دوره 24، شماره 94 - ( 7-1403 )
جلد 24 شماره 94 صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
alipoor F, rafiee H, baloochi M, eslami F, afsharpooya H. (2024). Construction and validation of the short form of social health questionnaire in Iran (SHQ16). refahj. 24(94), : 8 doi:10.32598/refahj.24.94.4475.1
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4293-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-4293-fa.html
علی پور فردین، رفیعی حسن، بلوچی منیره، اسلامی فاطمه، افشارپویا حسین. ساخت و رواسازی فرم کوتاه پرسشنامه سلامت اجتماعی در ایران (SHQ16) رفاه اجتماعی 1403; 24 (94) 10.32598/refahj.24.94.4475.1
متن کامل [PDF 410 kb]
(521 دریافت)
| چکیده (HTML) (2282 مشاهده)
متن کامل: (269 مشاهده)
مقدمه
درحال‌حاضر بیماری و سلامت، پدیده‌هایی تنها جسمی نیستند (لارسون، 1996) بلکه متغیرهای اجتماعی در پیدایش آنها دخیل هستند. تأکید چشمگیر اثرات فراگیر عوامل اجتماعی درزمینه سلامت و بیماری سبب شد که واژه اجتماعی در یکی از نخستین تعاریف سازمان بهداشت جهانی از سلامتی گنجانده شود. سازمان بهداشت جهانی در اساسنامه خود در سال 1948، سلامتی را به‌عنوان حالتی از بهزیستی اجتماعی، روانی و جسمی و نه‌تنها فقدان بیماری تعریف کرده است (مارموت، 2012).
درواقع مفهوم سلامت اجتماعی برای اولین بار در سال 1972 توسط بلوک و بارسلو موردتوجه قرار گرفت. این دو، مفهوم سلامت اجتماعی را با میزان فعالیت و عملکرد اعضاء جامعه مترادف دانسته و شاخص سلامت اجتماعی را ابداع کردند (والاس، 2019).
درحال‌حاضر، دو تلقی از سلامت اجتماعی در مطالعات جهانی وجود دارد؛ تلقی اول، فرد را واحد تعریف سلامت اجتماعی قرار می‌دهد و درواقع سلامت اجتماعی را به‌مثابه صفت و ویژگی‌ای از زندگی فردی و اجتماعی فرد تعریف می‌کند. تعریف سازمان جهانی بهداشت، از این بعد به سلامت اجتماعی می‌نگرد. اما برداشت دیگر، سلامت اجتماعی را به‌مثابه صفتی برای یک جامعه در نظر می‌گیرد و به جامعه سالم یا جامعه برخوردار از سلامت توجه دارد. لذا سلامت اجتماعی به معنای جامعه‌ای برخوردار از شرایط مساعد برای سلامت است (جعفرزاده، 2021).
منظور از سلامت اجتماعی در سطح فردی، آن بعد از رفاه یا بهزیستی فرد است که مربوط به چگونگی برقراری ارتباط با سایر افراد جامعه است. اینکه دیگران چگونه با او برخورد می‌کنند یا واکنش نشان می‌دهند و تعامل او با نهادهای اجتماعی و اخلاق جمعی چگونه است. منظور از سلامت اجتماعی در سطح جامعه این است که یک جامعه سالم، از فرصتهای برابر برای همه در دستیابی و استفاده از کالاها و خدمات ضروری برای کارایی و عملکرد تمام و کمال شهروندان برخوردار است (گرین وود، 2012).
کییز به‌عنوان یکی از مهمترین صاحبنظران این حوزه که بیشتر در سطح فردی به سلامت اجتماعی پرداخته است و با استفاده از مدلهای زیستی، بیشتر بر وجه خصوصی از سلامت تأکید دارد؛ معتقد است که سلامت روانی، کیفیت زندگی و عملکرد شخصی فرد را نمی‌توان بدون توجه به معیارهای اجتماعی ارزیابی کرد و عملکرد خوب در زندگی چیزی بیش از سلامت روانی و هیجانی و شامل تکالیف و درگیریهای اجتماعی است. ازاین‌رو، او سلامت اجتماعی را ارزیابی و شناخت فرد از چگونگی عملکردش در اجتماع و کیفیت روابطش با افراد دیگر، نزدیکان و گروههای اجتماعی که عضو آنها است، می‌دانند. وی در سال 2004 در یک تحلیل عاملی گسترده، یک مدل پنج‌بعدی قابل‌سنجش از سلامت اجتماعی ارائه داد. همچنین با توجه به تعریف وی، سلامت اجتماعی می‌تواند به‌عنوان شاخص اجتماعی سنجش کیفیت زندگی افراد در نظر گرفته شود؛ زیرا کیفیت زندگی به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، مبتنی بر ارزشها و تمایلات فردی در ارتباط با میزان رضایتمندی از زندگی تعریف شده است (ساندکوئیست، 2007).
یکی از رایج‌ترین شاخصهای به‌کاررفته اجزای نظریه پنج‌گانه کییز شامل پنج مؤلفه است که در بسیاری از تحقیقات به‌عنوان شاخصهای مفهوم سلامت اجتماعی به کار رفته‌اند؛ اجزاء نظریه سلامت اجتماعی کییز عبارت است از:
- شکوفایی اجتماعی: ارزیابی پتانسیل و خط سیر جامعه و درک افراد از این موضوع که آنها هم از رشد اجتماعی سود خواهند برد.
- انسجام اجتماعی: به معنای احساس بخشی از جامعه بودن، فکرکردن به اینکه فرد به جامعه تعلق دارد.
- پذیرش اجتماعی: داشتن گرایش مثبت نسبت به دیگران و نگاه مثبت به ماهیت انسانها ازجمله مشخصه‌های پذیرش اجتماعی است.
- انطباق اجتماعی: انطباق اجتماعی در مقابل بی‌معنایی در زندگی است، درکی است که فرد نسبت به کیفیت، سازماندهی و اداره دنیای اجتماعی اطراف خود دارد.
- مشارکت اجتماعی: باوری است که طبق آن فرد خود را عضو حیاتی در اجتماع می‌داند.
طبق این مدل فرد سالم از نظر اجتماعی، زمانی عملکرد خوبی دارد که اجتماع را به‌صورت یک مجموعه معنادار درک کند و برای رشد و شکوفایی خود در راستای پیشرفت جامعه تلاش کند؛ بنابراین به گروههای اجتماعی احساس تعلق داشته، خود را در راستای پیشرفت اجتماعات محلی و درنهایت جامعه سهیم می‌داند (کییز، 2004).
با توجه به اینکه مفهوم سلامت اجتماعی یک مفهوم انتزاعی است، برای سنجش آن باید شاخصهایی به کار گرفته شود؛ مانند شاخص آسایش و رفاه اجتماعی ورمونت، کانکتیکت، فوردهام، ادمونتون، آلبرتا و ... .
ابزارهای زیادی برای سنجش سلامت اجتماعی وجود دارد، اما برخی از آنها مختص جمعیتها یا زمینه‌های خاصی هستند. به‌طور مثال تنهایی، انزوای اجتماعی و روابط اجتماعی ابعاد مختلف سلامت اجتماعی هستند که پیامدهای متفاوتی برای سلامتی دارند. یک چارچوب جدید برای طبقه‌بندی و مقایسه ابزارهایی که این جنبه‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند، توسط والتورتا6 و همکاران ارائه شد. درواقع والتورتا و همکاران (2016) چارچوب جدیدی را برای طبقه‌بندی و مقایسه ابزارهایی که تنهایی، انزوای اجتماعی، حمایت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی یا سرمایه اجتماعی را اندازه‌گیری می‌کنند، پیشنهاد کرده‌اند. اینها جنبه‌های مختلفی از روابط اجتماعی هستند که می‌توانند بر سلامت و رفاه تأثیر بگذارند. این چارچوب بر اساس بررسی 59 ابزاری بود که در مطالعات اپیدمیولوژیک مورداستفاده قرار گرفتند.
