مقدمه

کووید -۱۹ که نوع جدیدی از ویروس کرونا محسوب می‌شود از اواخر سال ۲۰۱۹ در جهان پدیدار شد. نبود شناخت دقیق از این ویروس و تبعات آن در جهان انسانی، منجر به وضعیتی غامض در مواجهه با آن شده و احتمالاً تداوم آن تصوری از آینده‌ای مبهم را پیش روی بشر قرار داده است. سرعت همه‌گیری و غافل‌گیری این ویروس تا آن حد بود که نهادهای اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و سیاسی نتوانستند مواجهه درستی با این پدیده جدید داشته باشند. این شرایط به وضعیتی منجر شده است که همه ابعاد و زیرساختهای زندگی اجتماعی را دچار شوکی عمیق کرده و بازاندیشی جدی در ابعاد مختلف زندگی را در دستور کار نهادها و سازمانهای متعدد قرار داده است. این همه‌گیری جهانی نه تنها خُردترین و روزمره‌ترین الگوهای کنش انسانی مراودات و ارتباطات ساده میان افراد و همچنین روابط پیچیده سازمانی و خدماتی را تغییر داده است؛ بلکه سطوح کلان نظام جهانی، اقتصاد، سیاست، آموزش، فرهنگ و ارزشهای آن را دستخوش التهاب و بحرانهای جدی کرده است (میرزائی، 2020).
الگوی گسترش پاندمیها و ازجمله کرونا که در شمار پیچیده‌ترین آنها است، به‌شدت مرتبط با سبکهای زندگی و الگوهای رفتار اجتماعی مردم است و با رفتارهای طبقات و صنفهای مختلف جامعه و فرهنگهای منطقه‌ای، ملی و محلی گره خورده است. بخش مهمی از تفاوت عملکرد این ویروس در کشورهای مختلف و حتی استانهای مختلف ایران نیز ناشی از تفاوتهای معنادار در الگوهای رفتار اجتماعی است (علوی‌پور و احدی، 2020)؛ بنابراین برای شناخت نحوه مواجهه با این بیماری باید دید چه عواملی بر نوع کنش مردم جهت مقابله با شیوع کرونا و رعایت مسائل بهداشتی تأثیر می‌گذارد.
افراد مختلف برای مقابله با این بیماری به اشکال و میزان مختلفی سعی در رعایت پروتکلهای بهداشتی و محدودسازی رفتارهای روزمره خود دارند. اینکه چه عواملی بر شیوه مقابله افراد با بیماری کرونا (ازاین‌جهت که تا چه حد اصول بهداشتی را رعایت کرده و رفتارها، احساسات و نگرشهای متفاوتی نسبت به این پدیده از خود نشان می‌دهند) نقش دارد، پرسش مهمی است. این تحقیق قصد دارد از بین عوامل اثرگذار بر نحوه مواجه مردم با پاندمی کووید- 19، نقش اعتماد مردم به نهادهای حاکمیتی به‌ویژه دولت را بر نحوه روبرو شدن آنها با این بیماری موردبررسی و تحلیل قرار دهد.
رابرت پاتنام اعتماد اجتماعی را مهم‌ترین مؤلفه سرمایه اجتماعی تعریف می‌کند. ازنظر وی، اعتماد همکاری را تسهیل می‌کند و هرچه سطح اعتماد در جامعه‌ای افزایش پیدا کند، احتمال همکاری نیز بیشتر می‌شود (خرمشاد و سوری، 2019). شیوع کرونا اعتماد مردم به نهادهای حاکمیتی به‌ویژه دولت را تحت‌تأثیر قرار داده است و به‌صورت یک روند برگشتی می‌توان گفت اعتماد به این نهادها، رفتار مردم در مواجهه با این بیماری را تغییر داده است.
نتایج تحقیقاتِ وینک و همکاران[1] (2019)، چان و همکاران[2] (2020)، سی چانگ و همکاران[3] (2021)، بلیر و همکاران[4] (2016)، پاک و همکاران[5] (2021)، ولفرت و همکاران[6] (2020) و بارگین و آمینجونو[7] (2020) نشان داد در جوامعی که میزان اعتماد اجتماعی به نهادهایی مانند نهاد دولت بالاست، میزان مشارکت اجتماعی درزمینه رعایت توصیه‌های بهداشتی و درمانی مرتبط با پاندمی، میزان پذیرش واکسیناسیون، میزان مراجعه به مراقبتهای پزشکی و درمانی و همچنین میزان پیروی از طرحهایی مانند فاصله‌گذاری اجتماعی نیز در آنجا بالاتر است.
در جوامعی که اعتماد بالایی وجود دارد، مسئولیت‌پذیری بیشتری در سطوح پایین جامعه دیده می‌شود. در جوامعی که اعتماد کمتری وجود دارد، به‌نوعی فرار از مسئولیت بیشتر دیده می‌شود (عباس‌زاده و علیزاده اقدم، 2011).
اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی و زمینه‌ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه است. بدون اعتماد عمومی افراد نسبت به یکدیگر، جامعه تجزیه می‌شود. اعتماد عمومی از ملزومات اساسی پیشرفت هر جامعه و زمینه‌ساز موفقیت دولتهاست. کارکرد اثربخش سازمانها در جامعه به میزان اعتماد مردم به این سازمانها بستگی دارد. افول اعتماد به نهادهای دولتی علاوه بر کاهش مشارکت عموم شهروندان در فرایندهای سیاسی خط‌مشی‌گذاری، اجرای خط‌مشیها (به‌خصوص مواردی که نیاز به پشتیبانی، همراهی و همکاری اثربخش شهروندان دارد) را با مشکل مواجه خواهد کرد (جابر انصاری و همکاران، 2016). لذا می‌توان گفت کاهش اعتماد شهروندان به دولت از بحرانهای جهان پرمخاطره امروز بوده و چگونگی حفظ و ارتقاء اعتماد نسبت به نهاد دولت از چالشهای اساسی تمامی دولتهاست.
ازآنجاکه محققان بسیاری به کاهش اعتماد اجتماعی در ایران در دهه‌های اخیر اشاره کرده‌اند (منصوریان و قدرتی، 2009؛ چلبی، 2002؛ معیدفر و جهانگیری، 2009). آنچه باعث نگرانی است کاهش مشارکت اجتماعی با توجه به رابطه بین آنهاست که درنتیجه نظم اجتماعی را با خطر مواجه می‌کند.
اهمیت تحقیق حاضر ازاین‌جهت است که در هنگام مواجهه با بحرانهای زیستی ازجمله شیوع کرونا در جامعه، رعایت دستورات و توصیه‌های بهداشتی رابطه مستقیمی با کنترل و مدیریت بحران پیدا می‌کند. درواقع در صورت کاهش مشارکت اجتماعی و پیروی‌نکردن مردم از پروتکلهای بهداشتی و توصیه‌های پزشکی، میزان تلفات و مرگ‌ومیر ناشی از شیوع پاندمی کرونا افزایش پیدا می‌کند؛ بنابراین در شرایط فعلی کنترل مناسب این بیماری بدون همکاری و رعایت دستورالعملهای بهداشتی از طرف مردم به‌سختی ممکن می‌شود.
دولت نیز به‌عنوان رکنی که مسئولیت مهمی در بهبود شرایط بحرانی دارد، در صورتی در کنترل مؤثر پاندمیهایی همچون کرونا کاملاً موفق خواهد شد که بتواند با افزایش مشارکت اجتماعی، مردم را تشویق به رعایت توصیه‌های علمی و بهداشتی کند. نکته پراهمیت اینجاست که اعتماد نهادی به دولت، عنصر تأثیرگذاری بر نحوه تبعیت مردم از خواسته‌های دولت است.
بر اساس نظرسنجی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با موضوع «بررسی دیدگاه شهروندان در خصوص کرونا»، 32.7% پاسخگویان به میزان کمی به اقدامات دولت در خصوص مدیریت کرونا اعتماد دارند. این در حالی است که 28.2% افراد پاسخگو میزان اعتماد خود به سیاستها و اقدامات دولت در این خصوص را زیاد ارزیابی کرده‌اند. 32.6% افراد نیز تا حدودی به اقدامات دولت در خصوص مدیریت کرونا اعتماد دارند (پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، 2020). درهرحال میزان اعتماد مردم به نهادها بر میزان پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی و رعایت اصول فاصله‌گذاری اجتماعی اثرگذار است.
در ماههایی که کشورهای مختلف ازجمله ایران درگیر کرونا بوده‌اند، عملکرد دولتها بیش‌ازپیش موردنقد قرار گرفته است. برخی متفکران مانند جوجیو آگامبن و اسلاوی ژیژک هشدار داده‌اند که دولت با ایجاد و تداوم وضعیت استثنائی، در حال قبضه تمام حوزه‌های زندگی شهروندان است. به‌بیان‌دیگر افزایش اقتدار دولتی در زمان بحرانها، موجب بسط گستره قدرت دولت به حوزه‌های مختلف زندگی شهروندان و درنتیجه استبداد و حتی تمامیت‌طلبی در زمان پس از بحران می‌شود (غلامی‌پور، 2020). موضوعی که نوعی رویکرد معترضانه و انتقادی را نسبت به دولتها ایجاد کرده است. این رویکرد اثر مستقیمی بر اعتماد مردم به نهاد دولت داشته و این اعتماد زایل شده می‌تواند منجر به کاهش رعایت پروتکلهای بهداشتی مورد تأکید دولتها شود.
رویکرد سیاستی کشورها در مقابله با شیوع کروناویروس متفاوت بوده و تا حدودی میزان موفقیت هر رویکرد و اقدام سیاستی به خصائل و ظرفیتهای فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی هر کشور و هر منطقه و شهر وابسته است (مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری، 2020)؛ بنابراین نحوه عملکرد کشور در برخورد با این بیماری، اعتماد مردم به نهادهای حاکمیتی را تحت‌تأثیر قرار داده و این موضوع می‌تواند بر نحوه پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی اثر بگذارد. بر این اساس تحقیق حاضر به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که چه رابطه‌ای بین اعتماد به دولت و پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی مقابله با کرونا وجود دارد.

