دوره 21، شماره 81 - ( 5-1400 )
جلد 21 شماره 81 صفحات 85-51 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Salehi S, Khosh Far G R, Mirzakhani S. (2021). Analysis of people's exposure to the corona virus: Using protection motivation theory. refahj. 21(81), 51-85.
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-3769-fa.html
URL: http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-3769-fa.html
صالحی صادق، خوش فر غلامرضا، میرزاخانی شهربانو. عوامل مؤثر بر رعایت پروتکلهای بهداشتی مقابله با کووید 19 در میان روستائیان استان مازندران رفاه اجتماعی 1400; 21 (81) :85-51
متن کامل [PDF 588 kb]
(1608 دریافت)
| چکیده (HTML) (9267 مشاهده)
متن کامل: (48 مشاهده)
مقدمه
بیماری کووید-19 برای نخستین بار در شهر ووهان چین در پانزده دسامبر سال 2019 تشخیص داده شد. پس‌ازآن در سرتاسر جهان گسترش یافت. میزان ابتلا و مرگ‌ومیر شیوع این بیماری باعث شد تا دولتها مجموعه‌ای از دستورالعملها و پروتکلهای بهداشت عمومی را به اجرا درآورند (بروآرد و همکاران،2020). این دستورالعملها برحسب شرایط و موقعیت از قواعد ساده بهداشتی گرفته تا فاصله‌گذاری اجتماعی یا قرنطینه را شامل شد که باعث اختلال شدید در زندگی روزانه شهروندان شد. بیماری کرونا نه‌تنها بر نظام پزشکی که بر سایر حوزه‌های جامعه هم تأثیر گذاشته است. با یک نگاه جامع می‌توان دید که این بیماری فراتر از یک امر پزشکی، تبدیل به امری اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، روانی، فرهنگی و زیست‌محیطی شده است. در حقیقت بیماری کرونا تأثیراتی فراتر از ساحت پزشکی و بهداشتی از خود نشان داده است. این بیماری وارد زندگی روزمره مردم شده و زندگی، روابط اجتماعی و فعالیتهای اقتصادی آنها را تحت‌تأثیر قرار داده است. نکته مهم‌تر اینکه کرونا بدون شک یکی از مسائلی است که نه‌تنها آثار کوتاه‌مدت دارد که در بلندمدت نیز باید منتظر پیامدهای آن باشیم. پیامدهای مختلفی که ساختارها و کنشهای جامعه را در معرض تصمیم‌گیریهای نوین قرار خواهد داد. بدین ترتیب ویروس کرونا به عنوان یک بیماری مسری که دارای همه‌گیری است، اکنون تمام سطوح زندگی انسانی را در بر گرفته است؛ و ساحت زیستی، روانی و اجتماعی زندگی را درگیر کرده است (عظیمی، 2020).
یکی از مهم‌ترین عواقب شیوع ویروس کرونا، ایجاد اضطراب اجتماعی در سرتاسر جهان است. این امر نگرانیهای جدی برای شهروندان در همه کشورها حتی در جوامع بدون شیوع، ایجاد کرده است. احساس ناامیدی به‌ویژه در میان نسل جوان نشان می‌دهد که چگونه جوامع ما در مواجهه با خطرات، آسیب‌پذیر هستند. مخاطرات اجتماعی بخشی از زندگی روزمره هستند. جامعه‌شناس آلمانی اولریش بک در این خصوص می‌گوید: مخاطرات اجتماعی روشی منظم برای مقابله با خطرات و ناامنیهای ناشی از مدرن‌سازی تعریف می‌شوند (بک، 1992). شیوع کروناویروس نشان می‌دهد که مخاطرات اجتماعی منجر به آسیب اجتماعی می‌شوند. اگرچه زنان باردار، خانواده‌های دارای فرزند، افراد مسن‌تر، افراد دارای معلولیت و افراد کم‌درآمد از آسیبهای نامتناسبی در اپیدمی و بلایای طبیعی رنج می‌برند؛ اما در مورد اپیدمی کرونا، همه گروههای جوامع احساس خطر