این چارچوب با هدف کمک به محققان و متخصصان در انتخاب مناسب‌ترین ابزار برای اهداف خود و مقایسه نتایج در بین مطالعات انجام شد (والتورتا، 2016). اما برای استفاده از ابزار و پرسشنامه باید فرهنگ و محیط اجتماعی یک جامعه را در نظر گرفت، زیرا ممکن است بر نحوه درک و پاسخ افراد به سؤالات تأثیر بگذارد. به‌عنوان‌مثال، برخی از فرهنگها ممکن است هنجارها و انتظارات متفاوتی در مورد روابط اجتماعی داشته باشند، مانند میزان صمیمیت، فراوانی تماس یا ابراز احساسات. همچنین برخی از جوامع ممکن است سطوح مختلفی از انسجام اجتماعی، اعتماد یا تنوع را داشته باشند که امکان دارد، بر احساس افراد در مورد ارتباطات اجتماعی خود تأثیر بگذارد.
به‌طور مثال رفیعی و همکاران، پرسشنامه سلامت اجتماعی ایرانیان (IrSHQ) را در سال 2017 تنظیم و اعتبارسنجی کردند؛ یک پرسشنامه 29 سؤالی است و در هفت خرده‌مقیاس تعامل اجتماعی، مسئولیت اجتماعی، وظیفه‌شناسی، نگرش به جامعه، همدلی، روابط خانوادگی و مشارکت اجتماعی تنظیم شده است. پرسشنامه در یک نمونه معرف 500 نفری در شهر تهران آزمایش شد و از پایایی و روایی مناسبی برخوردار بود. نویسندگان به این نتیجه رسیدند که IrSHQ با توجه به حجم و تنوع شرکت‌کنندگان، اعتبار نتایج، انطباق با فرهنگ ایرانی و کوتاه‌بودن نسبی آن ابزار مفیدی برای سنجش سلامت اجتماعی افراد در بافت اجتماعی ایران است (رفیعی، 2017).
همچنین زمان‌خانی و همکاران، در سال 2016 مطالعه‌ای مربوط به تحلیل وضعیت سلامت اجتماعی در استانهای کشور جمهوری اسلامی ایران انجام دادند. در این مطالعه، نویسندگان با استفاده از 39 شاخص سلامت اجتماعی، وضعیت سلامت اجتماعی استانها را محاسبه و رتبه‌بندی کرده‌اند که این شاخصها در هفت دسته قرار گرفتند؛ شاخصهای اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، محیط‌زیست و بهداشت و درمان. بر اساس نتایج، استان یزد بالاترین رتبه و استان سیستان و بلوچستان آخرین رتبه سلامت اجتماعی را در کشور دارند. این مطالعه با ترسیم نمای جغرافیایی سلامت اجتماعی استانها، ابزار مهمی برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد به دست می‌دهد (زمان‌خانی، 2016).
می‌توان گفت، پرسشنامه‌ها به‌عنوان ابزارهای مهم در پژوهشهای سلامت‌محور مورداستفاده قرار می‌گیرند. ساخت و رواسازی فرمهای کوتاه از این پرسشنامه‌ها، به تشخیص سریع و دقیق سلامت اجتماعی کمک می‌کند و معمولاً پاسخگویان یک پرسشنامه کوتاه را بر یک پرسشنامه طولانی ترجیح می‌دهند، زیرا خطر خستگی، بی‌حوصلگی و ترک پاسخ‌دهنده را کاهش می‌دهد و کیفیت و قابلیت اطمینان داده‌ها را بهبود می‌بخشد. همچنین انتخاب ابزار و پرسشنامه‌ای که از نظر فرهنگی مناسب و حساس به بافت جامعه باشد، حائز اهمیت است و با توجه به اهمیت سلامت اجتماعی از نظر وضعیت کلی سلامت فردی، این مطالعه روی رویکرد فردی به سلامت اجتماعی متمرکز شده است تا یک پرسشنامه سلامت اجتماعی را برای بافت اجتماعی کشور ایجاد کند. این ابزار جدید می‌تواند درک ما را از جنبه‌های اجتماعی سلامت افزایش دهد و راه را برای گسترش مفهوم سلامت اجتماعی و همچنین ترویج مداخلات مؤثر مرتبط با سلامت اجتماعی هموار کند. درنهایت با ایجاد فرمهای کوتاه پرسشنامه سلامت اجتماعی مرتبط با فرهنگ جامعه، می‌توان وضعیت سلامت اجتماعی جامعه را ارزیابی کرد و به مسئولان حوزه سلامت و تصمیم‌گیران در این زمینه کمک کرد.
روش
این پژوهش از نوع تحلیل ثانویه است که داده‌های آن بخشی از طرح «رصد ملی آسیبهای اجتماعی و تعیین‌کننده‌های آن در ایران» است که در سال 1398 توسط سازمان بهزیستی کشور حمایت شده است. این مطالعه مثل غالب مطالعات رواسازی از نوع همبستگی است. برای تعیین روایی ابزار از تحلیل عاملی اکتشافی و برای تعیین پایایی آن از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. این تحقیق در 31 استان کشور انجام شده است و از هر استان علاوه بر شهر مرکز استان، یک شهرستان کم‌آسیب و یک شهرستان پرآسیب (بر اساس آمارهای موجود استانی و نظرات کارشناسان حوزه آسیبهای اجتماعی) به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. بنابراین از هر استان سه شهر و درمجموع 31 استان و 93 شهرستان انتخاب شدند. حجم نمونه تحقیق با توجه به شیوع کمترین درصد آسیب اجتماعی و با هدف توصیف شیوع انواع آسیبهای موردسنجش در مطالعه در سطح استانی و فاصله اطمینان 95 درصدی، حدود 60 هزار نفر بوده است. روش نمونه‌گیری در هر شهرستان به‌صورت خوشه‌ای چندمرحله‌ای بود. بدین‌صورت که بر اساس طبقه‌بندیهای اقتصادی و اجتماعی موجود، مناطق مختلف شهر به چند دسته تقسیم شد و سپس از هر دسته به تصادف دو منطقه انتخاب شد و در درون هر منطقه نیز به تصادف محلات مختلف با تنوع اقتصادی و اجتماعی انتخاب شد. در سطح منطقه، با لحاظ قراردادن معیار سکونت در همان منطقه، حجم نمونه لازم بر اساس نسبت جنسی و سنی مربوط به همان شهر و به صورت تصادفی انتخاب و پرسشنامه‌های تحقیق تکمیل شدند. لازم به ذکر است که پرسشنامه‌ها توسط خود فرد منتخب تکمیل شد و پرسشگر با رعایت تمامی جوانب اخلاقی در محل و در کنار وی حضور داشت تا در صورت نیاز به سؤالهای احتمالی پاسخ دهند. علاوه بر این سعی شد بازه‌های مختلف زمانی و حداکثر تنوع مکانی برای انتخاب پاسخگویان انتخاب شود. همچنین داده‌ها به صورت دستی بررسی شد و اعدادی که به هر دلیلی اشتباه بودند اصلاح شد. در مواردی که امکان اصلاح نبود و داده‌های گمشده (مفقود) زیادی وجود داشت، فرد از مطالعه خارج می‌شد. درواقع مطالعه اولیه مقطعی بود و مطالعه فعلی از نوع تحلیل ثانویه است.