پیشینه تحقیق

همه‌گیری جهانی کرونا نه‌تنها به تغییرات اساسی در تعاملات روزمره انسانها از قبیل دست‌دادن، بغل‌کردن، روبوسی‌کردن و کنشهای رودررو و متقابل اجتماعی منجر شد، بلکه روابط اجتماعی کلان و فراملی را نیز دستخوش تغییرات اساسی کرد (مطلبی، 2020). دراین‌بین رفتارهای خُرد و ساده ما تأثیر زیادی بر روند مواجهه دنیا با کرونا دارد. هرچند شاید در ظاهر اینکه یک نفر ماسک بزند یا خیر و اینکه شخصی روابط اجتماعی خود با دوستان و خانواده را مانند قبل پی بگیرد، اثر عمیقی بر گسترش کرونا نداشته باشد، اما بحران فعلی نشان می‌دهد باید سطوح خُرد و کلان را درهم‌تنیده دانست. به‌عبارت‌دیگر رفتارها و کنشهای خُرد تک‌تک افراد، می‌تواند پیامدهای مثبت یا منفی بزرگ و پراهمیتی را به دنبال داشته باشد.
رفتار اجتماعی مردم جامعه به‌عنوان یک کنش سطح خُرد تا حد زیادی می‌تواند بر روند شیوع این بیماری اثرگذار باشد. پرواضح است که عوامل و متغیرهای مستقل مختلفی دراین‌بین وجود دارند که تبیین اثر آنها با توجه به نوظهور و مبهم‌بودن ابعاد فراگیر این بیماری، نیازمند تحقیقات جداگانه‌ای است. جنبه فراسرزمینی بحران کرونا باعث شده است که عوامل مختلفی بر شیوه برخورد مردم با آن اثرگذار باشد. یکی از این عوامل موضوع «اعتماد» به‌طور عام و «اعتماد نهادی» به‌طور خاص است.
با نگاهی به پژوهشهای انجام شده در ایران در خصوص بیماری کرونا، می‌توان تعدادی از آنها که تا حدی مرتبط با موضوع تحقیق حاضر هستند نام برد. سلیمان‌وندی آذر و همکاران (2021) در پژوهش خود به بررسی عوامل و دلایل عدم رعایت توصیه‌های بهداشتی در برخی مشاغل پرداختند. در این تحقیق به عوامل شخصیتی، ساختاری، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی مؤثر اشاره شده است. همچنین همایونی و میرحسینی (2021) نقش سرمایه اجتماعی بر رضایت‌مندی از عملکرد دولت در سیاست‌گذاری مهار کرونا را موردپژوهش قرار داده‌اند. این تحقیق نشان می‌دهد متغیر سرمایه اجتماعی همبستگی بالایی با رضایت‌مندی از عملکرد دولت در مهار کرونا داشته و متغیر اعتماد، مهم‌ترین متغیر در پیش‌بینی رضایت از عملکرد دولت در مهار کرونا بوده است.
از زمان شیوع پاندمی کووید- 19، تحقیقات متعددی در خارج از کشور در رابطه با ارتباط بین متغیر اعتماد نهادی (اعتماد به نهاد سیاسی و دولت) و پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی انجام شده است. نتایج تحقیقات خارجی مرتبط با موضوع تحقیق، اکثراً حاکی از وجود رابطه مثبت و معناداری بین اعتماد نهادی به دولت و پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی در شرایط شیوع پاندمیهایی مانند ابولا و کووید- 19 است.
در این راستا یافته‌های تحقیق وینک و همکاران (2019) که به بررسی نقش اعتماد و اطلاعات غلط در رفتارهای پیشگیرانه فردی در هنگام شیوع بیماری ویروسی ابولا به روش تحقیق کمی و پیمایشی پرداخته، حاکی از این است که اعتماد نهادی کم و اعتقاد به اطلاعات غلط با کاهش اتخاذ رفتارهای پیشگیرانه ازجمله پذیرش واکسن و به دنبال آن مراقبتهای بهداشتی رسمی همراه است.
 نتایج تحقیق بلیر و همکارانش (2016) که به ارزیابی رابطه بین اعتماد به دولت و پیروی از مداخلات کنترل بیماری ابولا پرداخته است نشان داد که پاسخ‌دهندگانی که اعتماد کم به دولت دارند بسیار کمتر احتمال دارد که در مورد ابولا در خانه‌های خود اقدامات احتیاطی انجام دهند یا از مکانیزمهای فاصله‌گذاری اجتماعی دولت که برای مهار شیوع ویروس طراحی شده‌اند، پیروی کنند.
تحقیق ایچنگیرین و همکاران[8] (2020) نیز با تحلیل داده‌های پیمایش جهانی روی 138 کشور جهان نشان می‌دهد که بی‌اعتمادی ناشی از اپیدمی به پیروی کمتر از سیاستهای مربوط به سلامت در قالب دیدگاههای منفی نسبت به واکسنها و نرخ پایین‌تر واکسیناسیون کودکان تبدیل می‌شود.
یافته‌ها همچنین نشان‌دهنده نقش اعتماد در زمینه‌سازی همکاری در نظامهای بهداشتی و مراقبتی توسط مردم هستند. در همین راستا نتایج تحقیق اومالی و همکاران[9] (2004) نشان داد که اعتماد با استفاده از خدمات پیشگیرانه توصیه‌شده در زنان آفریقایی-آمریکایی کم‌درآمد همراه است. نتایج تحقیق چان و همکارانش (2020) نیز درزمینه ارتباط سطح اعتماد به سیستم مراقبتهای بهداشتی با واکنش رفتاری نسبت به بیماری همه‌گیر کووید-19 نشان داد که شهروندانی که به نظام مراقبتهای بهداشتی و دولت اعتماد بالاتری دارند، احتمال بیشتری دارد که خودشان را با توصیه‌های دولتی مبنی بر ماندن در خانه و کاهش رفت‌وآمد منطبق کنند.
در همین رابطه نتایج تحقیق سی‌چانگ و همکارانش (2021) نیز در یک مطالعه مقطعی روی مردم تایلند نشان داد که یک رابطه مثبت و معنی‌داری بین اعتماد عمومی به دولت و احتمال رعایت اقدامات امنیتی از سمت مردم وجود دارد. نتایج تحقیق پاک و همکارانش (2021) نیز با استفاده از داده‌های دو نظرسنجی در مقیاس بزرگ حاکی از آن است که اعتماد بالای مردم به دولت و درک صداقتش تأثیر محدودیتهای سیاستی دولت را بر پیروی عموم مردم از دستورالعملهای بهداشتی درزمینه پاندمی کووید- 19 دوچندان می‌کند. به عبارتی زمانی که مردم به دولت و صداقت او اعتماد بیشتری داشته باشند، بیشتر خود را با دستورالعملهای بهداشتی که از ناحیه دولت اعمال می‌شود، منطبق خواهند کرد.
نتایج تحقیق ولفرت و همکارانش (2020) نیز روی نمونه‌ای از مردم کشور انگلیس نشان داد که اعتماد اجتماعی با اهداف فاصله‌گذاری اجتماعی ارتباط مثبت دارد. در همین راستا نتایج تحقیق بارگین و آمینجونو (2020) در منطقه‌ای از اروپا نشان داد که مناطق با اعتماد بالا، تحرک مربوط به فعالیتهای غیرضروری خود را در زمان پاندمی کووید- 19 به میزان قابل‌توجهی بیشتر از مناطق با اعتماد کم کاهش می‌دهند. به عبارتی کارآیی سیاست سختگیرانه دولت از نظر کاهش تحرک اجتماعی به‌طور قابل‌توجهی با اعتماد افزایش می‌یابد.
به‌طورکلی نتایج تمام تحقیقات مرتبط، حاکی از وجود رابطه مثبت معنی‌داری بین سطح اعتماد اجتماعی به نهادهایی مانند نهاد دولت و پیروی مردم از دستورالعملهای بهداشتی در شرایط شیوع پاندمیهایی مانند کووید- 19 و ابولاست. درمجموع تحقیقات بررسی‌شده غالباً به روش کمی و با استفاده از ابزار پرسشنامه و یا با تحلیل ثانویه داده‌های پیمایشهایی در سطوح ملی و بین‌المللی انجام شده‌اند. همچنین تحقیقی که در ایران منحصراً نقش اعتماد به دولت بر رعایت اصول بهداشتی را بررسی کرده باشد یافت نشد. نکته قابل‌توجه دیگر این است که جامعه آماری تحقیقات خارجی متفاوت از جامعه آماری ایران بوده است. لذا نتایج آنها را نمی‌توان به‌راحتی در سیاست‌گذاریهای اجتماعی مورداستفاده قرار داد؛ ازاین‌روی جای تحقیقاتی به‌منظور بررسی نقش اعتماد اجتماعی به نهاد دولت بر میزان پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی- درمانی مرتبط با کووید- 19 در ایران بسیار خالی است.