می‌کنند. بنابراین، شیوع ویروس کرونا و پیامدهای اجتماعی و مرتبط با سلامت آن باید به عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع اجتماعی بشر در قرن 21 در نظر گرفته شود. آنچه این شیوع را متمایز کرده است، احساس جهانی ضعف در زندگی بیولوژیک انسان و نیاز به «جامعه استریل» و به‌دوراز هرگونه مخاطره است. در گزارش بانک جهانی تحت عنوان «چشم‌انداز اقتصادی جهان» از فروریزی 2/5 درصدی تولید ناخالص داخلی جهان در سال جاری میلادی خبر می‌دهد. بر پایه ارزیابی بانک جهانی، اقتصاد کشورهای پیشرفته در سال جاری میلادی زیر فشار کرونا به طور متوسط 7 درصد فرو خواهد ریخت. منطقه یورو، با سقوط 1/9 درصدی تولید ناخالص داخلی‌اش، رکورددار این رکود جهانی خواهد بود. همین شاخص در آمریکا و ژاپن به رشد منفی 1/6 درصد خواهد رسید. پیامد این رکود بزرگ اقتصادیِ تقریبا سراسری، کاهش درآمد سرانه است که در مقیاس جهانی با میانگین رشد منفی در سطح منهای 6/3 درصد، میلیونها نفر را به زیر خط فقر مطلق می‌کشاند. در بخشی از گزارش بانک جهانی که به اقتصادهای خاورمیانه و آفریقای شمالی اختصاص دارد، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی این منطقه در سال 2020 منهای 2/4 درصد پیش‌بینی شده است (چشم‌انداز اقتصادی جهان، 2020).
فرهاد دژپسند، وزیر اقتصادی جمهوری اسلامی، یکشنبه هیجدهم خردادماه در صحن علنی مجلس خطاب به نمایندگان گفت: «بیماری کرونا 15 درصد به تولید ناخالص داخلی کشور آسیب زده است». از سوی دیگر، مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی زیر عنوان «ارزیابی ابعاد اقتصاد کلان شیوع ویروس کرونا» که اردیبهشت‌ماه گذشته منتشر شد، با طرح چند سناریو که بر پایه مدت‌زمان اعمال قرنطینه و محدودیتها شبیه‌سازی شده، پیش‌بینی می‌کند که بین دو میلیون و 874 هزار تا شش میلیون و 431 هزار نفر از شاغلان کشور به دلیل پیامدهای این بیماری شغل خود را از دست خواهند داد. این ارقام را باید به حدود سه میلیون و 200 هزار نفر که رقم رسمی بیکاران کشور است، اضافه کرد (ارزیابی ابعاد اقتصاد کلان شیوع ویروس کرونا، 2020).
به‌طورکلی، بر اساس نظریه انگیزشی محافظت راجرز، می‌توان اذعان کرد که انگیزه افراد از محافظت، بستگی به ارزیابی آنها از تهدید- ارزیابی تهدید- و ارزیابی آنها از استراتژیهای مقابله با آن تهدید -ارزیابی مقابله دارد. در این جا دو سؤال اساسی در مورد نحوه کاربرد این نظریه در ارتباط با ویروس کرونا مطرح می‌شود. سؤال اول این است که چگونه می‌توان ارزیابی تهدید را در مورد کووید-19 به کار برد؟ به نظر می‌رسد بخش قابل‌توجهی از افراد ساکن در روستاها اعتقادی ندارند که در معرض تهدید جدی ویروس کرونا هستند. با وجود آمارهای رسمی مرگ‌ومیر و نیز افزایش مرگ‌ومیر در ماههای اخیر، به‌سختی می‌توان پی برد که چرا مردم، اعتقاد چندانی به وجود این تهدید و جدیت آن ندارند. همچنین از نظر بسیاری از افراد و به‌ویژه از نظر نسل جوان‌تر، به نظر می‌رسد نوعی احساس عدم آسیب‌پذیری نسبت به ویروس کرونا وجود دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، ما شاهد رواج این طرز فکر هستیم که «فقط افراد پیر و سالمند دچار کرونا می‌شوند» یا «کرونا، دقیقا مانند آنفولانزای شدید است».
