنوان نقش میانجی
بین شفقت به خود
و رضایت زناشویی
است. اما بین شفقت
به خود و رضایت
زناشویی رابطهای
دیده نشد (مصطفویان،
2015). رفتارهای
فداکارانه،
انگیزه
استقبالی، شادی
و آسودگی
بیشتری را در
پی دارند و همینطور
موجب رضایت از
زندگی، رضایت
و لذت از
رابطه و کاهش
ناسازگاری میشوند
(خجسته مهر،
کراچیان و
شیرالی نیا، 2017).
شفقت به خود
با پیامدهای
روانشناسی مثبت
مثل انگیزه بیشتر
برای حل تعارضات
میان فردی، حل
مسئله سازنده،
استمرار در زندگی
زناشویی
همراه است (دادستان،
عسکری و حاجی زادگان،
2017). در تبیین این
یافته میتوان
گفت فرد از طریق
مهربانی با خود
میتواند تصویری
مثبت و خوب در ذهن
خود ایجاد کند
و این تصویر مثبت
از خود مطابق با
این مفهوم که فردی
است نگران و مراقب
نیازهای همسر خود
و همچنین از طریق
اشتراکات انسانی
و حفظ پیوند رابطه
خود با دیگران
ممکن است فعالیتها
و اموری انجام
دهد که تمایل و
رغبتی به آنها
ندارد و لیکن چون
همسرشان به دنبال
این کار احساس
خوبی پیدا میکند،
خود نیز بهواسطه
رضایت همسرش احساس
خوبی خواهد داشت.
فرد از طریق آگاه
بودن از تجربیات
در زمان حاضر به
اهداف طولانی مدتی
دست خواهد یافت،
اهدافی همچون کاهش
تعارض و اختلاف
در آینده و افزایش
هماهنگی و تشریکمساعی
با همسر خود. از
طرفی فرد میتواند
دچار قضاوتهای
آسیبزا در مورد
خود، انزوا و گوشهگیری،
تشخیصهای افراطی
و همانندسازی فزاینده
در موقعیتهای هیجانی
خاص به سبب فداکاری
بیشازاندازه
شود. بر همین اساس
رابطه مثبت بین
مؤلفههای مثبت
شفقت به خود و ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر و رابطه منفی
بین مؤلفههای
منفی شفقت به خود
و ادراک رفتارهای
فداکارانه همسر
توجیه میشود.
بر
اساس فرضیه
سوم بین خودمهارگری
و ادراک رفتارهای
فداکارانه همسر
در درمانجویان
وابسته به مواد
رابطه وجود دارد.
نتایج پژوهش با
یافتههای تانجنی،
بامیستر و بون
(2004) و
صالح میرحسینی
(2015) همسو است. بین
خودمهارگری و خودنظمدهی
یک ارتباط بین
فردی دوسویه است،
خودمهارگری در
زمینه خانواده،
روابط خوب خانوادگی،
ظرفیت خودنظمدهی
را افزایش میدهد.
برعکس، ظرفیت بالای
خودمهارگری توانایی
فرد برای کنار
آمدن با دیگران
را بهبود میبخشد
که منجر به روابط
خوب خانوادگی میشود
(تانجنی بامیستر
و بون، 2004). خودمهارگری،
جزء مهمی از وظیفهشناسی
است، کاملکردن
تکالیف، انجام
تعهدها و غیره
نیازمند توانایی
در کنترل استراتژیک
رفتار است، همچنین
ظرفیت خودمهارگری
با پایداری هیجانی
و به میزان کمتر
با توافق ارتباط
مثبت دارد (صالح
میرحسینی،2015). بنابراین خودمهارگری
شامل افکار و رفتارهایی
است که طی آنها،
فرد دستیابی به
پیامد ارزشمندتر
ولی دیرآیند
تر را تحمل میکند؛
و فرد از طریق مهار
افکار و رفتار
خود متعهد به حفظ
رابطه در بلندمدت،
وابستگی روانی
به شریک زندگی
و گرایش به تداوم
رابطه خواهد بود.
ظرفیت
بالای خودمهارگری
توانایی فرد برای
کنارآمدن با دیگران
را بهبود میبخشد
که منجر به روابط
خوب خانوادگی میشود.
خودمهارگری با
انسجام خانوادگی
و رفتارهای
فداکارانه همبستگی
مثبت و با تعارض
خانوادگی همبستگی
منفی دارد
(تانجنی، بامیستر
و بون، 2004). بر همین
اساس رابطه بین
خودمهارگری و ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر در افراد
وابسته به مواد
توجیه میشود.
همچنین
فرضیه چهارم
پژوهش نشان داد
که ادراک رفتارهای
فداکارانه همسر
در رابطه بین شفقت
به خود و خود مهارگری
در درمانجویان
وابسته به مواد
نقش واسطهای دارد.
بر اساس شکل (1) همانگونه
که در مدل نهایی
مشاهده شد مسیر
شفقت به خود به
خودمهارگری در
سطح 05/0، مسیر شفقت
به خود به ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر و ادراک رفتارهای
فداکارانه همسر
به خودمهارگری
در سطح 01/0 به لحاظ
آماری معنادار
است. با توجه به
اینکه پژوهش با
این موضوع تاکنون
صورت نگرفته در
مقایسه نتایج این
فرضیه، از پژوهشی
که مشابه با این
پژوهش بوده است
استفاده کردهایم.