چارچوب نظری
مفهوم «اعتماد» از مهم‌ترین مؤلفه‌های نظریه سرمایه اجتماعی و نشان‌دهنده توجه به روابط اجتماعی است. اگرچه این مفهوم تا چند دهه پیش در کانون نظریات جامعه‌شناسی قرار نداشت، اما می‌توان گفت همواره حضور ساکتی در بیشتر آثار اصلی جامعه‌شناختی داشته است (غلام‌زاده و شارع‌پور، 2009). اعتماد اجتماعی کارکردهای بسیاری برای جوامع امروزی داشته، باعث تداوم کنش اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌شود و بدون آن هیچ کنش متقابل مطمئنی شکل نمی‌گیرد. اعتماد یکی از عناصر نظم اجتماعی به شمار می‌رود؛ نظمی که روابط، مناسبات، اعمال، رفتار و کنشهای کنشگران را پیش‌بینی‌پذیر، الگودار و قاعده‌مند می‌کند (ازکیا و حسنی‌راد، 2009).
اعتماد به معنای اتکا به دیگری اعم از کنشگر فردی یا جمعی از حیث خیر در نیت، توجه به منافع دیگران حتی خلاف منافع خود، درستی در گفتار به معنای ارائه اطلاعات صحیح و راستی در کردار است. در تعریف فوق سه عنصر اصلی وجود دارد که به‌صورت هم‌زمان یا جداگانه می‌تواند مطرح شود: 1) صداقت، 2) کارایی، و 3) دگرخواهی (خرمشاد و سوری، 2019).
دسته‌بندی‌های متفاوتی در خصوص اعتماد وجود دارد. در یک دسته‌بندی اعتماد به دو نوع اعتماد شخصی و غیرشخصی تقسیم شده است. به‌زعم اتکینسون و بوچر نیز اعتماد به دو صورت شخصی و نهادی وجود دارد. مفهوم اعتماد را همچنین می‌توان در سه سطح اعتماد فردی، اجتماعی و نهادی تبیین کرد که در این مقاله شاخص اصلی ما مفهوم «اعتماد نهادی» خواهد بود. اعتماد نهادی بدین معنی است که فرد عقیده دارد ساختارهای نهاد در جایگاهی هستند که شخص را قادر به محقق‌ساختن آینده موفقیت‌آمیز می‌کنند.
 اعتماد نهادی دو شکل را در بر می‌گیرد: هنجارهای موقعیتی و اطمینان ساختاری. هنجار موقعیتی از ظاهر ریشه می‌گیرد، به‌طوری‌که اشیاء و چیزها طبیعی و عادی هستند یا این‌که هرچیز در جایگاه مناسب خودش قرار دارد. از طرف دیگر اطمینان ساختاری بیان می‌کند که موفقیت احتمالی است، چون شرایط زمینه‌ای مانند قول و قرارها، عهد و پیمانها، قواعد و ضمانتها و اطمینان ساختاری در محل هستند (الوانی و حسینی، 2013).
اعتماد نهادی همچنین مبین اعتماد بین افراد و مقررات اجتماعی غیرشخصی است. اعتماد نهادی در تغییر جهت کنترل سازمان از سطح فردی به سطح تصمیمات جمعی، ریشه دارد. این شکل از اعتماد در جایی نمایان می‌شود که یک عامل اجتماعی از طریق ترتیبات نهادی خاصی، یک تعهد مقدماتی در خصوص بنیان‌گذاری مجموعه‌ای از مبانی مشترک و مقررات هنجاری مربوط به رفتار درون سازمانها، به عامل دیگر می‌دهد (الوانی و حسینی، 2013). شرایط محیط خارجی تأثیر شدیدی روی شرایط شکل‌گیری اعتماد نهادی در درون سازمانها به جای می‌گذارد.
اعتماد نهادی حالت انتزاعی اعتماد به نهادها و سازمانهاست؛ نهادها و سازمانهایی نظیر مدرسه، ارتش، دانشگاه، دادگاه و مانند آن. در نظریه‌های نهادی مطرح می‌شود که اعتماد شهروندان به هر نهاد نتیجه عملکرد مناسب آن نهاد است. اعتماد به یک نهاد پایه‌ای کاملاً عقلایی دارد که به ارزیابی شهروندان از عملکرد آن نهاد مربوط می‌شود. نهادهایی که عملکرد رضایت‌بخشی داشته باشند یا چنین برداشتی را نسبت به خود بیافرینند مورد اعتماد مردم قرار خواهند گرفت و بالعکس. همچنین نوعی از اعتماد به نهادها وجود دارد که «اعتماد رویه‌ای» نامیده می‌شود؛ یعنی اعتمادی که در اعمال و رویه‌ها نهادی شده و بر این مبناست که اگر از این ‌رویه‌ها پیروی شود بهترین نتایج حاصل خواهد شد؛ مانند اعتماد به شیوه‌های مردم‌سالارانه (انتخابات، نمایندگی، اکثریت آرا و...) به‌عنوان بهترین شیوه برای تأمین منافع بزرگ‌ترین بخش از جمعیت و کسب مستدل‌ترین توافقها در میان منافع متعارض یا اعتماد به‌درستی فرایندهای قانونی (خرمشاد و سوری، 2019).
آنتونی گیدنز معتقد است اعتماد جنبه‌های مختلفی دارد که یکی از آنها «اعتماد به نظامهای تخصصی» است. این جنبه همان اعتماد نهادی است که به‌عنوان اعتماد به نظامهای انتزاعی نیز از آن یاد شده و شاخص مهمی برای سنجش سرمایه اجتماعی در سطح کلان و ملی محسوب می‌شود (گیدنز، 2009). طبق نظر گیدنز، اعتماد به نظامها (از قبیل نظامهای اقتصادی، سیاسی و علمی) به معنی ایمان به‌درستی اصول انتزاعی نظیر شناختهای فنی است. هم گیدنز و هم لومان معتقدند که اعتماد به‌عنوان یکی از پیامدهای مدرنیته دچار تغییر شده است. در دوران پیش از مدرن، اعتماد غالباً شامل روابط چهره به چهره بین دو فرد کاملاً آشنا با یکدیگر می‌شد؛ اما در عصر مدرنیته مردم به نظامهای کارشناسی انتزاعی اعتماد می‌کنند.
 به عقیده لومان اعتماد به این نظامهای کارشناسی به‌منظور عملکرد و تحریک فعالیتهای حمایتی در وضعیت نبود قطعیت و وجود خطر موردنیاز است (اسکندری، 2013). در دوران شیوع کرونا که مصداق خوبی برای وضعیت نبود قطعیت و وجود خطر است، تحقیق حاضر سعی دارد نقش اعتماد نهادی بر شیوه برخورد مردم با شیوع کرونا را مورد کنکاش قرار دهد.
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد یکی از عناصر اصلی در تعریف اعتماد، «صداقت» است. بررسی تعدادی از تحقیقاتی که از آغاز شیوع کرونا انجام شده نشان می‌دهد که میزان اعتماد مردم به آمارهای ارائه‌شده از مراجع رسمی در خصوص روند ابتلا و مرگ ناشی از کرونا پایین است. همچنین رضایت مردم از عملکرد دولت و نهادهای دولتی در مقابله با کرونا چندان بالا نیست (ایسپا، 2019؛ فاضلی، 2019). این موضوع نشان می‌دهد مسئله اعتماد به‌ویژه موضوع صداقت در مواجهه بحران کرونا باید اهمیت داشته و مورد تدقیق بیشتری قرار بگیرد.