سؤال دوم این است که چگونه می‌توان ارزیابی مقابله را در مورد کووید-19 مورداستفاده قرار داد؟ به سخنی می‌توان باور کرد که همه افرادی که در تردد هستند و جابه‌جا می‌شوند، واقعا نمی‌توانند در منزل بمانند. به نظر می‌رسد که علت اصلی آن، این طرز تفکر باشد که در مورد اثربخشی این دستورالعملها شک و تردید دارند. همان‌طور که می‌دانیم، مطالعات نشان داد که بسیاری از افرادی که دچار این بیماری شدند، فاقد هر نوع علامت بودند و یا علامت آن حتی تا پنج روز پس از ابتلا ظاهر نشده است. بر این اساس، وقتی اطلاع نداشته باشیم که دچار این ویروس شدیم یا فکر کنیم که تأثیر خفیفی روی ما دارد، اثربخشی ادراک‌شده نسبت به ماندن در خانه کاهش می‌یابد (کمپ،2020). از یک سو، با توجه به ناشناخته بودن این بیماری، ابعاد وسیع آن و نامعلوم بودن مدت زمانی که این ویروس می‌تواند جهان را درگیر خود کند و از سوی دیگر با توجه به قابل تکرار بودن این نوع بیماری در سالها و نسلهای آینده و چالشهای جدیدی که در سبک زندگی انسان ایجاد کرده است، بحران فعلی می‌تواند فرصتی برای تبدیل تجربیات به دانش نظام‌مند و تبدیل دانش شفاهی به دانش رسمی و مکتوب باشد. این در حالتی است که بیش از هفت ماه از ورود کرونا به کشور می‌گذرد و درحالی‌که بسیاری تصور می‌کردند که شیوع و ابتلای به کرونا رو به کاهش است و قرنطینه خانگی و فاصله‌گذاری فیزیکی و حتی گذاشتن ماسک را رها کردند، وزارت بهداشت اعلام کرد که دوباره برخی از استانهای کشور از جمله استان مازندران در وضعیت قرمز قرار گرفته است (5 اکتبر 2020). همانند سایر نقاط دنیا و ایران، در استان مازندران نیز که یکی از مقاصد عمده گردشگری و مسافرپذیر کشور است، موفقیت دستورالعملهای بهداشت عمومی بستگی به میزان تمایل مردم به رعایت آنها دارد. بااین‌وجود، تاکنون تفاوتهای فردی و عوامل اجتماعی مؤثر در اجرای این توصیه‌های رسمی بهداشت عمومی برای توقف شیوع کووید-19 و یا قطع زنجیره این بیماری، موردمطالعه و بررسی واقع نشده است. لذا تحقیق حاضر درصدد است تا به بررسی این موضوع بپردازد که در مناطق روستایی استان مازندران، چه عواملی بر رعایت/ عدم رعایت دستورالعملها و پروتکلهای بهداشتی تأثیر دارد؟
مبانی نظری
جامعه‌شناسان معاصر در نظریه‌های خود تلاش کرده‌اند، وضعیت جهان معاصر و مدرن را در قالب مفاهیم و قضایایی صورت‌بندی و قابل‌فهم کنند. در این میان گروهی از جامعه‌شناسان، جامعه معاصر را بر اساس آشفتگی و آنومی تحلیل می‌کنند. گیدنز، لومان و گالتونگ از جمله جامعه‌شناسانی هستند که از چنین منظری به جهان معاصر می‌نگرند. به‌عنوان‌مثال، گیدنز معتقد است که اعتماد و مخاطره و امنیت و خطر، به عنوان ویژگیهای دوقطبی و تعارض‌آمیز مدرنیته، همه جنبه‌های زندگی روزانه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. از دیدگاه گیدنز، در شرایط مدرنیته بیشتر خطرهایی که با آنها روبه‌روییم، دیگر از جهان طبیعت برنمی‌خیزند. البته گردبادها، زمین‌لرزه‌ها و مصیبتهای طبیعی دیگر هنوز هم رخ می‌دهند، ولی در بیشتر موارد، روابط ما با جهان طبیعی، از همین روابط در عصرهای پیشین، از بیخ و بن تفاوت دارند؛ به‌ویژه در بخشهای صنعتی‌شده جهان؛ البته تا اندازه‌ای در هر کجای زمین. در نگاه نخست، خطرهای بوم‌شناختی که امروزه پیش رو داریم، ممکن است به مخاطرات طبیعی در عصر پیش از مدرن شباهت داشته باشند، اما به‌هرروی، تضاد این دو بسیار نمایان است. تهدیدهای بوم‌شناختی ما نتیجه دانش اجتماعی سازمان‌یافته‌اند و به‌واسطه تأثیر صنعت‌گرایی بر محیط مادی رخ می‌دهند. «این تهدیدها بخشی از آن چیزی هستند که من آن را سیمای مخاطره نوپدید ناشی از پیدایش مدرنیته می‌نامم. منظورم از این سیمای مخاطره، مجموع تهدیدها یا خطرهایی است که مختص زندگی اجتماعی مدرن هستند» (گیدنز، 2001).