در ابتدا مخزن گویه‌ها قبل از اجرای طرح تهیه شد. با روش بررسی متون و از بین ابزارهای موجود، مخزنی از گویه‌ها طراحی شد. سؤالهای مخزن گویه‌ها مربوط به پرسشنامه‌هایی بوده است که توسط تیم تحقیق از قبل ساخته شده بودند و برای کشور ایران موردبررسی و مطالعه قرار گرفته‌اند. به این شکل مخزن گویه‌های «پرسشنامه سلامت اجتماعی» طراحی شد. این مخزن در اختیار ده صاحبنظر مرتبط با موضوع سلامت اجتماعی قرار داده شد تا درباره روایی محتوای هر گویه نظر خود را با عددی از صفر (کاملاً نامناسب) تا 10 (کاملاً مناسب) بیان کنند.
گویه‌هایی که میانگین ارزیابی مثبت صاحبنظران درباره آنها مناسب بود، انتخاب شدند. سپس این گویه‌ها همراه با وارسی‌نامه (چک‌لیست) متغیرهای جمعیت‌شناختی اجرا شد. بر اساس گویه‌های بازمانده در تحلیل عاملی، آلفای کرونباخ نیز محاسبه و شکل نهایی پرسشنامه که شامل 16 گویه اصلی بود، حاصل شد. در این تحقیق برای رواسازی ابزار از تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) با نرم‌افزار SPSS استفاده شده است.
یافته‌ها
نمونه این تحقیق را 60853 نفر از افراد 15 تا 60 سال کشور در سال 1398 تشکیل دادند. از این تعداد 48.4 درصد (29470 نفر) را زنان و 50.1 درصد (30516 نفر) را مردان تشکیل دادند. 22.3 درصد (13540 نفر) دارای تحصیلات کمتر از دیپلم، 28.3 درصد دیپلم (17238 نفر) و بقیه دارای تحصیلات دانشگاهی بودند.
به‌منظور بررسی و شناسایی تعداد عامل مکنون با توجه به سؤالات موجود در پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. به‌منظور بررسی تناسب داده‌ها برای تحلیل عاملی از آزمون کرویت بارتلت و مقیاس کایزر- میر- اولکین استفاده شد. نتیجه آزمون کرویت بارتلت و مقدار مقیاس کایزر- میر- اولکین (0/876=KMO) مناسب‌بودن داده‌ها برای انجام تحلیل عاملی را نشان داد.
مقدار ویژه که سهم نسبی هر عامل از کلِ واریانس متغیرهای تحقیق را نشان می‌دهد، باید بالاتر از مقدار یک باشد تا هدف از تحلیل عاملی که تقلیل داده‌ها است، تأمین شود. آزمون سنگریزه‌ای نیز روش نموداری برای انتخاب تعداد مناسب عاملهاست، ولی این روش نیز بر ویژند مبتنی است (نمودار 1). با این معیار، 4 عامل به دست آمد که درمجموع 69.38 درصد از پراکنش داده‌ها را تبیین کردند (نمودار 1).
مطابق جدول شماره 2 با توجه به ستون درصد تجمعی واریانس تبیین‌شده می‌توان درصد تبیینی هریک از عوامل را مشاهده کرد و اینکه هر عامل به چه میزانی واریانس کل پرسشنامه را تبیین می‌کند. درنهایت 4 عامل روی هم توانسته‌اند 69.38 درصد واریانس کل را تبیین کنند. این 4 عامل عبارتند از: مسئولیت‌پذیری اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت سیاسی و حمایت سازمانی.
با توجه به جدول 3 که همبستگی بین گویه‌ها و عوامل را نشان می‌دهد و با توجه به ماتریس مؤلفه‌ای چرخش یافته گویه‌ها می‌توان مشخص کرد که هر سؤال پس از چرخش روی کدام عامل بار شده است و جایگاه هر سؤال در عامل مرتبط با رجوع به بار عاملی مشخص می‌شود. لازم به ذکر است که این ابزار نقطه برش ندارد و تعیین درجه سلامت اجتماعی افراد با سطح‌بندی نمرات برحسب اختلاف از میانگین امکان دارد.
به‌منظور بررسی همسانی درونی پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. مقدار ضریب آلفای کرونباخ هر عامل و همچنین کل پرسشنامه سلامت اجتماعی در جدول 4 ارائه شده است. با توجه به ضرایب به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه مذکور ازلحاظ مؤلفه‌ها و همچنین کل پرسشنامه دارای همسانی درونی بالایی است.
بحث
این مطالعه با هدف ساخت و رواسازی پرسشنامه سلامت اجتماعی صورت گرفته است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته از روایی قابل قبولی برخوردار است. در ادامه بعد از چند مرحله تحلیل عاملی، با توجه به بارهای عاملی هر گویه و همچنین منطقی‌بودن حضور هر گویه در عامل مشخص، تعدادی از گویه‌ها حذف و نهایتاً 16 سؤال پرسشنامه باقی ماند که مشتمل بر چهار عامل بود ازجمله: مسئولیت‌پذیری اجتماعی، حمایت سازمانی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی. به‌منظور بررسی همسانی درونی پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. با توجه به ضرایب به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه مذکور ازلحاظ مؤلفه‌ها و همچنین کل پرسشنامه دارای همسانی درونی قابل قبولی است.
هرچند که اندازه بهینه یک پرسشنامه به زمینه و هدف مطالعه بستگی دارد، اما برخی مطالعات نشان می‌دهند که اگر پاسخ به پرسشنامه، زمان کمی را به خود اختصاص دهد، نتیجه بهتری دریافت می‌شود؛. در این پژوهش نیز، همان‌طور که ذکر شد، از پرسشنامه کوتاه 16 سؤالی استفاده شده و درعین‌حال سعی شده، جامعیت و کیفیت سؤالات حفظ شود.
درحال‌حاضر؛ یکی از مشکلاتی که در مطالعات حوزه سلامت اجتماعی وجود دارد، نبود ابزارهای سنجش مناسب و مرتبط با فرهنگ آن منطقه است. از طرفی، توجه به زمینه و بستر فرهنگی هر حوزه جغرافیایی، برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق و مفید بسیار اهمیت دارد؛ ازاین‌رو بایستی در به‌کارگیری ابزارهای سایر کشورها، احتیاطی به‌مراتب بیشتر در مقایسه با ابزارهای بومی به خرج داد.
در این پژوهش سعی شده؛ پرسشنامه‌ای، کاملاً سازگار با فرهنگ بومی کشور و بر اساس ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی آن، ساخته شود. طراحی یک پرسشنامه به طور خاص برای فرهنگ یک کشور ازاین‌جهت مفید است که این اطمینان حاصل می‌شود که دارای سؤالاتی مرتبط و معنادار برای جمعیت موردمطالعه است. این امر می‌تواند کیفیت داده‌های جمع‌آوری‌شده را بهبود بخشد و اعتبار نتایج مطالعه را افزایش دهد. همان‌طور که نتایج این مطالعه نشان می‌دهد ابزار ساخته‌شده برای سنجش سلامت اجتماعی از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است و این ابزار می‌تواند به‌عنوان جایگزینی برای ابزارهای موجود مثل مدل پنج بعدی سلامت اجتماعی کییز باشد که صرفاً ترجمه و رواسازی شده و بستر فرهنگ را نادیده گرفته است، به کار گرفته شود.
همچنین در مقایسه با مدلهای داخلی مثل پرسشنامه 29 سؤالی رفیعی، این پرسشنامه از سؤالات کمتری برخوردار است و خطر خستگی، بی‌حوصلگی و ترک پاسخ‌دهنده را کاهش می‌دهد. همچنین در این پرسشنامه سعی شده است مشخصاً شاخصهای سلامت اجتماعی در بعد فردی سنجیده شود درصورتی‌که در بعضی از مطالعات تعریف سلامت اجتماعی و شاخصهای آن ابهام دارد و مرز مشخصی با سایر ابعاد سلامت ندارد، مثلاً در مطالعه عباچی‌زاده برای اندازه‌گیری شاخصهای سلامت اجتماعی از عنوان سلامت مثبت استفاده شده است (عباچی‌زاده، 2018).