در حال حاضر در تمامی دنیا این سؤال مطرح است که آیا آمارهای رسمی اعلامی از میزان تلفات کرونا با واقعیت مطابقت دارد یا خیر. در بسیاری از کشور همواره بین آمار اعلامی و آمار واقعی میزان تلفات کرونا تفاوتهایی وجود دارد. در واقع مقامات دولتی اغلب کشورها متمایل به کمتر محاسبه‌کردن تلفات این بیماری از میزان واقعی آن بوده‌اند. بررسی شواهد و داده‌های مختلف نشان داده است که حتی در کشورهای اروپایی هم که تعداد آمار اعلامی مبتلایان و فوتیها بیشترین فراوانی را دارد و به نظر می‌رسد پنهان‌کاری صورت نمی‌گیرد؛ اما باز هم کم‌شماری قابل‌توجهی دیده می‌شود (مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری، 2020). این مسئله در ایران که سطح اعتماد به گواه تحقیقات مختلف پایین است (جوادی‌یگانه، 2016؛ سیاهپوش، 2008)، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
دو عنصر اساسی دیگر در تعریف اعتماد، «کارآیی» و «دگرخواهی» است. یکی از موارد دخیل در حوزه اعتماد به نهاد سیاسی و به‌طور خاص دولت، موضوع کارآیی و شفافیتِ عملکرد دولت است. از مهم‌ترین عواملی که به عملکرد و ساختار سیستمهای حکمرانی نظم و کارآیی می‌دهد، شفافیت و نبود تناقض در مجموعه مرجع این نظامهاست. نبود شفافیت می‌تواند سبب آشفتگی در ساختار، اقدامات و سیاست‌گذاریهای سیستم شود. نظام حکمرانی ایران در مواجهه با ورود کرونا تا مدتها مشخص نکرد که حفظ سلامت عموم مردم در درجه نخست اهمیت قرار دارد (دگرخواهی) یا حفظ وضعیت اقتصادی. اگرچه سیاست‌گذاری صحیح باید با توجه به هر دو بُعد سلامت و اقتصاد صورت گیرد، شفافیت در اولویت‌بخشی یکی بر دیگری، اهمیتی اساسی در سیاست‌گذاری دارد. این موضوع سبب سیاست‌گذاریهایی آشفته و سینوسی در مواجهه با کرونا شد. به‌گونه‌ای که هم کشور متحمل هزینه‌های اقتصادی شد و هم آسیبهای فراوانی به سلامت مردم وارد شد. سیاستهای دولت درزمینه تعطیلیهای دیرهنگام و بازگشاییهای زودهنگام و مواضع متناقض مسئولان در سطوح استانی و ملی، به‌خوبی گویای این وضعیت است (فتاحی، 2020).
در واقع چون دولت هنوز اولویت اقتصاد بر سلامت را مشخص نکرده و گاهی شفاف عمل نکرده، مردم هم به‌تبع آن وضعیت را جدی و خطرناک فرض نکردند و درنتیجه پروتکلهای بهداشتی را آن‌چنان‌که باید رعایت نکردند. به‌بیان‌دیگر نداشتن اعتماد به سیستم حکمرانی باعث می‌شود هر تصمیم و سیاستی که در ارتباط با این بیماری اتخاذ شود، چه تعطیلی و چه بازگشایی، چه سخت‌گیری و چه سهل‌گیری، جامعه با دیده تردید به آن بنگرد و آن را نه اقدامی در جهت حفظ سلامت و تأمین منافع جامعه، بلکه اقدامی در جهت تأمین منافع نظام سیاسی بداند؛ بنابراین ناگفته پیداست که چنین تصمیماتی در اولویت رفتار و کنش مردم قرار نمی‌گیرد.
اعتماد و سرمایه اجتماعی نظامهای حکمرانی نقشی اساسی در کاهش هزینه‌های آنها و افزایش همراهی و مشارکت بخشهای گوناگون جامعه در طراحی و اجرای سیاستها دارد. در وضعیتی که شاهد کاستی و فرسایش سرمایه اجتماعی در دهه‌های اخیر هستیم (غفاری و جوادی‌یگانه، 2017؛ سعادت، 2007، شارع‌پور، 2001)، در بحرانهایی چون کرونا، نظام حکمرانی باید تمرکز بیشتری را بر تولید اعتماد کند و از اقداماتی که سبب استهلاک بیشتر سرمایه اجتماعی می‌شود پرهیز کند (سلگی و همکاران، 2020).
وقتی مردم به دولت اعتماد نداشته باشند (از چند جهت یکی اینکه سیاستهای دولت برای مقابل با کرونا را درست و مطلوب ندانند (عدم کارآیی)، دوم اینکه دولت را صادق و گوینده حقیقت ندانند (عدم صداقت) و سوم اینکه دولت را دلسوز، پشتیبان و حافظ منافع خود ندانند (عدم دگرخواهی)) به هشدارهای آن نیز بی‌توجه می‌شوند و کمتر آنها را رعایت می‌کنند.
اولریش بک، جامعه‌شناس مشهور آلمانی، اولین بار مفهوم «جامعه مخاطره‌آمیز» را مطرح کرده است. او مفهوم جامعه مخاطره‌آمیز را برای بازتاب تغییرات اجتماعی اساسی ارائه داد که مشکلات محیطی را وارد زندگی سیاسی و اجتماعی کرده است. مخاطرات مدرن محصول فعالیت بشری هستند، به عبارتی مخاطرات، ناشی از محیطِ ساخته‌شده یا طبیعتِ اجتماعی‌اند که به سبب نفوذ دانش انسانی در محیط مادی و طبیعی پدید آمده‌اند (متیومن، 2015). سیاست‌مداران و صاحبان قدرت در جامعه مخاطره‌آمیز جهانی، دیگر حاملان صِرفِ قدرت و اعمال آن نیستند؛ بلکه آنها نیز در کنار دانشمندان علوم طبیعی و دیگر برگزیدگان حوزه علم و فناوری و تکنوکراتها در معرض نقدها و چالشهای مختلف قرار می‌گیرند (توسلی و ودادهیر، 2009). در اینجا می‌توان با استعانت از نظریه «جامعه مخاطره‌آمیز» اولریش بک، شیوع کرونا را به‌مثابه یک مخاطره در نظر گرفت؛ زیرا شیوع بیماری کرونا در جامعه تمام ویژگیهای مخاطره را دارد. از نظر بک در جامعه مخاطره‌آمیز شاهد کاهش اطمینان و فرسایش «اعتماد» نسبت به نهادهای حاکم اجتماعی و سیاسی از قبیل دولت هستیم (مهدی‌زاده، 2020). از طرفی ترنر (1994) معتقد است که در جوامع صنعتی پیشرفته، مخاطره کارکردی از وابستگی زیاد ما به نهادهایی مثل دولت، علم پزشکی تخصصی و بازار کار است (احمدی و دهقانی، 2015). در رابطه با بیماری کرونا نیز مشاهده می‌شود که بشریت به‌شدت به تصمیمات و عملکرد نهاد دولت برای درمان و مهار این بیماری وابسته است. ازاین‌رو خلل در عملکرد دولت و ایجاد بی‌اعتمادی عمومی نسبت به آن، می‌تواند بر میزان پیروی مردم از پروتکلهای بهداشتی و رعایت اصول فاصله‌گذاری اجتماعی اثر مستقیم داشته باشد.
طبق همه توضیحات ذکرشده، مدل نظری تحقیق بر اساس تأثیر ابعاد مختلف «اعتماد به دولت» بر «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» به شکل زیر ترسیم می‌شود.