نیکلاس لومان، جامعه‌شناس برجسته آلمانی هم جهان مدرن را با دو ویژگی شناسایی و تبیین می‌کند.1-جهان مدرن دارای پیچیدگی غیرقابل مدیریت است 2-در جهان مدرن، خطر کاهش یافته، ولی به‌جای آن ریسک بیشتر شده است. منظور از ریسک یعنی احتمال اینکه در آینده رفتارهای ما انسانها دارای پیامدهای مضر باشد. از نظر لومان، دنیای مدرن پیچیده خواهان عقلانیت ریسک‌پذیر است و ریسک‌پذیری بیش از هر چیز به اعتماد نیاز دارد. از نظر لومان، اعتماد می‌تواند در سطوح متفاوت پدیدار شود، ولی همیشه دارای یک کارکرد است: اعتماد پیچیدگی اجتماعی را کاهش می‌دهد؛ زیرا سطح پذیرش امور نامعلوم را افزایش می‌دهد. از نظر او، واکنش عقلانی انسان به پیچیدگی و ابهام زندگی اجتماعی، اعتماد است (لومان، 2015).
یوهان گالتونگ می‌گوید: «جهانی‌شدن و سرمایه‌داری دیجیتال در پایان قرن بیستم اکثر جوامع مدرن را در وضعیت فروپاشی اجتماعی قرار داده است. از دیدگاه وی، مدرنیته موجب بیگانگی روحی، زندگی فاقد معنا، فرهنگ غیرپاسخ‌گو به نیازها و مشکلات منحصربه‌فردی شده است که در حالت تشدیدشده، به فروپاشی اجتماعی و شکل‌گیری فرایند دوگانه «فرهنگ‌زدایی» و «ساختارزدایی» منجر می‌شود» (گالتونگ، 1995، به نقل از حاجیانی، 2014).
نظریه انگیزه حفاظت راجرز یک مدل نظری است که درصدد تبیین عوامل مؤثر بر فرآیندهای مربوط به تصمیمات افرادی است که رفتارهایی را در پیش می‌گیرند؛ یا برعکس، رفتارهایی را انجام نمی‌دهند تا از آنها در برابر خطرات بالقوه محافظت شود. رونالد راجرز، این نظریه را در سال 1975 مطرح کرد و سپس در سال 1983 آن را مورد بازبینی قرار داد. نظریه انگیزه حفاظت هم به عوامل فردی و هم به عوامل اجتماعی و نیز به فرآیندهای شناختی پیچیده تصمیمات مربوط به مشارکت در رفتار حفاظتی می‌پردازد. به نظر راجرز، در این مدل، تغییر نگرشی صرفا نتیجه یک وضعیت عاطفی ناشی از ترس نیست، بلکه بیشتر، نتیجه میزان انگیزه حفاظت ناشی از فرآیند ارزیابی شناختی است. برخلاف این پیش‌فرض عمومی که استفاده از اقدامات حفاظتی، نتیجه مستقیم ترس از یک تهدید است، نظریه انگیزه حفاظت به یک مدل پیچیده‌تر انتخاب عقلانی و روان‌شناختی تصمیم‌گیری در استفاده از این نوع اقدامات توجه می‌کند (کلوب،2012). نظریه انگیزه حفاظت، دارای سه مؤلفه اصلی است: ارزیابی تهدید، فرآیند واسط شناختی و تغییر نگرش. ارزیابی تهدید شامل سه نوع اطلاعات در ارتباط با تهدیدات بالقوه است: 1) میزان تأثیرات بالقوه تهدیدات، 2) میزان احتمال اینکه چنین تهدیدی روی فرد تأثیر خواهد گذاشت و 3) کارآمدی یک پاسخ توصیه‌شده در حفاظت از یک فرد در برابر یک تهدید بالقوه. در شکل (1)، خلاصه‌ای از عناصر کلیدی مدل 1983 راجرز نشان داده شده است.
