امروزه با گسترش کلان‌شهرها و پیچیدگیهای زندگی، مشکلات زندگی نیز روزبه‌روز در حال افزایش است. مشکلاتی که مواجهه‌شدن با آنها نیاز به مهارت و توانایی دارد. سازگاری اشخاص در مواجهه با مشکلات و معضلات مشابه زندگی یکسان نیست. برخی در مواجهه با موقعیتهای چالش‌برانگیز خیلی زود توانایی خود را از دست می‌دهند و به دام افسردگی، اعتیاد، خودکشی و هزاران مشکل دیگر افتاده و برخی دیگر قادرند از پس مشکلات زندگی برآیند و با عارضه بسیار کمتری مشکل را برطرف کنند. هراندازه چنین پتانسیلهایی در افراد بیشتر و بالاتر باشد به همان اندازه شخص قادر خواهد بود سطح سلامت روانی خود را بالاتر نگه دارد و به شیوه سازگارانه‌تری با مشکلات زندگی برخورد کند. برنامه آموزشی مهارتهای زندگی ازجمله کاربردهای روان‌شناسی در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی است که به افراد کمک می‌کند تواناییهای خود را افزایش داده و بهتر با مسائل زندگی برخورد کنند.
هدف آموزش مهارتهای زندگی ارتقاء سطح بهداشت روانی-‌اجتماعی و پیشگیری از آسیبهای روانی-‌اجتماعی است. مهارتهای زندگی توسط سازمان جهانی بهداشت به‌عنوان توانایی تطبیق و رفتارهای مثبتی که افراد را برای مواجهه مؤثر با چالشها و حوادث روزانه زندگی آماده می‌کند تعریف شده است (سازمان بهداشت جهانی، 2020). یونیسف مهارتهای زندگی را تغییر رفتار یا رویکرد توسعه رفتار طراحی‌شده به‌منظور ایجاد تعادل بین سه حوزه دانش، نگرش و مهارت تعریف می‌کند (دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد).
این مهارتها توانایی افراد را در برخورد با مقتضیات زندگی بالا برده و به عنوان یک عامل پیشگیرانه عمل می‌کند (یونیسف، 2012). فرض زیربنایی برنامه آموزش مهارتهای زندگی این است که بسیاری از افراد برای رویارویی با مسائل پیچیده دنیای امروز فاقد توانایی لازم برای مواجهه سازش‌یافته هستند و همین امر آنان را در این مواجهه ناتوان و آسیب‌پذیر می‌کند (کلیکه، 2012)؛ بنابراین انسان امروزی نیاز به آموختن این مهارتها دارد.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی مهارتهای زندگی شامل 10 مهارت عمده ازجمله مهارت خودآگاهی، مهارت همدلی، مهارت برقراری ارتباط بین‌فردی، مهارت ارتباط مؤثر، مهارت تنظیم هیجان، مهارت مدیریت استرس، مهارت تصمیم‌گیری، مهارت حل مسئله، مهارت تفکر خلاق و مهارت تفکر نقاد است و به‌گونه‌ای جهت‌دهی شده که با ابعاد مختلف زندگی فرد ارتباط برقرار کند.
شروع حاشیه‌نشینی در ایران، تقریباً به دهه 40 و مخصوصاً پس از اصلاحات ارضی بازمی‌گردد که سبب شد مهاجرت روستا- شهری افزایش یابد. این در حالی است که پس از وقوع انقلاب نیز براثر تحولات صورت‌گرفته در این دوره، شروع جنگ عراق علیه ایران و تداوم سیاست تمرکزگرایی، به تداوم شهرنشینی بی‌رویه و به‌تبع آن افزایش حاشیه‌نشینی در شهرها و به‌ویژه شهرهای بزرگ منجر شد (علیزاده اقدام و همکاران،2012).
با گسترش شهرنشینی، امکان کار برای افراد بی‌مهارت فراهم شد. به همین علت افراد زیادی روستاها را ترک کرده و روانه شهرها شدند؛ اما چون از پس هزینه‌ها برنمی‌آمدند در مناطق حاشیه‌ای ساکن شدند و هرروز به تعدادشان افزوده شد. در حال حاضر در ایران جمعیتی بالغ‌بر 19 میلیون نفر در مناطق حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند (ایسنا، 2017). حاشیه‌نشینی با شاخصهای اجتماعی سلامت ارتباط دارد. حاشیه‌نشینی سبب می‌شود فرد از خدمات سلامت، شرایط تحصیل، اشتغال و حمایتهای اجتماعی مناسب برخوردار نباشد و این به‌نوبه خود بر شرایط اقتصادی و اجتماعی فرد تأثیر گذاشته، باعث پایین‌آمدن درآمد و عدم دسترسی به تغذیه مناسب می‌شود و اساسی‌ترین نیازهای بشر که آرامش خاطر است را تحت‌تأثیر قرار داده، اضطراب و دغدغه ایجاد می‌کند که تأثیر منفی بر سلامت و بهداشت روان ایشان دارد (ربانی و همکاران، 2012).