شکل (1) مدل نظری تحلیل تأثیر اعتماد مردم به دولت بر میزان پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی

بر اساس مدل فوق که در آن متغیر وابسته «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» است، متغیر «اعتماد به دولت» شامل ابعاد «کارایی دولت»، «صداقت دولت» و «دگرخواهی دولت» تأثیرگذار بر میزان رعایت اصول فاصله‌گذاری اجتماعی در مقابله با بیماری کرونا در نظر گرفته شده است. شایان‌ذکر است که شاخص «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» و نحوه رفتار مردم در مواجهه با این بیماری، طیفی از رفتار از سهل‌انگارانه تا مسئولانه را شامل می‌شود.
طبق این توضیح فرضیات این تحقیق شامل موارد زیر است:

• بین اعتماد مردم به کارایی دولت و پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی رابطه وجود دارد.

• بین اعتماد مردم به صداقت دولت و پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی رابطه وجود دارد.

• بین اعتماد مردم به دگرخواهی دولت و پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی رابطه وجود دارد.

روش

در این تحقیق از روش پیمایش استفاده شده است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها نیز پرسشنامه محقق‌ساخته بوده است. جامعه آماری تحقیق کلیه افراد ساکن در شهر تهران بوده و برای انتخاب حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. طبق این فرمول و با پذیرش درصدی از خطا، حدود 300 نفر به‌عنوان نمونه تحقیق مشخص شدند که پرسشنامه پژوهش را به‌صورت خوداظهاری تکمیل کردند.
همچنین در این تحقیق برای نمونه‌گیری از روشهای نمونه‌گیری خوشه‌ای و طبقه‌بندی‌شده متناسب با حجم استفاده شده است. روش کار بدین‌صورت بوده است که ابتدا هریک از مناطق 22 گانه شهر تهران به‌عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد. سپس متناسب با جمعیت هر خوشه از هرکدام تعدادی ناحیه به‌صورت تصادفی انتخاب شد و در پایان در نواحی منتخب، بلوکهایی به روش تصادفی در نظر گرفته شده و داخل هر بلوک، از چند خانوار با کمک روش نمونه‌گیری تصادفی ساده نظرسنجی انتخاب شده است. در فرایند انتخاب نمونه‌ها به‌گونه‌ای عمل شد که درصد افرادی که به‌صورت تصادفی از هر گروه انتخاب شدند با درصد همان گروه در جامعه موردنظر برابر باشند.
فاز جمع‌آوری و تحلیل داده‌های تحقیق در پاییز سال 1399 انجام شده است. همچنین میزان آلفای کرونباخ شاخص «پیروی از با توصیه‌های بهداشتی» 0.826 و این میزان برای شاخص «کارایی دولت» 0.۸۰۱، برای شاخص «صداقت دولت» 0.۷۸۹ و برای «دگرخواهی دولت» 0.۷۵۶ به دست آمده است که بیانگر پایایی قابل‌قبول ابزار سنجش است.
شایان‌ذکر است که استخراج گویه‌های مرتبط با این شاخصها از طریق مطالعه منابع گوناگون و به‌صورت محقق‌ساخته انجام شده است. برای تأمین اعتبار ابزار سنجش نیز از اعتبار صوری و رجوع به نظر محققان این حوزه استفاده شده است. همچنین برای ساخت شاخصها از برخی سازه‌های از پیش‌ ساخته شده نیز کمک گرفته شد.
برای عملیاتی‌سازی شاخص «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» گویه‌های مختلفی طراحی شده است. برخی از این گویه‌ها میزان رعایت اصول بهداشتی همچون استفاده از ماسک، شست‌وشوی دستها، دست‌ندادن و روبوسی‌نکردن، رعایت فاصله فیزیکی، خودداری از تردد غیرضروری و ... را سنجیده است (7 گویه) و برخی دیگر نیز نگرش افراد نسبت به مسائلی چون جدی‌گرفتن توصیه‌های بهداشتی، لزوم وضع محدودیتهای سخت‌گیرانه، تعطیلی مراکز آموزشی -تفریحی و رفت‌وآمد کمتر (6 گویه). همچنین جنبه‌های احساسی مرتبط با نگرانیها و دغدغه‌های اقتصادی مدنظر قرار گرفته است (3 گویه). برای سنجش میزان اعتماد به «صداقت دولت» مواردی چون دقیق و واقعی‌بودن آمار و ارقام مبتلایان و فوت‌شدگان کرونا، شفافیت سیاستهای دولت در مقابله با بحران و نیز اطلاع‌رسانی درست در خصوص تعطیلیها و محدودیتها موردتوجه بوده است (6 گویه). میزان اعتماد به «کارایی دولت» نیز با گویه‌هایی چون درست و مناسب‌بودن اقدامات دولت برای مقابله با بحران، انجام تعهدات دولت در قبال شیوع کرونا، هماهنگ عمل‌کردن بخشهای مختلف دولت و ... طراحی شده است (5 گویه). درنهایت وضعیت اعتماد مردم به «دگرخواهی دولت» با توجه به مواردی مانند استفاده از نظرات مختلف در تصمیم‌گیریهای حیاتی، ایجاد حقوق برابر درزمینه درمان و حمایتهای اقتصادی و همچنین نظارت دقیق بر اجرای محدودیتها بررسی شده است (4 گویه).
شایان‌ذکر است که همه این گویه‌ها با استفاده از طیف لیکرت و از طریق نمره‌گذاری 1 تا 5 سنجیده شده است. گزینه‌های مورداستفاده نیز شامل کاملاً «مخالفم، تا حدی مخالفم، متوسط، تا حدی موافقم و کاملاً موافقم» برای تعدادی از سؤالات و گزینه‌های «خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد» برای سایر گویه‌ها بوده است.

یافته‌ها

در ابتدا یافته‌های توصیفی مربوط به متغیرهای زمینه‌ای تحقیق ارائه می‌شود.

جدول (1) وضعیت جنسیت، سن و تأهل پاسخگویان

همان‌طور که یافته‌های جدول شماره (2) نشان می‌دهد، اغلب پاسخگویان مجرد و زن بودند و میانگین سنی آنها نیز 31 سال بود.

جدول (2) وضعیت تحصیلات و اشتغال پاسخگویان

طبق جدول (2) نیز وضعیت تحصیلات و اشتغال پاسخگویان مشخص شده است. 34.3 درصد پاسخگویان دارای تحصیلات دیپلم و فوق‌دیپلم بوده و حدود 30 درصد نیز دانش‌آموز و دانشجو بودند.
به لحاظ متغیرهای زمینه‌ای بین شاخص «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» و وضعیت تأهل افراد رابطه معناداری مشاهده نشد. البته بررسیها نشان می‌دهد زنان کمی بیش از مردان نکات بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت می‌کنند. در واقع میانگین رعایت توصیه‌های بهداشتی در بین زنان 4.1 و در بین مردان 3.6 است. ضریب اتا نیز با مقدار 0.29 و سطح معناداری 0.000 نشانگر معنادار‌بودن این رابطه است. همچنین بین این شاخص و میزان تحصیلات رابطه معناداری وجود دارد؛ به‌طوری‌که افراد دارای تحصیلات پایین‌تر از لیسانس با میانگین 3.8 و افراد لیسانس و بالاتر با میانگین 4، مسئولت‌پذیری متفاوتی نسبت به مواجهه با بیماری کرونا از خود نشان می‌دهند.
در ادامه وضعیت شاخصهای تحقیق ذکر می‌شود. شایان‌ذکر است شاخصها به‌صورت فاصله‌ای محاسبه شده و از ۱ الی ۵ است و میانگین و انحراف معیار بر طبق آن به دست آمده است.

جدول (3) وضعیت پیروی پاسخگویان از توصیه‌های بهداشتی

همان‌طور که در جدول فوق مشخص است، میانگین پاسخهای افراد نمونه به پرسشهای شاخصِ کلی «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» حدوداً برابر 4 است و به این معنی است که افراد نمونه این توصیه‌های بهداشتی را به میزان زیاد رعایت می‌کنند. شاخص مذکور دارای سه بعدِ رفتاری، نگرشی و احساسی است که میانگین پاسخهای افراد نمونه به پرسشهای شاخصهای سه بعد مذکور نیز به ترتیب 3.99، 3.92 و 3.66 است و نشان می‌دهد که افراد نمونه با گویه‌های این ابعاد به میزان زیاد و متوسط موافقند. به عبارتی پیروی افراد نمونه از توصیه‌های بهداشتی به‌طورکلی و همچنین پیروی افراد از توصیه‌های بهداشتی در ابعاد رفتاری و نگرشی به میزان زیاد است و تنها در بعد احساسی، این میزان رعایت متوسطِ رو به بالاست. از سوی دیگر طبق جدول تنها 3 درصد افراد پیروی پایین‌تر از متوسط از توصیه‌های بهداشتی دارند. درحالی‌که بیش از 80 درصد پاسخگویان بالاتر از حد متوسط (زیاد و خیلی زیاد) توصیه‌های بهداشتی را رعایت کرده‌اند. این موضوع نشانگر میزان بالای رعایت توصیه‌های بهداشتی در بین جمعیت نمونه است.
جدول (4) وضعیت میزان اعتماد به صداقت، کارایی و دگرخواهی دولت

بر اساس جدول شماره (4) باید گفت میانگین پاسخهای افراد نمونه به پرسشهای تحقیق در بعد اعتماد به صداقت دولت برابر 3.05، در بعد اعتماد به کارآیی دولت برابر 3.36 و در بعد اعتماد به دگرخواهی دولت برابر 2.96 است و به این معنی است که وضعیت اعتماد افراد نمونه به دولت در ابعادِ صداقت، کارایی و دگرخواهی به میزان متوسط است. همچنین بررسی شاخص کل اعتماد نشان می‌دهد اغلب افراد یعنی 62 درصد اعتماد متوسطی به دولت دارند و در مقابل میزان اعتماد 12.6 درصد افراد به دولت پایین‌تر از متوسط و اعتماد 24.1 درصد پاسخگویان به دولت بالاتر از متوسط است.
برای انجام تحلیل استنباطی و تأیید فرضیه‌های تحقیق، ابتدا همبستگی دومتغیره بین متغیر وابسته و هریک از ابعاد سه‌گانه آن با هریک از متغیرهای مستقل سنجیده شده است. با توجه به اینکه همه شاخصهای ساخته‌شده در این تحقیق اعم از متغیرهای مستقل و متغیر وابسته، در سطح سنجش فاصله‌ای قرار دارند، از آزمون پیرسون استفاده شده است.