منبع: راجرز، 1983: 168
فرآیند واسطه‌ای شناختی که راجرز مطرح می‌کند (1993)، شامل دو فرآیند ارزیابی است که یک فرد به کار می‌گیرد تا از منابع اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری در این مورد که آیا رفتار حفاظتی در پیش بگیرد یا خیر، استفاده کند. این دو فرآیند ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله هستند.
الف- ارزیابی تهدید، وقتی مطرح می‌شود که فرد تصمیم می‌گیرد در رفتارهای کاهش ریسک یا خطر شرکت کند. فرآیند ارزیابی تهدید، به ارزیابی خطر موجود در خطر می‌پردازد و شامل دو ساختار اصلی است: شدت و آسیب‌پذیری. درواقع، ارزیابی تهدید شامل برداشتهایی است که یک شخص به طور فردی در معرض خطر و آسیب‌پذیری قرار می‌گیرد و معتقد است که این مسئله، پیامدهای بسیاری دارد. در جایی که آسیب‌پذیری و شدت درک شده باشد فرد میزان قابل‌توجهی از تهدید شخصی را تجربه می‌کند (راینر، 2017). شدت (میزان تماس با مخاطره) به این معنی است که مردم اثرات مسئله محیط‌زیستی مثل تغییرات آب‌وهوا را درک می‌کنند و می‌دانند که عواقب منفی جدی دارد. درواقع، شدت، همان ارزیابی شخص از تهدید این مسئله است. درک مفهوم آسیب‌پذیری به عنوان درجه‌ای است که مردم باور دارند آنها شخصا در معرض خطر ابتلا به اثرات منفی مسئله‌ای محیط‌زیستی مثل تغییرات آب‌وهوایی هستند. مطابق این نظریه، به نظر می‌رسد که فرآیند ترس باعث افزایش انگیزه‌های حفاظت می‌شود و درنتیجه، با افزایش درک، شدت و آسیب‌پذیری همراه است. بدین ترتیب، نظریه انگیزه حفاظت معتقد است که شدت و آسیب‌پذیری باید با انگیزه حفاظت رابطه مثبت داشته باشند (راینر، 2017؛ فلوید، 2006).
ب. فرآیند ارزیابی مقابله به فرد این امکان را می‌دهد تا او به هزینه‌های اثربخشی انجام رفتار محافظتی در پاسخ به یک تهدید بالقوه توجه کند (راجرز، 1983). اساسا، ارزیابی مقابله، یک تجزیه‌وتحلیل هزینه- فایده در موردحفاظت است. دو نکته اساسی در ارتباط با فرآیند ارزیابی مقابله وجود دارد: یکی کارآمدی یک رفتار توصیه شده است و دیگری، هزینه انجام آن رفتار توصیه شده. در بحث از ارزیابی مقابله، مسئله این است که به نظر فرد، آیا اقدامات در عمل، مؤثر خواهند بود. این فرآیند شامل دو ساختار اصلی است: مسؤولیت‌پذیری و اثربخشی. مسؤولیت‌پذیری، مربوط به اثربخشی درک شده از توصیه رفتاری ارتباطی است. اثربخشی به این معنی است که تمام فرآیندهای تغییر روان‌شناختی از طریق تغییر انتظارات فردی و کارایی فردی به وجود می‌آید. به نظر کلوب، این فرآیند پیچیده‌تر با ارائه اطلاعات از طریق تعامل محیط و بین فردی با توجه به تهدیدهای بالقوه و گزینه‌های رفتار حفاظت آغاز می‌شود و به مؤلفه‌های ارزیابی تهدید موجود در مدل اولیه ختم می‌شود. در ادامه، فرد از طریق دو فرآیند، دست به ارزیابی این اطلاعات می‌زند که عبارت است از ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله. انگیزه تهدید دارای اثر تعاملی با شدت و آسیب‌پذیری است که هر یک همواره باعث افزایش دیگری می‌شود. ارزیابی مقابله نیز مستلزم نوعی توازن از کارایی ادراک‌شده رفتار حفاظتی با هزینه‌های یک چنین پاسخ است. نتایج این ارزیابی تهدید و مقابله، منجر به رفتار حفاظت می‌شود (کلوب، 2012).