نتیجه‌گیری
این پرسشنامه کوتاه، سلامت اجتماعی را در سطح فردی اندازه‌گیری می‌کند و برای سنجش شاخصهای سلامت جامعه در سطح کلان لازم است، ابزارهای دیگری ارائه شوند یا از شاخصهای موجود استفاده شود. با توجه به اینکه این پرسشنامه فرم کوتاهی از سلامت اجتماعی در سطح فردی است، ممکن است ابعاد و مؤلفه‌های دیگری را نیز بتوان بر اساس مبانی نظری برای آن در نظر گرفت و در مطالعات آتی موردسنجش و ابزارسازی قرار داد. این نکته به این مهم اشاره دارد که مسیر پژوهش و تولید ابزارهای سنجش و شواهد علمی در این راستا همچنان باز و نیازمند توجه بیشتری است. درعین‌حال؛ با توجه به اینکه این پژوهش در افراد بالای 15 سال انجام گرفته است، در مورد تعمیم نتایج آن باید احتیاط کرد. علاوه بر این استفاده از این ابزار در جمعیتهای خاص با احتیاط باید صورت بگیرد. همچنین همان‌طور که ذکر شد در این پژوهش از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است و به نظر می‌رسد در تکمیل این رویکرد، بهتر است پژوهشگران در پژوهشهای آتی با استفاده از این پژوهش و سایر پژوهشها و تئوریها، یک مدل از پیش تعیین‌شده را آماده و سپس با استفاده از شاخصهای برازش، میزان همخوانی مدل با داده‌های جمع‌آوری‌شده را بسنجد، درواقع از روش تحلیل عاملی تأییدی برای اطمینان از چارچوب مناسب و قابل‌اعتماد برای سنجش و بهبود کارآمدی ابزار سنجش استفاده کند.
در این پژوهش سعی شده است که با استفاده از تمامی پژوهشهای منتشرشده در دسترس و با هدف ساخت فرم کوتاهی از ابزارهای موجود، مخزنی از گویه‌ها تشکیل و مراحل ابزارسازی انجام شود. به نظر می‌رسد، با توجه به اهمیت مفهوم و تأثیر سلامت اجتماعی بر سطح رفاه فردی و اجتماعی افراد، به‌عنوان یکی از شاخصهای ارزشیابی خدمات و سیاستهای رفاه اجتماعی مورد اهتمام قرار گیرد و سبب اتخاذ رویکردهایی جامع‌نگرتر و عمیق‌تر از سوی سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران عرصه رفاه و سلامت شود.
از حیث محدویتهای پژوهش، بایستی گفت که اگرچه نمونه‌گیری به صورت خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شده است، اما همچنان ممکن است نمونه‌ها نمایانگر جامعه آماری نباشند. این مسئله به‌عنوان «سوگیری نمونه» شناخته می‌شود. از گویه‌هایی که از مطالعات قبلی انتخاب شده‌اند، استفاده شده است؛ اما همچنان ممکن است گویه‌ها نمایانگر تمام جنبه‌های موردمطالعه نباشند.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش تمام بخشهای تحقیق مشارکت داشتند.
منابع مالی
برای تهیه این مقاله هیچ‌گونه حمایت مالی مستقیم از هیچ نهاد یا سازمانی دریافت نشده است.
تضاد منافع
این مقاله با سایر آثار منتشرشده نویسندگان همپوشانی ندارد.
پیروی از اخلاق تحقیق
در این مقاله همه حقوق مربوط به اخلاق تحقیق رعایت شده است.
درحال‌حاضر بیماری و سلامت، پدیده‌هایی تنها جسمی نیستند (لارسون، 1996) بلکه متغیرهای اجتماعی در پیدایش آنها دخیل هستند. تأکید چشمگیر اثرات فراگیر عوامل اجتماعی درزمینه سلامت و بیماری سبب شد که واژه اجتماعی در یکی از نخستین تعاریف سازمان بهداشت جهانی از سلامتی گنجانده شود. سازمان بهداشت جهانی در اساسنامه خود در سال 1948، سلامتی را به‌عنوان حالتی از بهزیستی اجتماعی، روانی و جسمی و نه‌تنها فقدان بیماری تعریف کرده است (مارموت، 2012).
درواقع مفهوم سلامت اجتماعی برای اولین بار در سال 1972 توسط بلوک و بارسلو موردتوجه قرار گرفت. این دو، مفهوم سلامت اجتماعی را با میزان فعالیت و عملکرد اعضاء جامعه مترادف دانسته و شاخص سلامت اجتماعی را ابداع کردند (والاس، 2019).
درحال‌حاضر، دو تلقی از سلامت اجتماعی در مطالعات جهانی وجود دارد؛ تلقی اول، فرد را واحد تعریف سلامت اجتماعی قرار می‌دهد و درواقع سلامت اجتماعی را به‌مثابه صفت و ویژگی‌ای از زندگی فردی و اجتماعی فرد تعریف می‌کند. تعریف سازمان جهانی بهداشت، از این بعد به سلامت اجتماعی می‌نگرد. اما برداشت دیگر، سلامت اجتماعی را به‌مثابه صفتی برای یک جامعه در نظر می‌گیرد و به جامعه سالم یا جامعه برخوردار از سلامت توجه دارد. لذا سلامت اجتماعی به معنای جامعه‌ای برخوردار از شرایط مساعد برای سلامت است (جعفرزاده، 2021).
منظور از سلامت اجتماعی در سطح فردی، آن بعد از رفاه یا بهزیستی فرد است که مربوط به چگونگی برقراری ارتباط با سایر افراد جامعه است. اینکه دیگران چگونه با او برخورد می‌کنند یا واکنش نشان می‌دهند و تعامل او با نهادهای اجتماعی و اخلاق جمعی چگونه است. منظور از سلامت اجتماعی در سطح جامعه این است که یک جامعه سالم، از فرصتهای برابر برای همه در دستیابی و استفاده از کالاها و خدمات ضروری برای کارایی و عملکرد تمام و کمال شهروندان برخوردار است (گرین وود، 2012).
کییز به‌عنوان یکی از مهمترین صاحبنظران این حوزه که بیشتر در سطح فردی به سلامت اجتماعی پرداخته است و با استفاده از مدلهای زیستی، بیشتر بر وجه خصوصی از سلامت تأکید دارد؛ معتقد است که سلامت روانی، کیفیت زندگی و عملکرد شخصی فرد را نمی‌توان بدون توجه به معیارهای اجتماعی ارزیابی کرد و عملکرد خوب در زندگی چیزی بیش از سلامت روانی و هیجانی و شامل تکالیف و درگیریهای اجتماعی است. ازاین‌رو، او سلامت اجتماعی را ارزیابی و شناخت فرد از چگونگی عملکردش در اجتماع و کیفیت روابطش با افراد دیگر، نزدیکان و گروههای اجتماعی که عضو آنها است، می‌دانند. وی در سال 2004 در یک تحلیل عاملی گسترده، یک مدل پنج‌بعدی قابل‌سنجش از سلامت اجتماعی ارائه داد. همچنین با توجه به تعریف وی، سلامت اجتماعی می‌تواند به‌عنوان شاخص اجتماعی سنجش کیفیت زندگی افراد در نظر گرفته شود؛ زیرا کیفیت زندگی به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، مبتنی بر ارزشها و تمایلات فردی در ارتباط با میزان رضایتمندی از زندگی تعریف شده است (ساندکوئیست، 2007).
یکی از رایج‌ترین شاخصهای به‌کاررفته اجزای نظریه پنج‌گانه کییز شامل پنج مؤلفه است که در بسیاری از تحقیقات به‌عنوان شاخصهای مفهوم سلامت اجتماعی به کار رفته‌اند؛ اجزاء نظریه سلامت اجتماعی کییز عبارت است از:
- شکوفایی اجتماعی: ارزیابی پتانسیل و خط سیر جامعه و درک افراد از این موضوع که آنها هم از رشد اجتماعی سود خواهند برد.