این پژوهش با یافتههای
خجسته مهر،
کراچیان و
شیرالی نیا (2014) همخوان
است. در تبیین این
یافته میتوان
گفت افرادی که
شفقت به خود دارند
دارای عاطفه مثبت
بیشتر و عاطفه
منفی کمتر بودند
و همچنین بهزیستی
روانی و رضایتمندی
از زندگی در آنها
بالاست (نف، کرک پاتریک و رود،
2007) و دارای هوش هیجانی
و راهبردهای مقابلهای
بیشتری هستند
(نف، حسی و دیجی
تریت[26]،
2005) و این انگیزههای
درونی و بیرونی
افراد را در جهت
رفتارهای فداکارانه
هدایت میکنند
و رفتارهای فداکارانه
بر کیفیت و رضایت
روابط زوجین اثر
میگذارد (سلطانزاده،
2012). در تبیین دیگر
رفتارهای فداکارانه
همسر بهعنوان
نقش واسطهای میتواند
در خودمهارگری
افراد وابسته به
مواد مؤثر باشد.
خانواده اولین
و مهمترین منبع
حمایتی است، بهطوریکه
فرد خود را در راستای
تأمین مراقبت از
اعضای خانواده
فدا میکند. از
سوی دیگر همسران
بهطورمعمول اولین
کسانی هستند که
در دوره بحران
بهعنوان منبع
حمایتی عمل مینمایند،
بهطوریکه رابطه
مستحکم با والدین،
خواهر، برادر و
یا دوستان کمبود
روابط مستحکم با
همسر را جبران
نمیکند و نمیتواند
مانع افسردگی و
تنش بیماران به
هنگام بروز مشکلات
زندگی شود (هلگسون
و چون[27]، 1996،
به نقل از محبی،
آزاد بخت، فیضی،
حضوری و شریفی
راد، 2014). با توجه
به نتایج پژوهش
میتوان گفت که
رفتارهای فداکارانه
همسر میتواند
نقش مؤثری در خودمهارگری
افراد داشته باشد
و افراد دارای
خودمهارگری بالا،
زندگی متعادلتری
را برای خود به
وجود آورده و کنترل
بیشتری بر زندگی
خود دارند که یکی
از ملزومات مهم
برای تجربه بهزیستی
است (بامیستر و
الکوایست[28]،
2009، به نقل از رنجبر
نوشری، 2017).
بنابراین میتوان
نتیجه گرفت که
ادراک رفتارهای
فداکارانه میتواند
نقش میانجی بین
شفقت به خود و خودمهارگری
در درمانجویان
وابسته به مواد
به داشته باشد.
شفقت به
خود با عاطفه مثبت
بیشتر، ایجاد بهزیستی
روانی، رضایتمندی
از زندگی بالاتر
و راهبردهای مقابلهای
بیشتر منجر به
رفتارهای فداکارانه
به ویژه رفتارهای
فداکارانه همسر
و خودمهارگری با
تنظیم رفتار و
حداکثر سازگاری
با موقعیتها
منجر به رفتار
شفقت به خود بیشتر
میشود.
بنابراین میتوان
گفت که ادراک
رفتارهای
فداکارانه
همسر میتواند
نقش واسطهای
میان شفقت به
خود و
خودمهارگری
در درمانجویان
وابسته به
مواد داشته
باشد.
در
این مطالعه، چون
از روش نمونهگیری
در دسترس استفاده
شد میتوان گفت
تعمیم نتایج پژوهش
حاضر دشوار است.
همچنین دادههای
این پژوهش، از
راه پرسشنامههای
خود گزارشدهی
به دست آمده است،
در نتیجه ممکن
است برخی افراد
از ارائه پاسخهای
واقعی خودداری
کرده و پاسخهای
غیرواقعی داده
باشند. در
ادامه باید
گفت این پژوهش
روی مردان وابسته
به مواد و باسواد
در کلینیکهای ترک
اعتیاد انجام گرفته
لذا قابلیت تعمیمدهی
به کل جامعه را
ندارد. با توجه
به این نتایج میتوان
به انجام روشهای
نمونهگیری احتمالی
اقدام کرد تا بتوان
با اطمینان بالاتر،
نتایج را به جامعه
درمانجویان
وابسته به
مواد تعمیم داد
و از ابزارهای
دیگری همچون مصاحبه
در کنار پرسشنامه
استفاده کرد و
نیز ویژگیهای جمعیت
شناختی همسران
در پژوهشهای آتی
در نظر گرفته شود. همچنین
با توجه به
نقش مهم ادراک
رفتارهای فداکارانه
همسر، حضور
همسران در
جلسات آموزشی و
درمانی در کلینیکهای
ترک اعتیاد
جدی گرفته شود.
با توجه به
موضوع پژوهش
حاضر میتوان
به خانوادهها
برای پیشگیری
از اعتیاد
آموزش
رفتارهای فداکارانه
همسر بهعنوان
منبع حمایتی
مهم پیشنهاد
داد.
ملاحظات
اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه
نویسندگان
مقاله مشارکت
مؤثر داشتند.
منابع
مالی
برای انتشار این مقاله حمایت مالی مستقیم از هیچ نهاد یا سازمانی دریافت نشده است.
تعارض
منافع
این مقاله با سایر
آثار منتشرشده
از نویسندگان مغایرت
محتوایی ندارد
و اگرچه در راستای
مطالعات نویسنده
و خط علایق پژوهشی
وی تنظیم شده است
ولی هیچ همپوشانی
با آن آثار
ندارد.
پیروی
از اصول اخلاق
پژوهش
در این مقاله همه
حقوق مرتبط با
اخلاق پژوهش رعایت
شده است.