پیشینه تجربی
اگرچه پدیده کرونا، پدیده‌ای نسبتا جدید است و بالتبع، از نظریه انگیزه حفاظت در تبیین آن‌چنان استفاده نشده است، مع‌الوصف، قدرت بالای تبیین‌کنندگی این نظریه باعث شده است تا در دهه‌های اخیر، استفاده نسبتا گسترده‌ای از این نظریه در تبیین و تحلیل برخی از رفتارهای مخاطره‌آمیز صورت پذیرد. به‌عنوان‌مثال، در یکی از تحقیقات انجام شده توسط تزوال و همکاران (2016)، با عنوان «بررسی کارایی تئوری انگیزش حفاظت در پیشگویی رفتارهای پیشگیری‌کننده از سرطان پوست و نور خورشید در کشاورزان شهرستان ایلام»، یافته‌های حاصل از نتایج تحقیق بر اساس آماره ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین رفتارهای محافظت‌کننده سرطان پوست با سازه‌های حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، کارآمدی پاسخ، خودکارآمدی، همبستگی مثبت و با پاداشها و هزینه‌های پاسخ همبستگی منفی وجود داشت. میزان پیشگویی انگیزش محافظت توسط سازه‌های تئوری انگیزش حفاظت 73 درصد بود. خودکارآمدی (0/685=β) قوی‌ترین پیش‌بینی کننده انگیزش حفاظت بود. میزان پیشگویی رفتارهای محافظت‌کننده به‌وسیله سازه انگیزش محافظت 77 درصد بود. رحیمی و شجاعی (2018)، در تحقیق خود با عنوان «تعیین‌کننده‌های استفاده از کلاه ایمنی توسط موتورسواران شهر قم با استفاده از سازه‌های تئوری انگیزش محافظت»، با ذکر این مطلب که استفاده از کلاه ایمنی در موتورسواران نقش مهمی در پیشگیری از آسیب به سر و گردن دارد، هدف این مطالعه را سنجش سازه‌های تئوری انگیزش محافظت در استفاده از کلاه ایمنی توسط موتورسواران قم ذکر کردند.
نتایج این تحقیق نشان داد که شدت درک‌شده، خودکارآمدی، کارآمدی پاسخ و پاداش درک‌شده 50 درصد از تغییرات انگیزش محافظت و همچنین انگیزش محافظت به‌تنهایی 21 درصد از تغییرات استفاده از کلاه ایمنی را در موتورسواران شهر قم پیش‌بینی کرد. براتی و همکاران (2020) در مطالعه‌ای تحت عنوان «عوامل مرتبط با رفتارهای پیشگیرانه از کووید-19 در میان کارکنان بیمارستانهای ایران با استفاده از نظریه انگیزه حفاظت» به این نتایج دست یافتند که رفتارهای پیشگیرانه نسبت به کووید-19 در میان کارکنان بیمارستانها نسبتا مطلوب ارزیابی شده است. بر اساس این نظریه، ارزیابی تهدید و مقابله، انگیزه محافظت پیشگیرانه از کووید-19 را پیش‌بینی می‌کند. همچنین خودکارآمدی کارکنان بیمارستانها و دانش آنها نسبت به اثربخشی رفتارهای محافظتی نیز با رفتارهای پیشگیرانه نسبت به کووید-19 رابطه معنی‌داری به دست آورده است. فلوید، پرنتیس دون
و راجرز (2000)، با فراتحلیل 65 مطالعه‌ای که به بررسی اثرات یک یا چند عنصر از انگیزه حفاظت بر تمایل به/ یا انجام رفتار حفاظتی پرداختند، دریافتند که اکثر عناصر این نظریه دارای تأثیرات متوسط بودند.
در تحلیل آنها، کارآمدی پاسخ (اعتقاد به اینکه پاسخ حفاظتی پیشنهادی، در جلوگیری از تهدید خاص مؤثر خواهد بود) و پاداشهای ذاتی/غیرذاتی (نتایج مثبت نه ناشی از انجام یک رفتار حفاظتی پیشنهادی) در حد متوسط، تأثیر داشتند. علاوه بر این، هزینه پاسخ (هزینه پولی یک پاسخ حفاظتی پیشنهادی)، تأثیر بسیار زیادی داشت. سایر مؤلفه‌های نظریه انگیزه حفاظت، دارای تأثیر متوسط بودند، اگرچه، آسیب‌پذیری تهدید، دارای تأثیر نسبتا ناچیزی در مقایسه با سایر عناصر بوده است. این امر احتمالا بیانگر آن است که دیگر عناصر و مؤلفه‌های مدل نظریه انگیزه حفاظت تا حدودی روی انگیزه، انجام رفتار حفاظت از منزل در پاسخ به قربانی شده بالقوه تأثیر دارند. فلوید
و همکاران (2006)، برای نخستین بار به فراتحلیل ادبیات مربوط به نظریه انگیزه حفاظت راجرز پرداختند. در این فراتحلیل، فلوید و همکاران به مطالعه 65 مطالعه مرتبط با این نظریه پرداختند که بیست مسئله بهداشتی را موردبررسی تجربی قرار داده بودند.