- انسجام اجتماعی: به معنای احساس بخشی از جامعه بودن، فکرکردن به اینکه فرد به جامعه تعلق دارد.
- پذیرش اجتماعی: داشتن گرایش مثبت نسبت به دیگران و نگاه مثبت به ماهیت انسانها ازجمله مشخصه‌های پذیرش اجتماعی است.
- انطباق اجتماعی: انطباق اجتماعی در مقابل بی‌معنایی در زندگی است، درکی است که فرد نسبت به کیفیت، سازماندهی و اداره دنیای اجتماعی اطراف خود دارد.
- مشارکت اجتماعی: باوری است که طبق آن فرد خود را عضو حیاتی در اجتماع می‌داند.
طبق این مدل فرد سالم از نظر اجتماعی، زمانی عملکرد خوبی دارد که اجتماع را به‌صورت یک مجموعه معنادار درک کند و برای رشد و شکوفایی خود در راستای پیشرفت جامعه تلاش کند؛ بنابراین به گروههای اجتماعی احساس تعلق داشته، خود را در راستای پیشرفت اجتماعات محلی و درنهایت جامعه سهیم می‌داند (کییز، 2004).
با توجه به اینکه مفهوم سلامت اجتماعی یک مفهوم انتزاعی است، برای سنجش آن باید شاخصهایی به کار گرفته شود؛ مانند شاخص آسایش و رفاه اجتماعی ورمونت، کانکتیکت، فوردهام، ادمونتون، آلبرتا و ... .
ابزارهای زیادی برای سنجش سلامت اجتماعی وجود دارد، اما برخی از آنها مختص جمعیتها یا زمینه‌های خاصی هستند. به‌طور مثال تنهایی، انزوای اجتماعی و روابط اجتماعی ابعاد مختلف سلامت اجتماعی هستند که پیامدهای متفاوتی برای سلامتی دارند. یک چارچوب جدید برای طبقه‌بندی و مقایسه ابزارهایی که این جنبه‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند، توسط والتورتا6 و همکاران ارائه شد. درواقع والتورتا و همکاران (2016) چارچوب جدیدی را برای طبقه‌بندی و مقایسه ابزارهایی که تنهایی، انزوای اجتماعی، حمایت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی یا سرمایه اجتماعی را اندازه‌گیری می‌کنند، پیشنهاد کرده‌اند. اینها جنبه‌های مختلفی از روابط اجتماعی هستند که می‌توانند بر سلامت و رفاه تأثیر بگذارند. این چارچوب بر اساس بررسی 59 ابزاری بود که در مطالعات اپیدمیولوژیک مورداستفاده قرار گرفتند.
این چارچوب با هدف کمک به محققان و متخصصان در انتخاب مناسب‌ترین ابزار برای اهداف خود و مقایسه نتایج در بین مطالعات انجام شد (والتورتا، 2016). اما برای استفاده از ابزار و پرسشنامه باید فرهنگ و محیط اجتماعی یک جامعه را در نظر گرفت، زیرا ممکن است بر نحوه درک و پاسخ افراد به سؤالات تأثیر بگذارد. به‌عنوان‌مثال، برخی از فرهنگها ممکن است هنجارها و انتظارات متفاوتی در مورد روابط اجتماعی داشته باشند، مانند میزان صمیمیت، فراوانی تماس یا ابراز احساسات. همچنین برخی از جوامع ممکن است سطوح مختلفی از انسجام اجتماعی، اعتماد یا تنوع را داشته باشند که امکان دارد، بر احساس افراد در مورد ارتباطات اجتماعی خود تأثیر بگذارد.
به‌طور مثال رفیعی و همکاران، پرسشنامه سلامت اجتماعی ایرانیان (IrSHQ) را در سال 2017 تنظیم و اعتبارسنجی کردند؛ یک پرسشنامه 29 سؤالی است و در هفت خرده‌مقیاس تعامل اجتماعی، مسئولیت اجتماعی، وظیفه‌شناسی، نگرش به جامعه، همدلی، روابط خانوادگی و مشارکت اجتماعی تنظیم شده است. پرسشنامه در یک نمونه معرف 500 نفری در شهر تهران آزمایش شد و از پایایی و روایی مناسبی برخوردار بود. نویسندگان به این نتیجه رسیدند که IrSHQ با توجه به حجم و تنوع شرکت‌کنندگان، اعتبار نتایج، انطباق با فرهنگ ایرانی و کوتاه‌بودن نسبی آن ابزار مفیدی برای سنجش سلامت اجتماعی افراد در بافت اجتماعی ایران است (رفیعی، 2017).
همچنین زمان‌خانی و همکاران، در سال 2016 مطالعه‌ای مربوط به تحلیل وضعیت سلامت اجتماعی در استانهای کشور جمهوری اسلامی ایران انجام دادند. در این مطالعه، نویسندگان با استفاده از 39 شاخص سلامت اجتماعی، وضعیت سلامت اجتماعی استانها را محاسبه و رتبه‌بندی کرده‌اند که این شاخصها در هفت دسته قرار گرفتند؛ شاخصهای اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، محیط‌زیست و بهداشت و درمان. بر اساس نتایج، استان یزد بالاترین رتبه و استان سیستان و بلوچستان آخرین رتبه سلامت اجتماعی را در کشور دارند. این مطالعه با ترسیم نمای جغرافیایی سلامت اجتماعی استانها، ابزار مهمی برای سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد به دست می‌دهد (زمان‌خانی، 2016).
می‌توان گفت، پرسشنامه‌ها به‌عنوان ابزارهای مهم در پژوهشهای سلامت‌محور مورداستفاده قرار می‌گیرند. ساخت و رواسازی فرمهای کوتاه از این پرسشنامه‌ها، به تشخیص سریع و دقیق سلامت اجتماعی کمک می‌کند و معمولاً پاسخگویان یک پرسشنامه کوتاه را بر یک پرسشنامه طولانی ترجیح می‌دهند، زیرا خطر خستگی، بی‌حوصلگی و ترک پاسخ‌دهنده را کاهش می‌دهد و کیفیت و قابلیت اطمینان داده‌ها را بهبود می‌بخشد. همچنین انتخاب ابزار و پرسشنامه‌ای که از نظر فرهنگی مناسب و حساس به بافت جامعه باشد، حائز اهمیت است و با توجه به اهمیت سلامت اجتماعی از نظر وضعیت کلی سلامت فردی، این مطالعه روی رویکرد فردی به سلامت اجتماعی متمرکز شده است تا یک پرسشنامه سلامت اجتماعی را برای بافت اجتماعی کشور ایجاد کند. این ابزار جدید می‌تواند درک ما را از جنبه‌های اجتماعی سلامت افزایش دهد و راه را برای گسترش مفهوم سلامت اجتماعی و همچنین ترویج مداخلات مؤثر مرتبط با سلامت اجتماعی هموار کند. درنهایت با ایجاد فرمهای کوتاه پرسشنامه سلامت اجتماعی مرتبط با فرهنگ جامعه، می‌توان وضعیت سلامت اجتماعی جامعه را ارزیابی کرد و به مسئولان حوزه سلامت و تصمیم‌گیران در این زمینه کمک کرد.