جدول (5) همبستگی دومتغیره بین متغیر وابسته و مستقل تحقیق

همان‌طور که جدول فوق نشان می‌دهد، هر سه فرضیه تحقیق تأیید شده است. طبق جدول فوق قوی‌ترین رابطه بین «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» و «اعتماد به دولت» مربوط با دگرخواهی دولت (0.48=r) است. بعد از آن نیز متغیر «صداقت دولت» (0.34=r) قرار می‌گیرد و درنهایت «کارایی دولت» (0.26=r) ضعیف‌ترین رابطه را با متغیر وابسته دارد. همچنین میزان رابطه شاخص کل اعتماد با متغیر وابسته 0.48 است که نشان‌دهنده همبستگی نسبتاً قوی بین اعتماد مردم به دولت و پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی مرتبط با کرونا است.
در ادامه برای تحلیل دقیق‌تر یافته‌ها از رگرسیون چندمتغیره نیز استفاده شده است. در اینجا با کمک رگرسیون خطی چندمتغیره با روش همزمان و آزمون همبستگی پیرسون، به بررسی رابطه بین متغیرهای تحقیق پرداخته شده است. نتایج تحلیل رگرسیونی در جداول شماره‌های (6) و (7) مشاهده می‌شود.
جدول (6) خلاصه مدل تأثیر اعتماد به دولت بر میزان پیروی از توصیه‌های بهداشتی

داده‌های جدول شماره (6) حاکی از آن است که مدل مذکور معنادار بوده و مقدار ضریب همبستگی چندگانه (R) بین متغیرها 0.543 است که نشان می‌دهد بین مجموعه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته، همبستگی نسبتاً قوی وجود دارد. همچنین مقدار ضریب تعیین برابر با 0.287 است، نشان می‌دهد که حدود 30 درصد از عوامل مؤثر بر میزان پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی در دوران شیوع بیماری کرونا، تحت‌تأثیر اعتماد به دولت است.

جدول (7) ضرایب رگرسیونی مدل تبیین‌کننده تأثیر اعتماد مردم به دولت بر پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی

درنهایت با قراردادن ضرایب بتا در مدل نظری رابطه بین هریک از متغیرهای مستقل اصلی، با شاخص پیروی از توصیه‌های بهداشتی در قالب مدل تحقیق ترسیم می‌شود:

شکل (2) آزمون مدل نظری تأثیر اعتماد به دولت بر میزان پیروی از توصیه‌های بهداشتی

مطابق جدول (7) و با تفسیر ضرایب رگرسیونی بر اساس ضریب استانداردشده β )) می‌توان گفت متغیر «دگرخواهی دولت» با ضریب رگرسیونی 0.429 دارای بالاترین ضریب رگرسیونی و متغیر «کارآیی دولت» با ضریب 0.120 دارای ضعیف‌ترین ضریب رگرسیونی هستند.