نتایج این فراتحلیل نشان داد که میزان تبیین نظریه انگیزه حفاظت در زمینه نوسانات متغیر وابسته در حد متوسط بود. علاوه بر این، نتایج این فراتحلیل نشان داد که افزایش شدت تهدید، تهدید آسیب‌پذیری، کارآمدی پاسخ و خودکارآمدی باعث تسهیل تمایل یا رفتارهای انطباقی شدند. در مقابل، کاهش در پاداشهای پاسخ غیرانطباقی و هزینه‌های پاسخ انطباقی باعث افزایش تمایل یا رفتارهای انطباقی شدند. راجندران و شنباگرامن (2017) در مطالعه‌ای تحت عنوان «مروری جامع بر کاربردهای نظریه انگیزه حفاظت در رفتارهای مرتبط با سلامتی» به این نتیجه دست یافتند که شیوع رفتار مربوط به سلامتی در گروههای مختلف اجتماعی-جمعیتی متفاوت است. مطالعات همچنین نشان داده است که مردم در کشورهای مختلف به دلیل داشتن فرهنگهای متفاوت، رفتارهای مختلف بهداشتی از خود نشان می‌دهند. افکار و احساساتی که یک فرد نسبت به سلامتی خود دارد، بیانگر رفتارهای مربوط به سلامتی وی است.
این مقاله به بررسی کاربردهای نظریه انگیزه حفاظت در زمینه مراقبتهای بهداشتی مانند سوءمصرف مواد مخدر، اعتیاد به الکل، استعمال سیگار، رابطه جنسی غیر ایمن، رعایت نسخه‌های پزشکی برای بیماریهای مختلف و پیروی از رژیمهای غذایی سالم و ... می‌پردازد. همچنین موفقیت نظریه انگیزه حفاظت به عنوان یک مدل مناسب برای مطالعه رفتار مربوط به سلامتی موردبحث قرار گرفته است. مین جونگ لی و می یونگ سان (2019) در مطالعه‌ای تحت عنوان «کره جنوبی در مراحل اولیه بیماری ویروس کرونا» به بررسی این ویروس جهت هدایت عمومی مردم کره جنوبی پرداختند. اکثر پاسخ‌دهندگان احتمال ابتلا به عفونت را «نه زیاد و نه کم» گزارش کردند. میانگین شدت خطر درک‌شده بالاتر از حساسیت درک‌شده به دست آمده است. 6/48 درصد شدت خطر درک‌شده را «زیاد» و 9/19 درصد بسیار زیاد گزارش کردند. 8/67 درصد از پاسخگویان اقدامات پیشگیرانه را انجام داده‌اند و اعلام کرده‌اند که همیشه بهداشت را رعایت می‌کنند. همچنین 2/63 درصد نیز از ماسک استفاده می‌کنند. تقریبا نیمی از پاسخگویان از تعویق و یا لغو فعالیتهای بیرون از خانه خود سخن گفته‌اند. موارد ذکرشده با رفتارهای پیشگیرانه شدت خطر درک‌شده مرتبط است؛ و در نهایت می‌توان این‌چنین نتیجه‌گیری کرد که پاسخهای رفتاری افراد به طور قابل‌توجهی با پاسخهای روان‌شناختی آنها مرتبط است. این مسئله در سطح آمادگی اضطراری بهداشت عمومی نسبت به کووید-19 قابل‌مشاهده است که می‌تواند راهگشای تدوین و اجرای استراتژیهای بهداشت عمومی در برابر بیمارهای همه‌گیر باشد. هاک و همکاران (2020) در مقاله‌ای با عنوان «درک قصد فاصله اجتماعی در میان دانشجویان نسبت به شیوع کووید-19 و کاربرد نظریه انگیزه حفاظت» به مطالعه عوامل تصمیم‌گیری مانند شدت خطر درک‌شده، حساسیت درک‌شده، اثرپذیری پاسخ، خودکارآمدی و قصد فاصله‌گیری اجتماعی را برای دانشجویان در مالزی در پاسخ به بیماری همه‌گیر بررسی کرده است. تجزیه‌وتحلیلها نشان داد که دو متغیر (کارایی پاسخ و خودکارآمدی) نظریه انگیزش حفاظتی پیش‌بینی کننده قابل‌توجهی برای ایجاد فاصله اجتماعی در جریان بحران همه‌گیر کووید-19 بودند. بااین‌حال، شدت خطر درک شده و حساسیت درک شده پیش‌بینی کننده قابل‌توجهی برای انجام رفتار فاصله اجتماعی نیستند. یافته‌ها نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت یک چارچوب سازنده برای درک قصد انجام رفتارهای فاصله اجتماعی در طی یک بیماری همه‌گیر است.