روش
این پژوهش از نوع تحلیل ثانویه است که داده‌های آن بخشی از طرح «رصد ملی آسیبهای اجتماعی و تعیین‌کننده‌های آن در ایران» است که در سال 1398 توسط سازمان بهزیستی کشور حمایت شده است. این مطالعه مثل غالب مطالعات رواسازی از نوع همبستگی است. برای تعیین روایی ابزار از تحلیل عاملی اکتشافی و برای تعیین پایایی آن از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. این تحقیق در 31 استان کشور انجام شده است و از هر استان علاوه بر شهر مرکز استان، یک شهرستان کم‌آسیب و یک شهرستان پرآسیب (بر اساس آمارهای موجود استانی و نظرات کارشناسان حوزه آسیبهای اجتماعی) به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. بنابراین از هر استان سه شهر و درمجموع 31 استان و 93 شهرستان انتخاب شدند. حجم نمونه تحقیق با توجه به شیوع کمترین درصد آسیب اجتماعی و با هدف توصیف شیوع انواع آسیبهای موردسنجش در مطالعه در سطح استانی و فاصله اطمینان 95 درصدی، حدود 60 هزار نفر بوده است. روش نمونه‌گیری در هر شهرستان به‌صورت خوشه‌ای چندمرحله‌ای بود. بدین‌صورت که بر اساس طبقه‌بندیهای اقتصادی و اجتماعی موجود، مناطق مختلف شهر به چند دسته تقسیم شد و سپس از هر دسته به تصادف دو منطقه انتخاب شد و در درون هر منطقه نیز به تصادف محلات مختلف با تنوع اقتصادی و اجتماعی انتخاب شد. در سطح منطقه، با لحاظ قراردادن معیار سکونت در همان منطقه، حجم نمونه لازم بر اساس نسبت جنسی و سنی مربوط به همان شهر و به صورت تصادفی انتخاب و پرسشنامه‌های تحقیق تکمیل شدند. لازم به ذکر است که پرسشنامه‌ها توسط خود فرد منتخب تکمیل شد و پرسشگر با رعایت تمامی جوانب اخلاقی در محل و در کنار وی حضور داشت تا در صورت نیاز به سؤالهای احتمالی پاسخ دهند. علاوه بر این سعی شد بازه‌های مختلف زمانی و حداکثر تنوع مکانی برای انتخاب پاسخگویان انتخاب شود. همچنین داده‌ها به صورت دستی بررسی شد و اعدادی که به هر دلیلی اشتباه بودند اصلاح شد. در مواردی که امکان اصلاح نبود و داده‌های گمشده (مفقود) زیادی وجود داشت، فرد از مطالعه خارج می‌شد. درواقع مطالعه اولیه مقطعی بود و مطالعه فعلی از نوع تحلیل ثانویه است.
در ابتدا مخزن گویه‌ها قبل از اجرای طرح تهیه شد. با روش بررسی متون و از بین ابزارهای موجود، مخزنی از گویه‌ها طراحی شد. سؤالهای مخزن گویه‌ها مربوط به پرسشنامه‌هایی بوده است که توسط تیم تحقیق از قبل ساخته شده بودند و برای کشور ایران موردبررسی و مطالعه قرار گرفته‌اند. به این شکل مخزن گویه‌های «پرسشنامه سلامت اجتماعی» طراحی شد. این مخزن در اختیار ده صاحبنظر مرتبط با موضوع سلامت اجتماعی قرار داده شد تا درباره روایی محتوای هر گویه نظر خود را با عددی از صفر (کاملاً نامناسب) تا 10 (کاملاً مناسب) بیان کنند.
گویه‌هایی که میانگین ارزیابی مثبت صاحبنظران درباره آنها مناسب بود، انتخاب شدند. سپس این گویه‌ها همراه با وارسی‌نامه (چک‌لیست) متغیرهای جمعیت‌شناختی اجرا شد. بر اساس گویه‌های بازمانده در تحلیل عاملی، آلفای کرونباخ نیز محاسبه و شکل نهایی پرسشنامه که شامل 16 گویه اصلی بود، حاصل شد. در این تحقیق برای رواسازی ابزار از تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) با نرم‌افزار SPSS استفاده شده است.
یافته‌ها
نمونه این تحقیق را 60853 نفر از افراد 15 تا 60 سال کشور در سال 1398 تشکیل دادند. از این تعداد 48.4 درصد (29470 نفر) را زنان و 50.1 درصد (30516 نفر) را مردان تشکیل دادند. 22.3 درصد (13540 نفر) دارای تحصیلات کمتر از دیپلم، 28.3 درصد دیپلم (17238 نفر) و بقیه دارای تحصیلات دانشگاهی بودند.
به‌منظور بررسی و شناسایی تعداد عامل مکنون با توجه به سؤالات موجود در پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. به‌منظور بررسی تناسب داده‌ها برای تحلیل عاملی از آزمون کرویت بارتلت و مقیاس کایزر- میر- اولکین استفاده شد. نتیجه آزمون کرویت بارتلت و مقدار مقیاس کایزر- میر- اولکین (0/876=KMO) مناسب‌بودن داده‌ها برای انجام تحلیل عاملی را نشان داد.
مقدار ویژه که سهم نسبی هر عامل از کلِ واریانس متغیرهای تحقیق را نشان می‌دهد، باید بالاتر از مقدار یک باشد تا هدف از تحلیل عاملی که تقلیل داده‌ها است، تأمین شود. آزمون سنگریزه‌ای نیز روش نموداری برای انتخاب تعداد مناسب عاملهاست، ولی این روش نیز بر ویژند مبتنی است (نمودار 1). با این معیار، 4 عامل به دست آمد که درمجموع 69.38 درصد از پراکنش داده‌ها را تبیین کردند (نمودار 1).
مطابق جدول شماره 2 با توجه به ستون درصد تجمعی واریانس تبیین‌شده می‌توان درصد تبیینی هریک از عوامل را مشاهده کرد و اینکه هر عامل به چه میزانی واریانس کل پرسشنامه را تبیین می‌کند. درنهایت 4 عامل روی هم توانسته‌اند 69.38 درصد واریانس کل را تبیین کنند. این 4 عامل عبارتند از: مسئولیت‌پذیری اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت سیاسی و حمایت سازمانی.
با توجه به جدول 3 که همبستگی بین گویه‌ها و عوامل را نشان می‌دهد و با توجه به ماتریس مؤلفه‌ای چرخش یافته گویه‌ها می‌توان مشخص کرد که هر سؤال پس از چرخش روی کدام عامل بار شده است و جایگاه هر سؤال در عامل مرتبط با رجوع به بار عاملی مشخص می‌شود. لازم به ذکر است که این ابزار نقطه برش ندارد و تعیین درجه سلامت اجتماعی افراد با سطح‌بندی نمرات برحسب اختلاف از میانگین امکان دارد.
به‌منظور بررسی همسانی درونی پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. مقدار ضریب آلفای کرونباخ هر عامل و همچنین کل پرسشنامه سلامت اجتماعی در جدول 4 ارائه شده است. با توجه به ضرایب به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه مذکور ازلحاظ مؤلفه‌ها و همچنین کل پرسشنامه دارای همسانی درونی بالایی است.