همچنین، این قشر از جامعه نه‌تنها دسترسی کمتری به منابع آموزشی و اشتغال دارند که از چتر حمایتی دولت نیز بهره کمتری می‌برند. چنین افرادی به‌سادگی قربانی تبعیضات می‌شوند. ضمن آنکه دسترسی به نهادهای قدرتمند و یا شبکه‌های اجتماعی ندارند تا صدایشان شنیده شده و موردحمایت قرار بگیرند؛ بنابراین چنان در دور باطل محرومیت، فقر و طرد اجتماعی سرگردان هستند که به‌سختی می‌توانند از آن رهایی یابند (فیروزآبادی و صادقی، 2014) و همه اینها خطری جدی برای سلامت روانی- اجتماعی آنها خواهد بود.
در بسیاری از جوامع زنان به طور سنتی از مهارتهای اجتماعی و مهارتهای زندگی کمتری نسبت به مردان برخوردار هستند که به دلیل وجود تبعیض و تفاوت در تعلیم و تربیت زنان و عدم وجود امکان برابر برای حضور در جامعه و برخورداری از فرصتهای رشد و بالندگی در زندگی اجتماعی است، لذا هرچند ارائه آموزشهای مهارتهای زندگی به زنان در همه جوامع بسیار مهم است اما زنان در مناطق حاشیه‌ای به دلیل کمتربودن سطح سواد و آگاهی، پیچیدگی شرایط زندگی و مواجهه به مخاطرات بیشتری ناشی از سوءاستفاده، محرومیت و زندگی در محیط‌های پرخطر، بیشتر نیازمند دریافت این‌گونه آموزشها که متناسب شرایط زندگی آنها و سطح آگاهی و سواد آنها است هستند.
متخصصان معتقدند توجه به فرهنگ، سلامت روان، تقویت عزت‌نفس و هویت، غلبه بر تنوع فرهنگی و تبعیض، فراهم‌آوردن فرصتهای شغلی، افزایش دسترسی به اطلاعات و خدمات، ترویج ادغام اجتماعی و ایجاد فعالیتهای مناسب می‌تواند در بهبود شرایط حاشینه‌نشینان و ارتقای سلامت روان ایشان مؤثر باشد. شرکت در فعالیتهای فرهنگی می‌تواند ابزاری باشد برای کمک به مردم و اجتماعات برای اینکه بتوانند سلامت روانی- اجتماعی خود را ارتقاء بخشیده و بر فقر و محرومیت اجتماعی فائق آیند (ایرنا، 2018). بنابراین، برنامه‌هایی با رویکرد «ارتقائی و پیشگیرانه» در این مناطق بسیار تأثیرگذار است. برنامه‌هایی که هدف آن تقویت عزت‌نفس، ارتقاء روحیه مشارکت و همکاری، رشد و تقویت عواطف انسانی، ایجاد روحیه مقاومت در برابر تبلیغات مسموم، کمک به شناسایی و بیان احساسات، تأمین سلامت جسمانی و روانی، ارتقاء مهارتهای ارتباطی، افزایش سازگاری فرد با خودش، دیگران و محیط اطراف باشد (یونیسف، 2007).
شواهد پژوهشی نشان داده، آموزش مهارتهای زندگی یک عامل حمایت‌کننده تأثیرگذار در ارتقای اعتمادبه‌نفس و سلامت روان و یک عامل پیشگیرانه از برخی آسیبهای روانی- اجتماعی است (اکبری و همکاران، 2016). مهارتهای زندگی مجموعه‌ای از تواناییها است که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می‌کند (طارمیان، 2008). آموزش مهارتهای زندگی می‌تواند سبب ارتقا سلامت روان شود (جمالی و همکاران، 2016).