بحث

کرونا ابعاد اجتماعی انکارناپذیری دارد و در شبکه‌ای از روابط اجتماعی ظهور و گسترش یافته است. بنابراین مدیریت پیامدهای حاصل از آن نیز خصلتی اجتماعی دارد. در ایران بعد از اعلام رسمی ورود کووید- 19 تلاشهایی در راستای شناخت ابعاد اجتماعی این همه‌گیری صورت گرفت. در این پژوهش تلاش شد از منظر اجتماعی نقش اعتماد به نهاد دولت بر پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی مورد کنکاش قرار گیرد.
یافته‌ها نشان داد زنان کمی بیش از مردان نکات بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی را در رابطه با پاندمی کووید- 19 رعایت می‌کنند. همچنین بین شاخص «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» و «اعتماد به دولت» با میزان تحصیلات رابطه معناداری وجود دارد؛ به‌طوری‌که با افزایش سطح تحصیلات، افراد رفتار و نگرش مسئولانه‌تری در مواجهه با بیماری کرونا از خود نشان می‌دهند. این یافته همسو است با یافته تحقیق آرچربرگ و همکاران[10] (2017) که نشان داد شکاف اعتماد به‌شدت با سطح تحصیلات مرتبط است، این شکاف اعتماد در میان افراد کمتر تحصیل‌کرده بیشتر از افراد تحصیل کرده است. همچنین نتایج تحقیق الموتیری و همکارانش[11] (2020) نیز با استفاده از یک مطالعه مقطعی روی نمونه‌ای از مردم عربستان سعودی در طی شیوع کووید- 19 حاکی از نقش متغیرهای جنسیت، سن، وضعیت تأهل و سطح تحصیلات درزمینه رعایت اقدامات پیشگیرانه است.
طبق نتایج، پیروی افراد از توصیه‌های بهداشتی مرتبط با کووید- 19 در ابعاد رفتاری و نگرشی به میزان زیاد و در بعد احساسی به میزان متوسط است. همچنین بیش از 80 درصد پاسخگویان بالاتر از حد متوسط (زیاد و خیلی زیاد) توصیه‌های بهداشتی را رعایت کرده‌اند. این موضوع نشانگر میزان بالای رعایت توصیه‌های بهداشتی در بین جمعیت نمونه است.
یافته‌ها نشان داد که وضعیت اعتماد افراد نمونه به دولت در ابعادِ صداقت، کارایی و دگرخواهی به میزان متوسط است. بررسی شاخص کل اعتماد نشان می‌دهد اغلب افراد، یعنی 62 درصد، اعتماد متوسطی به دولت دارند و اعتماد 24.1 درصد پاسخگویان به دولت بالاتر از متوسط است.
به‌منظور بررسی فرضیات تحقیق از آزمون همبستگی دومتغیره پیرسون استفاده شد. ضریب معناداری هر سه رابطه برابر با صفر و معنادار بود؛ ازاین‌روی هر سه فرضیه تحقیق تأیید شد. نتایج آزمون مذکور نشان داد که بین اعتماد به دولت در ابعاد سه‌گانه آن (اعتماد به صداقت، اعتماد به کارایی و اعتماد به دگرخواهی دولت) و پیروی از توصیه‌های بهداشتی در ابعاد مختلف (رفتاری، نگرشی و احساسی) رابطه مثبت معنی‌داری وجود دارد. به این معنی که با افزایش اعتماد افراد به دولت، میزان پیروی آنها از توصیه‌های بهداشتی مرتبط با پاندمی کووید- 19 نیز افزایش خواهد یافت و برعکس.
تحلیل دقیق‌تر این رابطه نشان می‌دهد اعتماد به دگرخواهیِ دولت نقش مؤثرتری بر رعایت دستورالعملهای بهداشتی از سوی مردم دارد. به‌بیان‌دیگر افرادی که دولت را دلسوزِ مردم و پیگیر مطالبات و خواسته‌های عدالتجویانه می‌دانند، بیش از بقیه سعی می‌کنند دستورالعملهای بهداشتی را که از سوی همین دولت همواره مورد تأکید است، رعایت کنند.
 همچنین اعتماد به صداقت دولت (راستگویی در ارائه آمار و ارقام مرتبط با کرونا، شفافیت عملکرد و به‌طورکلی روراست‌بودن با مردم) نقش مهمی در نحوه پیروی از توصیه‌های بهداشتی دارد. در واقع زمانی که مردم دولت را صادق ندانند، کمتر دستورالعملهای بهداشتی را رعایت کرده و نگرش سهل‌انگارانه‌تری نسبت به روبرو شدن با بیماری کرونا دارند. از سوی دیگر کارایی دولت -هرچند کمتر از دو بُعد دیگر اعتماد- نیز از جهاتی شکل‌دهنده رفتار اجتماعی مردم است. بدین معنی که اعتقاد مردم به عملکرد خوب دولت در مقابله با کرونا، باعث می‌شود آنها بیشتر دستورالعملهای بهداشتی و اصول فاصله‌گذاری اجتماعی را در رفتار خود در نظر بگیرند.
مجموع این یافته‌ها نشان می‌دهد که در ایران نهادهای سیاسی و به‌طور مشخص دولت، بر رفتار اجتماعی افراد تأثیرگذار است. به‌طوری‌که افزایش اعتماد به دولت (که خود متأثر از عملکرد دولت است) تأثیر مثبتی بر کاهش شیوع بیماری به‌واسطه رعایت بیشتر پروتکلهای بهداشتی از سوی مردم دارد.
این یافته همسو با نتایج تحقیق سی چانگ و یانگ لی (2021) است که نشان داد بین اعتماد عمومی و پیروی عموم مردم در مورد اتخاذ اقدامات محافظتی شخصی معرفی‌شده در مرحله اولیه بیماری ویروس کرونا در تایلند، رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد. همچنین نتایج تحقیق پاک و همکاران (2021) نیز حاکی از آن است که اعتماد بالای مردم به دولت و درک صداقت آن، تأثیر محدودیتهای سیاستی را بر پیروی عمومی دوچندان می‌کند. نتایج تحقیق اوکسانن و همکاران[12] (2020) نیز نشان داد اعتماد نهادی با کاهش مرگ‌ومیر ناشی از کووید-19 همراه است.
علاوه بر این نتایج تحقیق چان و همکاران (2020) نیز نشان داد در مناطقی که مردم اعتماد زیادی به دولت دارند، تحرک آنها به طرز چشمگیری کاهش می‌یابد (رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی) و این امر نشانگر همبستگی اعتماد به دولت با واکنشهای رفتاری در طی بحران کووید- 19 است. نتایج تحقیق ولفرت و همکاران (2020) نیز نشان داد که اعتماد اجتماعی با اهداف فاصله‌گذاری اجتماعی در کشور انگلستان در طول دو موج شیوع پاندمی کووید- 19 ارتباط مثبت داشت. در همین رابطه نتایج تحقیق بارگین و همکاران (2020) نیز حاکی از این است که در اروپا در دوره شیوع پاندمی کووید- 19، مناطق با اعتماد بالا، تحرک مربوط به فعالیتهای غیرضروری را به میزان قابل‌توجهی بیشتر از مناطق با اعتماد کم کاهش می‌دهند.
علاوه براینها نتایج تحقیق وینک و همکاران (2019) طی یک نظرسنجی در شمال کنگو در رابطه با شیوع ابولا نیز حاکی از این است که اعتماد نهادی کم و اعتقاد به اطلاعات غلط (صداقت پایین) با کاهش اتخاذ رفتارهای پیشگیرانه ازجمله پذیرش واکسنهای ابولا و به دنبال آن مراقبتهای بهداشتی رسمی همراه است. در همین خصوص نتایج تحقیق مشابهی توسط بلیر و همکاران (2016) در خصوص ارزیابی رابطه بین اعتماد به دولت و پیروی از مداخلات کنترل ابولا در لیبریا نیز نشان داد پاسخ‌دهندگانی که اعتماد کمی به دولت دارند بسیار کمتر احتمال دارد که در خانه‌های خود اقدامات احتیاطی انجام دهند یا از مکانیزمهای فاصله‌گذاری اجتماعی دولت که برای مهار شیوع ویروس طراحی شده‌اند، پیروی کنند.
به‌منظور بررسی مدل تحقیق و تحلیل دقیق‌تر یافته‌ها از رگرسیون چند متغیره با روش Enter نیز استفاده شده است. نتایج تحلیل رگرسیونی حاکی از آن است که مدل مذکور معنادار بوده و مقدار ضریب همبستگی (R) بین متغیرها 0.543 است که نشان می‌دهد بین مجموعه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته، همبستگی نسبتاً قوی وجود دارد. همچنین مقدار ضریب تعیین برابر با 0.287 است که نشان می‌دهد حدود 29 درصد از عوامل مؤثر بر میزان پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی در دوران شیوع بیماری کرونا، تحت‌تأثیر ابعاد متغیرهای مستقل (اعتماد به دولت) است. همچنین با تفسیر ضرایب رگرسیونی بر اساس ضریب استانداردشده (Beta) می‌توان گفت متغیر «دگرخواهی دولت» با ضریب رگرسیونی 0.429 دارای بالاترین ضریب رگرسیونی و متغیر «کارآیی دولت» با ضریب 0.120 دارای ضعیف‌ترین ضریب رگرسیونی است. به عبارتی ابعاد مختلف اعتماد به دولت به ترتیب بیشترین میزان تأثیر بر پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی عبارتند از: اعتماد به دگرخواهی دولت، اعتماد به صداقت دولت و درنهایت اعتماد به کارآیی دولت.
باید اشاره کرد که اعتماد عنصری است که خود تحت‌تأثیر عوامل مختلف شکل می‌گیرد؛ اما آنچه اهمیت دارد و تحقیق حاضر نیز آن را تأیید می‌کند، نقش انکارناپذیر آن بر رفتار اجتماعی مردم و مشارکت آنها در رعایت اصول بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی است. ازاین‌روی نهادهای حاکمیتی باید روشهایی برای جلب اعتماد عمومی نسبت به عملکرد خود در دوران شیوع کرونا داشته باشند تا تلاشهایشان در راستای کنترل و مهار این بیماری همه‌گیر بی‌نتیجه نماند.
بحران همه‌گیری کرونا در ایران با افت‌وخیزهای بسیاری همراه بوده است و تحقیق حاضر به‌عنوان یک پژوهش مقطعی در یک بازه زمانی خاص انجام شده است. در این راستا باید متذکر شد که نوع رفتار افراد در مواجهه با این بیماری و میزان رعایت دستورالعملهای بهداشتی از سوی جامعه تا حدی متأثر از شرایط زمانی است؛ به‌طوری‌که با آغاز یک پیک (موج) و افزایش ابتلاء به بیماری و مرگ‌ومیر ناشی از آن، میزان رعایت پروتکلهای بهداشتی نیز افزایش پیدا می‌کند. ازاین‌روی به نظر می‌رسد میزان تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته در این تحقیق می‌تواند تا حدی متأثر از زمان باشد؛ چنانکه یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد میزان رعایت پروتکلهای بهداشتی در زمان اجرای پژوهش که همزمان با یکی از پیکهای کرونا بود، بالا بوده است.
چه‌بسا اگر تحقیق حاضر در برهه زمانی دیگری انجام می‌شد، نتایج متفاوتی به همراه داشت. البته به‌زعم نگارندگان شرایط زمانی بر اصل موضوع تأثیرگذاری اعتماد به دولت بر پیروی مردم از توصیه‌های بهداشتی اثر معناداری ندارد؛ هرچند ممکن است شدت این تأثیرگذاری تغییراتی داشته باشد.
نکته دیگر اینکه برخی یافته‌های جدید علمی مرتبط با پیشگیری از ابتلاء به کرونا می‌تواند بر نوع شاخص‌سازی تحقیق و گویه‌های استفاده شده به‌ویژه در بخش «پیروی از توصیه‌های بهداشتی» اثرگذار باشد. به‌طوری‌که تحقیقات آتی باید متناسب با یافته‌های جدیدترِ مرتبط با این پاندمی، متغیرها را به‌روز کنند.
در پایان لازم است پیشنهادهایی در جهت پیروی بهتر از اصول بهداشتی و اعتماد بیشتر مردم به دولت ارائه شود:

• ایجاد شفافیت بیشتر در ارائه آمار و ارقام مرتبط با ابتلاء و مرگ‌ومیر ناشی از همه‌گیری کرونا

• اطلاع‌رسانی دقیق، درست و به‌موقع در خصوص نحوه رعایت توصیه‌های بهداشتی و نقش آن در کنترل مؤثر پاندمی

• افزایش سرعت عمل و بهبود عملکرد دستگاه‌های اجراییِ مرتبط در کنترل مؤثر پاندمی

• وجود وحدت رویه در بخشهای مختلف دولت و جلوگیری از اتخاذ تصمیمات ضدونقیض

• بالابردن سطح مشارکت مردمی از طریق مداخلات سازمانهای مردم‌نهاد به‌عنوان واسط میان مردم و دولت

ملاحظات اخلاقی
مشارکت نویسندگان:
همه نویسندگان در نگارش مقاله مشارکت مؤثر داشته‌اند.
منابع مالی:
برای انتشار این مقاله از هیچ نهاد و یا سازمانی به‌طور مستقیم حمایت مالی دریافت نشده است.
تعارض منافع:
این مقاله با سایر آثار منتشرشده از نویسندگان مغایرت محتوایی ندارد.
پیروی از اصول اخلاق پژوهش:
در این مقاله همه حقوق مرتبط با منابع مورد استناد رعایت شده و منابع با دقت ذکر شده‌اند.