نمودار 1: نمودار سنگریزه‌ای حاصل از تحلیل مؤلفه‌های اصلی
جدول 2. ماتریس ساختار عوامل و ضرایب حاصل از تحلیل عاملی
| عوامل | تحلیل عاملی اکتشافی | |||
| تعداد سؤالات | ویژند (مقدار ویژه) |
درصد واریانس تبیین‌شده | درصد تجمعی واریانس تبیین‌شده | |
| مسئولیت‌پذیری اجتماعی | 5 | 3/26 | 20/35 | 20/35 |
| اعتماد اجتماعی | 5 | 3/03 | 18/94 | 39/29 |
| مشارکت سیاسی | 3 | 2/63 | 16/43 | 55/72 |
| حمایت سازمانی | 3 | 2/19 | 13/66 | 69/38 |
جدول 3. ماتریس نحوه پوشش سؤالها توسط عاملها
جدول 4: نتایج همسانی درونی خرده‌مقیاسها و مقیاس کلی بر اساس ضریب آلفا کرونباخ
| مسئولیت‌پذیری اجتماعی | اعتماد اجتماعی | مشارکت سیاسی | حمایت سازمانی | ||||
| گویه‌ها | بارعاملی | گویه‌ها | بارعاملی | گویه‌ها | بارعاملی | گویه‌ها | بارعاملی |
| 1 | 0.79 | 2 | 0.63 | 3 | 0.90 | 4 | 0.82 |
| 5 | 0.82 | 8 | 0.79 | 9 | 0.87 | 6 | 0.80 |
| 7 | 0.74 | 10 | 0.80 | 12 | 0.88 | 11 | 0.75 |
| 13 | 0.76 | 15 | 0.54 | ||||
| 14 | 0.56 | 16 | 0.82 | ||||
جدول 4: نتایج همسانی درونی خرده‌مقیاسها و مقیاس کلی بر اساس ضریب آلفا کرونباخ
| مؤلفه | تعداد گویه | آلفای کرونباخ |
| مسئولیت‌پذیری اجتماعی | 5 | 0/83 |
| اعتماد اجتماعی | 5 | 0/83 |
| مشارکت سیاسی | 3 | 0/94 |
| حمایت سازمانی | 3 | 0/78 |
| کل سؤالات | 16 | 0/88 |
| در این بخش، برخی سؤالها در مورد سلامت اجتماعی شما پرسیده‌ایم. لطفاً با دقت پاسخ دهید. | |||||
| گویه‌ها | کاملاً مخالفم | مخالفم | نظری ندارم | موافقم | کاملاً موافقم |
| در حفظ محیط‌زیست در خارج از خانه‌ام کوشا هستم. | |||||
| به همسایگان و اهالی محل اعتماد دارم. | |||||
| معمولاً در انتخابات مجلس شرکت می‌کنم. | |||||
| در زمان مشکل مالی، سازمانی هست که به من کمک کند. | |||||
| به قوانین جامعه مانند قوانین راهنمایی و رانندگی احترام می‌گذارم. | |||||
| جامعه امکان رشد و پیشرفت را برایم فراهم می‌کند. | |||||
| وظایف شغلی‌ام را به‌خوبی انجام می‌دهم. | |||||
| به مجلس شورای اسلامی اعتماد دارم. | |||||
| معمولاً در انتخابات شوراهای شهر و روستا شرکت می‌کنم. | |||||
| به دولت اعتماد دارم. | |||||
| جامعه شرایطی را فراهم می‌کند که من سالم باشم و بیمار نشوم. | |||||
| معمولاً در انتخابات ریاست جمهوری شرکت می‌کنم. | |||||
| به سنتها و رسوم اجتماعی احترام می‌گذارم. | |||||
| در محیط زندگی به حقوق مردم توجه دارم. | |||||
| به خویشان و اقوام (فامیل) اعتماد دارم. | |||||
| به شهرداریها و شوراها اعتماد دارم. | |||||
بحث
این مطالعه با هدف ساخت و رواسازی پرسشنامه سلامت اجتماعی صورت گرفته است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته از روایی قابل قبولی برخوردار است. در ادامه بعد از چند مرحله تحلیل عاملی، با توجه به بارهای عاملی هر گویه و همچنین منطقی‌بودن حضور هر گویه در عامل مشخص، تعدادی از گویه‌ها حذف و نهایتاً 16 سؤال پرسشنامه باقی ماند که مشتمل بر چهار عامل بود ازجمله: مسئولیت‌پذیری اجتماعی، حمایت سازمانی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی. به‌منظور بررسی همسانی درونی پرسشنامه سلامت اجتماعی محقق‌ساخته، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. با توجه به ضرایب به‌دست‌آمده مشخص شد که پرسشنامه مذکور ازلحاظ مؤلفه‌ها و همچنین کل پرسشنامه دارای همسانی درونی قابل قبولی است.
هرچند که اندازه بهینه یک پرسشنامه به زمینه و هدف مطالعه بستگی دارد، اما برخی مطالعات نشان می‌دهند که اگر پاسخ به پرسشنامه، زمان کمی را به خود اختصاص دهد، نتیجه بهتری دریافت می‌شود؛. در این پژوهش نیز، همان‌طور که ذکر شد، از پرسشنامه کوتاه 16 سؤالی استفاده شده و درعین‌حال سعی شده، جامعیت و کیفیت سؤالات حفظ شود.
درحال‌حاضر؛ یکی از مشکلاتی که در مطالعات حوزه سلامت اجتماعی وجود دارد، نبود ابزارهای سنجش مناسب و مرتبط با فرهنگ آن منطقه است. از طرفی، توجه به زمینه و بستر فرهنگی هر حوزه جغرافیایی، برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق و مفید بسیار اهمیت دارد؛ ازاین‌رو بایستی در به‌کارگیری ابزارهای سایر کشورها، احتیاطی به‌مراتب بیشتر در مقایسه با ابزارهای بومی به خرج داد.
در این پژوهش سعی شده؛ پرسشنامه‌ای، کاملاً سازگار با فرهنگ بومی کشور و بر اساس ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی آن، ساخته شود. طراحی یک پرسشنامه به طور خاص برای فرهنگ یک کشور ازاین‌جهت مفید است که این اطمینان حاصل می‌شود که دارای سؤالاتی مرتبط و معنادار برای جمعیت موردمطالعه است. این امر می‌تواند کیفیت داده‌های جمع‌آوری‌شده را بهبود بخشد و اعتبار نتایج مطالعه را افزایش دهد. همان‌طور که نتایج این مطالعه نشان می‌دهد ابزار ساخته‌شده برای سنجش سلامت اجتماعی از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است و این ابزار می‌تواند به‌عنوان جایگزینی برای ابزارهای موجود مثل مدل پنج بعدی سلامت اجتماعی کییز باشد که صرفاً ترجمه و رواسازی شده و بستر فرهنگ را نادیده گرفته است، به کار گرفته شود.
همچنین در مقایسه با مدلهای داخلی مثل پرسشنامه 29 سؤالی رفیعی، این پرسشنامه از سؤالات کمتری برخوردار است و خطر خستگی، بی‌حوصلگی و ترک پاسخ‌دهنده را کاهش می‌دهد. همچنین در این پرسشنامه سعی شده است مشخصاً شاخصهای سلامت اجتماعی در بعد فردی سنجیده شود درصورتی‌که در بعضی از مطالعات تعریف سلامت اجتماعی و شاخصهای آن ابهام دارد و مرز مشخصی با سایر ابعاد سلامت ندارد، مثلاً در مطالعه عباچی‌زاده برای اندازه‌گیری شاخصهای سلامت اجتماعی از عنوان سلامت مثبت استفاده شده است (عباچی‌زاده، 2018).
نتیجه‌گیری
این پرسشنامه کوتاه، سلامت اجتماعی را در سطح فردی اندازه‌گیری می‌کند و برای سنجش شاخصهای سلامت جامعه در سطح کلان لازم است، ابزارهای دیگری ارائه شوند یا از شاخصهای موجود استفاده شود. با توجه به اینکه این پرسشنامه فرم کوتاهی از سلامت اجتماعی در سطح فردی است، ممکن است ابعاد و مؤلفه‌های دیگری را نیز بتوان بر اساس مبانی نظری برای آن در نظر گرفت و در مطالعات آتی موردسنجش و ابزارسازی قرار داد. این نکته به این مهم اشاره دارد که مسیر پژوهش و تولید ابزارهای سنجش و شواهد علمی در این راستا همچنان باز و نیازمند توجه بیشتری است. درعین‌حال؛ با توجه به اینکه این پژوهش در افراد بالای 15 سال انجام گرفته است، در مورد تعمیم نتایج آن باید احتیاط کرد. علاوه بر این استفاده از این ابزار در جمعیتهای خاص با احتیاط باید صورت بگیرد. همچنین همان‌طور که ذکر شد در این پژوهش از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است و به نظر می‌رسد در تکمیل این رویکرد، بهتر است پژوهشگران در پژوهشهای آتی با استفاده از این پژوهش و سایر پژوهشها و تئوریها، یک مدل از پیش تعیین‌شده را آماده و سپس با استفاده از شاخصهای برازش، میزان همخوانی مدل با داده‌های جمع‌آوری‌شده را بسنجد، درواقع از روش تحلیل عاملی تأییدی برای اطمینان از چارچوب مناسب و قابل‌اعتماد برای سنجش و بهبود کارآمدی ابزار سنجش استفاده کند.