بسته ارتقای مهارتهای فردی، بسته‌ای است استخراج‌شده از مهارتهای زندگی که ارتقای توانمندیهای شناختی- رفتاری افراد را هدف قرار داده و به آموزش مهارت خودآگاهی، مهارت برقراری ارتباط مؤثر و مهارت تنظیم هیجان می‌پردازد؛ و به دنبال آن است که با فراگیری و به‌کارگیری این مهارتها فرد بهتر بتواند با خود و محیط پیرامون خویش کنار آمده و زمینه رفتارهای سازگارانه و مؤثر را برای فرد فراهم می‌کند.
تاکنون در ایران بسته آموزشی بومی و استانداردسازی شده‌ای که به طور خاص برای افراد ساکن در مناطق حاشیه‌ای شهر نوشته شده باشد، توسط محقق یافت نشد. به همین دلیل پژوهشگر، تدوین چنین بسته‌ای را با هدف ارتقای توانمندیهای شناختی- رفتاری افراد ساکن در این مناطق، موضوع پژوهش خود قرار داد. در این پژوهش بسته آموزشی برای آموزش سه مهارت خودآگاهی، مهارت برقراری ارتباط مؤثر و تنظیم هیجان تدوین شد تا بستری برای ورود و به‌کارگیری مهارتهای زندگی در زندگی واقعی این اقشار، فراهم آورد. این بسته آموزشی در چهار منطقه حاشیه‌ای شهرهای کشور اجرا شد و مورد ارزیابی اثربخشی قرار گرفت (نسرین امامی نائینی، 2023) در این مقاله به گزارش نحوه تدوین این بسته آموزشی پرداخته شده است.

در این مرحله برای تعیین روایی محتوایی بسته آموزشی مصاحبه‌هایی با 7 نفر از متخصصان و فعالان حوزه ارتقای سلامت روان؛ شش زن و یک مرد، با تحصیلاتِ سه نفر کارشناسی ارشد و چهار نفر دکتری حرفه‌ای در حوزه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و سلامت، با میانگین سنی 52 سال و سابقه حداقل 11 سال فعالیت در حوزه سلامت روانی- اجتماعی و مددکاری اجتماعی صورت گرفت و شاخص روایی محتوا و ضریب نسبی روایی محتوا سنجیده شد.
برای این کار ابتدا یک جلسه توجیهی با متخصصان گذاشته شد و اهداف بسته آموزشی برای آنها توضیح داده شد. پس‌ازآن بسته آموزشی برای آنها ارسال و از آنها خواسته شد میزان مطابقت و هم‌خوانی هر جلسه را با موضوعات معیار و اهداف موردنظر بر اساس طیف پنج‌بخشی لیکرت، از گویه «هیچ مطابقتی ندارد» تا «کاملاً مطابق است» تعیین کنند. بدین ترتیب، شاخص روایی محتوایی بسته موردبررسی قرار گرفت.
همچنین از آنها خواسته شد ضرورت هر جلسه را بر اساس مقیاس سه گویه‌ای لیکرت، شامل گویه‌های «ضرورت دارد»، «ضرورتی ندارد اما مفید است» و «ضرورتی ندارد» ارزیابی کنند و بدین ترتیب (CVR) یا ضریب شاخص روایی محتوایی بسته آموزشی برآورد شد.

همچنین، ضریب نسبی روایی محتوایی بسته برابر با 714/0 به دست آمده است. به‌منظور برآورد روایی محتوایی این قبیل ابزار، CVR است. این شاخص نشان می‌دهد که بسته آموزشی از روایی لازم برای اجرای آن برخوردار است؛ و چون عدد به دست آمده نزدیک به یک است، این بدان معناست که بسته موردنظر تا حد زیادی از روایی محتوایی برخوردار است.

Akbari-Zardkhaneh, S., Abbasi, F., Moghaddas, Kh., Ramazani, V., & Mamaghanieh, M. (2016), Effectiveness of life skills training for employed adults who work in organizational settings, Applied Psychological Research Quarterly, 7(2):179-200. (In Persian)
AlizadehAghdam, M., Mohammadamini, H. (2012). A survey of the causes and the consequences of the slum areas formation with special attitudes towards the city of Khomein. Quarterly of Social Studies and Research in Iran. 1(2), 121-138. (In Persian)
Badri Gregori, R., Rezaei, A., & Jedi Gregori, C. (2011), Comparison of the effect of teaching method based on active thinking (participatory method) and traditional teaching method in the learning of social studies lesson of male students, Educational Sciences Quarterly, 4(16):107-120. (In Persian)
Bridwell, SD. (2020), I am not alone: Expanding the epistemological framework for supporting marginalized women’s transformative learning, Journal of Transformative Education, 18(3):190-208.