References

• Abbaszadeh, M., & Alizadeh Aghdam, M. (2011). Trust in the executive apparatus and the factors affecting it. Journal of Applied Sociology, 22(41), 106-83. (in Persian).

• Achterberg, P., Koster, W.E, & Waal, J. (2017). A science confidence gap: Education, trust in scientific methods, and trust in scientific institutions in the United States. Public Understanding of Science, 26(6), 704-720.

• Ahmadi, H, & Dehghani, R. (2015). Opinions and Thoughts of Ulrich Beck (Theorist of Risky Society). Quarterly Journal of Social Development (Former Human Development), 10(2), 126-101. (in Persian).

• Alavipour, M., & Ahadi, H. (2020). Humanities and Corona Collection; The New Suffering of the Treasure of Hope. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies. (in Persian).

• Almutairi, A.F., BaniMustafa, A., Alessa, Y.M., Almutairi, S.B., & Almaleh, Y. (2020). Public Trust and Compliance with the Precautionary Measures Against COVID-19 Employed by Authorities in Saudi Arabia. Risk Manag Healthc Policy, 13: 753-760.

• Alwani, M., & Hosseini, p. (2013). Reflections on Theoretical Foundations, Concepts and Models of Institutional (Organizational) Trust. Journal of Educational Measurement and Evaluation Studies, 3(4): 142-105. (in Persian).

• Azkeia, M, Hasaniraad,K. (2013). The role of social trust in people's participation in rural development projects. Journal of Social Sciences, 3(1): 82-7. (in Persian).

• Bargain, O., Aminjonov, U. (2020). Trust and compliance to public health policies in times of COVID-19. Journal of Public Economics, 192.

• Blair, R., Morse, B., Tsai, L. (2017). Public health and public trust: Survey evidence from the Ebola Virus Disease epidemic in Liberia. Social Science & Medicine, 172: 89-97.

• Center for Presidential Strategic Studies (2020). Comparative Analysis of Counter-Covid 19 Policies in Countries, Report 32-99, No. 463. (in Persian).

• Center for Presidential Strategic Studies (2020). Covid-91 data; Tracking covid-91 excess deaths across countries", Report 28-99, No. 459. (in Persian).

• Chalabi, M. (2002). Study of personality system in Iran. Tehran: Farhang Research Publishing.

• Chan, H. Brumpton, M. Macintyre, A. Arapoc, J. Savage, D. Skali, A. Stadelmann, D., & Torgler, B. (2020). How confidence in health care systems affects mobility and compliance during the COVID-19 pandemic. PLoS One, 15(10): 1-18.

• Eskandari, S. (2013). Study of the issue of social trust in science and the factors affecting it. Journal of Science Promotion, 4(5). (in Persian).

• Fatahi, S. (2020). Pathology of the system of government in the face of Corona, a collection of articles on Corona and Iranian society; Cultural and social aspects. Institute of Culture, Arts and Communications: 246-239. (in Persian).

• Fazeli, M. (2020). Rapid research on the social dimensions of the corona crisis. available at https://www.irna.ir/news/ (Reference date: 2020/10/06). (in Persian).

• Ghaffari, G., Javadiyeganeh, M. (2017). Social, Cultural and Moral Status of Iranian Society. Tehran: Ministry of Interior, Office of National Plans and University of Tehran. (in Persian).

• Gholamipour, A. (2020). Corona and the Social State, a collection of articles on Corona and Iranian society; Cultural and social aspects. Tehran: Research Institute of Culture, Arts and Communications: 270-247. (in Persian).

• Gholamzadeh, K., Sharepour, M. (2009). The relationship between membership in voluntary associations and the level of social trust among students of Mazandaran University. Social Welfare, 10(38): 243-221. (in Persian).

• Giddens, A. (2004). Abstract of Anthony Giddens's works. translated by Hassan Chavoshian. Phoenix Publishing. (in Persian).

• ISPA; Iranian Students' Opinion Survey Center (2019). Survey of the people of Tehran about the corona. available at http://ispa.ir/Default/archive/en/paper (Reference date: 2020/10/03). (in Persian).

• Jaberansari, M., Najaf Beigi, R., & Alwani, M. (2016). Strategies to Promote Public Trust in Government Organizations. Soft Power Studies, 6(15): 13-1. (in Persian).

• Javadiyeganeh, M. (2016). The third wave of the "Survey of Iranian Values and Attitudes" project. Institute of Culture, Arts and Communications. in collaboration with the National Center for Social Monitoring of the Ministry of Interior. (in Persian).

• Khorramshad, M., & Suri, F. (2019). Institutional Trust, Public Universities and Political Socialization in the Islamic Republic of Iran. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 11(2): 1-30. (in Persian).

• Mahdizadeh, M. (2020). Study of the dimensions and some social consequences of the crisis of the spread of Corona virus in society as a global threat. Science Promotion Quarterly, 11(1): 44-19. (in Persian).

• Mansoorian, M., & Ghodrati, H. (2009). Social trust and its determinants; Institution-Based or Community-Based Approach. Journal of Applied Sociology, 20(2): 215-189. (in Persian).

• Matlabi, D. (2020). The impact of the corona virus on cultural life; With an emphasis on the publishing industry. a collection of articles by Corona and the Iranian community; Cultural and social aspects. Tehran: Research Institute of Culture, Arts and Communications: 116-101. (in Persian).

• Matthewman, S. (2015). Risk society revisited, again. University of Auckland, New Zealand. sagepub.co.uk /journals Permissions.nav, 128 (1), 141–152.

• Mirzaei, H. (2020). Essays in Higher Education, Science and the Corona Crisis in Iran. Tehran: Research Institute for Cultural and Social Studies. (in Persian).

• Moeidfar, S., & Jahangiri, P. (2009). Generalized social trust and social factors affecting that case study of Urmia. Encyclopedia of Social Sciences, 1(1): 67-48. (in Persian).

• Oksanen, A. (2020). Regulation and Trust: 3-Month Follow-up Study on COVID-19 Mortality in 25 European Countries. JMIR Public Health Surveill, 6 (2).

• Pak, A., McBryde, E., & Adegboye, O. A. (2021). Does High Public Trust Amplify Compliance with Stringent COVID-19 Government Health Guidelines? A Multi-country Analysis Using Data from 102,627 Individuals. Risk Management and Healthcare Policy, 14: 293-302.

• Institute of Culture, Arts and Communication (2020). Citizens' Opinion Poll Report on Corona; National Study, Opinion Poll Group of the Office of National Plans. (in Persian).

• Saadat, R. (2007). Estimation of social capital trends in Iran using fuzzy method. Journal of Economic Research, 43(2), 60-41. (in Persian).

• Saechang, O., Yu, J., & Li, Y. (2021). Public Trust and Policy Compliance during the COVID-19 Pandemic: The Role of Professional Trust. Healthcare, 9(2):151-172.

• Seiahpoosh, A. (2008). Meta-analysis of social capital studies in Iran. Culture Strategy, 1(3), 124-99. (in Persian).

• Sharepour, M. (2001). Erosion of Social Capital and Its Consequences. Letter of the Iranian Sociological Association, 3(1), 112-101. (in Persian).

• Solgi, M., Motalebi, D., & Gholamipour, A. (2020). Corona and Iranian Society. A collection of articles on Corona and Iranian Society; Cultural and social aspects. Tehran: Research Institute of Culture, Arts and Communications. (in Persian).

• Tavassoli, G., & Vaddahir, A. (2009). The relationship between knowledge and politics in a risky society; Sociological Reflection on the Formation of Dangerous Regulatory Communities in the Present Age. Sociology of Iran, 10(4), 42-22. (in Persian).

• The Economist (2020). Tracking covid-19 excess deaths across countries. Available at: https://www.economist.com/graphic-detail/2020/07/15/tracking-covid-19-excess-deaths-across-countries.

• Vinck, P., Pham, P.N, Bindu, K.K., Bedford, J., & Nilles, E.J. (2019). Institutional trust and misinformation in the response to the 2018–19 Ebola outbreak in North Kivu, DR Congo: a population-based survey. The Lancet Infectious Diseases, 19(5): 529-536.

• Woelfert, F.S, & Kunst, J. R. (2020). How Political and Social Trust Can Impact Social Distancing Practices During COVID-19 in Unexpected Ways. Front Psychol, 14(11):57-71.