در این پژوهش سعی شده است که با استفاده از تمامی پژوهشهای منتشرشده در دسترس و با هدف ساخت فرم کوتاهی از ابزارهای موجود، مخزنی از گویه‌ها تشکیل و مراحل ابزارسازی انجام شود. به نظر می‌رسد، با توجه به اهمیت مفهوم و تأثیر سلامت اجتماعی بر سطح رفاه فردی و اجتماعی افراد، به‌عنوان یکی از شاخصهای ارزشیابی خدمات و سیاستهای رفاه اجتماعی مورد اهتمام قرار گیرد و سبب اتخاذ رویکردهایی جامع‌نگرتر و عمیق‌تر از سوی سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران عرصه رفاه و سلامت شود.
از حیث محدویتهای پژوهش، بایستی گفت که اگرچه نمونه‌گیری به صورت خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شده است، اما همچنان ممکن است نمونه‌ها نمایانگر جامعه آماری نباشند. این مسئله به‌عنوان «سوگیری نمونه» شناخته می‌شود. از گویه‌هایی که از مطالعات قبلی انتخاب شده‌اند، استفاده شده است؛ اما همچنان ممکن است گویه‌ها نمایانگر تمام جنبه‌های موردمطالعه نباشند.
ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش تمام بخشهای تحقیق مشارکت داشتند.
منابع مالی
برای تهیه این مقاله هیچ‌گونه حمایت مالی مستقیم از هیچ نهاد یا سازمانی دریافت نشده است.
تضاد منافع
این مقاله با سایر آثار منتشرشده نویسندگان همپوشانی ندارد.
پیروی از اخلاق تحقیق
در این مقاله همه حقوق مربوط به اخلاق تحقیق رعایت شده است.
منابع
Abachizadeh, K., Omidnia, S., Hajebi, A., Shekarriz-Foumani, R., & Mohseny, M. (2018). Measuring positive health of Iranians: Findings from Iran social health survey (ISHS). Medical Journal of the Islamic Republic of Iran, 32, 63. (in Persian).
Greenwood, M. L., & de Leeuw, S. N. (2012). Social determinants of health and the future well-being of Aboriginal children in Canada. Paediatrics & Child Health, 17(7), 381–384. https://doi.org/10.1007/BF00300458
Jafarzadeh Dashbolagh, D., & Nasrollahzadeh, M. (2021). Assessing social health in Iran and the world and presenting a multi-layered strategic model for achieving social health with emphasis on effective foundations and infrastructures. Journal of Iranian Social Development Studies, 13(51), 33–52. (in Persian).
Keys, C. M., & Shapiro, A. (2004). Social wellbeing in the USA: Descriptive epidemiology. In B. Orville, D. Carol, A. Ryff, & C. Ronald (Eds.), Healthing Are You. https://awspntest.apa.org/record/2004-00121-012
Larson, J. S. (1996). The World Health Organization’s definition of health: Social versus spiritual health. Social Indicators Research, 38, 181–192. https://doi.org/10.1007/BF00300458
Marmot, M., Allen, J., Bell, R., Bloomer, E., & Goldblatt, P. (2012). WHO European review of social determinants of health and the health divide. The Lancet, 380(9846), 1011–1029. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(12)61228-8
Rafiey, H., Rarani, M. A., Alipour, F., & Morasae, E. K. (2017). Development and validation of the Iranian social health questionnaire (IrSHQ). Journal of Health and Social Sciences, 2(1), 19–30. (in Persian).
Sundquist, K., & Yang, M. (2007). Linking social capital and self-rated health: A multilevel analysis of 11,175 men and women in Sweden. Health & Place, 13(2), 324–334. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2006.02.002
Valtorta, N. K., Kanaan, M., Gilbody, S., & Hanratty, B. (2016). Loneliness, social isolation and social relationships: What are we measuring? A novel framework for classifying and comparing tools. BMJ Open, 6(4), e010799. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2015-010799
Wallace, S. P., Young, M. E., Rodríguez, M. A., & Brindis, C. D. (2019). A social determinants framework identifying state-level immigrant policies and their influence on health. SSM - Population Health, 7, 100316. https://doi.org/10.1016/j.ssmph.2018.10.016
Zaman Khani, F., Abachizadeh, K., Omidnia, S., Abdi, A., & Heidarnia, M. A. (2016). Analysis of the social health status in the provinces of the Islamic Republic of Iran. Journal of Social Health, 3(3), 181–189. (in Persian).
Greenwood, M. L., & de Leeuw, S. N. (2012). Social determinants of health and the future well-being of Aboriginal children in Canada. Paediatrics & Child Health, 17(7), 381–384. https://doi.org/10.1007/BF00300458
Jafarzadeh Dashbolagh, D., & Nasrollahzadeh, M. (2021). Assessing social health in Iran and the world and presenting a multi-layered strategic model for achieving social health with emphasis on effective foundations and infrastructures. Journal of Iranian Social Development Studies, 13(51), 33–52. (in Persian).
Keys, C. M., & Shapiro, A. (2004). Social wellbeing in the USA: Descriptive epidemiology. In B. Orville, D. Carol, A. Ryff, & C. Ronald (Eds.), Healthing Are You. https://awspntest.apa.org/record/2004-00121-012
Larson, J. S. (1996). The World Health Organization’s definition of health: Social versus spiritual health. Social Indicators Research, 38, 181–192. https://doi.org/10.1007/BF00300458
Marmot, M., Allen, J., Bell, R., Bloomer, E., & Goldblatt, P. (2012). WHO European review of social determinants of health and the health divide. The Lancet, 380(9846), 1011–1029. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(12)61228-8
Rafiey, H., Rarani, M. A., Alipour, F., & Morasae, E. K. (2017). Development and validation of the Iranian social health questionnaire (IrSHQ). Journal of Health and Social Sciences, 2(1), 19–30. (in Persian).
Sundquist, K., & Yang, M. (2007). Linking social capital and self-rated health: A multilevel analysis of 11,175 men and women in Sweden. Health & Place, 13(2), 324–334. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2006.02.002
Valtorta, N. K., Kanaan, M., Gilbody, S., & Hanratty, B. (2016). Loneliness, social isolation and social relationships: What are we measuring? A novel framework for classifying and comparing tools. BMJ Open, 6(4), e010799. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2015-010799
Wallace, S. P., Young, M. E., Rodríguez, M. A., & Brindis, C. D. (2019). A social determinants framework identifying state-level immigrant policies and their influence on health. SSM - Population Health, 7, 100316. https://doi.org/10.1016/j.ssmph.2018.10.016
Zaman Khani, F., Abachizadeh, K., Omidnia, S., Abdi, A., & Heidarnia, M. A. (2016). Analysis of the social health status in the provinces of the Islamic Republic of Iran. Journal of Social Health, 3(3), 181–189. (in Persian).
نوع مطالعه: اصیل |
موضوع مقاله:
سلامت اجتماعی
دریافت: 1402/10/9 | پذیرش: 1403/5/1 | انتشار: 1403/7/14
دریافت: 1402/10/9 | پذیرش: 1403/5/1 | انتشار: 1403/7/14
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