Elvyanti, S. (2010), Life Skill Education for Marginalized Girls (Case Study in Indonesia), University Tun Hussein Onn Malaysia.
Emami Nain,N., Mirhashemi,M., & Bagheri,N. (2023), Investigating the effectiveness of the educational package for improving individual skills on the cognitive-behavioral abilities of marginalized women. Social Research Quarterly, Islamic Azad University, Rodhan Branch, 58(14), 1-22.
Fathi, A., Bagherzadeh, M. (2019), Predicting social security based on social health, communication skills, and life skills in women in marginal areas of Tabriz, Journal of Social Security Studies, 11(62):109-37. (In Persian)
Firozabadi, SA., & Sadeghi, A. (2014), Social exclusion, a sociological approach to deprivation, Tehran, Sociologists Publications. (In Persian)
Heirani, F., Shahmoradi, N., Tak, F., & Peymanfar, M. (2020), Comparing the effectiveness of the combined active-participatory teaching method with lectures in the course of preparation of financial statements in the field of accounting, Farhangian University: Scientific Quarterly -Promotion of Education and Research, 6(24):1-6. (In Persian)
Iranian Students’ News Agency (ISNA) (2017), population of 19 million marginal residents, existence of 3000 marginal areas, available at: https://www.isna.ir/news/97050302025 (In Persian)
Islamic Republic News Agency (IRNA) (2018), Marginal areas; the source of social damage, available at: https://www.irna.ir/news/83171275 (In Persian)
Jamali, S., Sabokdast, S., Nia, HS., Goudarzian, AH., Beik, S., & Allen, KA. (2016), The effect of life skills training on mental health of Iranian middle school students: A preliminary study, Iranian journal of psychiatry, 11(4):269.
Klicke, Ch. (2012), Life skills, Tehran, Specialized Media Publications. (In Persian)
Kord Noghabi, R., Jahan, F., & Bakhtiari, I. (2014), The Effectiveness of Lecture Methods of Instruction and Group Discussion in Learning Self-Awareness Skill among Students, Quarterly Journal of Family and Research, 10(4):101-120. (In Persian)
Muruganantham, G. (2015), Developing of E-content package by using ADDIE model, International Journal of Applied Research, 1(3):52-4.
Pishgahi, A., Dareshiri, Sh., Oliya, M., Halvani, A., Nouri Majellan, N., Roghani, H., & et al. (2009), The effect of active learning method on the level of satisfaction and retention of information of students of physiopathology course of Yazd University of Medical Sciences, Iranian Journal of Medical Education, 9(3):208-215.( In Persian)
Rabbani, R., Haghighatian, M., Nazari, J., & Ghasemi, M. (2012), Sociological study of marginalization and its effect on mental health of marginalization (case study of Arznan and Darak) Zeinbiyeh of Isfahan, Specialized Quarterly Journal of Social Sciences of Islamic Azad University - Shushtar Branch, 5(14):95-126. (In Persian)
Suminar, T., Prihatin, T., & Syarif, MI. (2016), Model of learning development on program life skills education for rural communities, International Journal of Information and Education Technology, 6(6):496.
Tabatabai, Kh., & Nasiri, F. (2021), The effect of active teaching methods, games, the use of educational aids and skill-based assignments on learning math calculations in the first year of elementary school, Research in mathematics education, 2(3):43-50. (In Persian)
Taremian, F., & Mehryar, A. (2008), Effectiveness of “Life Skills Training Program” in Prevention of Drug use among Secondary School Students, Journal of Advances in Medical and Biomedical Research, 16(65):77-88. (In Persian)
Thomas, E. (2020), Cross-cultural Challenges to the Development of a Culture-Sensitive Pedagogy within an Emerging ‘Global Culture’, London, Routledge.
United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF) (2007), Which skills are life skills, available at: https://www.unicef.org/topics/life-skills
United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF) (2012), Global Evaluation of Life Skills Education Programmes, available from: https://evaluationreports.unicef.org/GetDocument?fileID=241
United Nations Office on Drugs and Crime  (UNODC), Module 7 life skills, available at: https://www.unodc.org/pdf/youthnet/action/message/escap_peers_07.pdf
World Health Organization (2020), Life skills education school handbook: Prevention of noncommunicable diseases, available at: https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1276896/retrieve

---