در جمع‌بندی نهایی، نظریه انگیزه حفاظت به عنوان یک مدل نظری است که درصدد تبیین عوامل مؤثر بر فرآیندهای مربوط به تصمیمات افرادی است که رفتارهایی را در پیش می‌گیرند یا برعکس، رفتارهایی را انجام نمی‌دهند تا از آنها در برابر خطرات بالقوه محافظت شود (کلوب،2012). همان‌طور که قبلاً مطرح شد، پنج جز اصلی در نظریه انگیزه حفاظت راجرز مطرح است که عبارتند از: شدت (میزان تماس با مخاطره)، آسیب‌پذیری (قضاوت فرد از نتیجه و پیامد این مسئله)، مسؤولیت‌پذیری، اثربخشی (آگاهی)، هزینه‌های مسؤولیت (هزینه‌های مالی، روانی و جانی). برخی از مطالعات انجام شده در زمینه نظریه انگیزه حفاظت، یک مؤلفه سوم برای ارزیابی این فرآیند در نظر می‌گیرند که همان هزینه‌های مسؤولیت است. هزینه‌های مسؤولیت، همان هزینه‌های مالی، جانی و روانی هستند. به طور مثال، هزینه‌های مالی مانند بالاتر رفتن میزان قبض آب، هزینه‌های جانی و روانی همانند خشکسالی و کاهش تولیدات کشاورزی، بحرانها و مخاطرات طبیعی یا انسانی است. برحسب نظریه انگیزه حفاظت، هزینه‌های مسؤولیت یک شخص با دنبال کردن توصیه‌ها و اصلاح رفتار فرد کاهش می‌یابد (راینر، 2017). مطابق نظریه انگیزه حفاظت اگر شخص معتقد باشد که مسئله‌ای خطرناک است و ممکن است اتفاقی بیفتد، در آن صورت، رفتار حفاظتی را در پیش می‌گیرد. پس نظریه انگیزه حفاظت معمولا با توسعه یک قصد برای اتخاذ یک رفتار محافظتی ارزیابی می‌شود (راینر،2017). وجود منابع اطلاعاتی در مدل نظری انگیزه حفاظت، مبنایی را برای فرد ایجاد می‌کند تا تعیین کند که یک تهدید بالقوه و ارزش بالقوه آن پاسخهای حفاظتی به آن تهدید چقدر است. گاردنر
و استرن (2005) استدلال می‌کنند که نظریه انگیزه حفاظت کاربرد گسترده‌تری از جمله خطرات طبیعی و تکنولوژیکی و تهدیدات محیط زیستی دارد و می‌تواند این مسئله را تبیین کند که چرا مردم اقدامات خاصی را در خصوص مسئله موردنظر انجام نمی‌دهند و یا چگونه به ایجاد انگیزه و تسهیل رفتارها در آن مورد خاص کمک می‌کنند. نظریه انگیزه حفاظت، یک مدل کلی تصمیم‌گیری در رویارویی با تهدیدهای مختلف است و به‌روشنی با عاملهای اقتصادی و اجتماعی و روانی در ارتباط است. این نظریه در اصل و برای نخستین بار در زمینه خطرپذیریهای بهداشتی و با هدف تبیین ارزیابی ترس مطرح شد و سالها بعد موردبازنگری و اصلاح قرار گرفت که موفقیت کاربردی نسبتا زیادی، خصوصاً در حوزه محیط‌زیست داشته است (آزادی و همکاران، 2017).
با توجه به نظریه انگیزه حفاظت، مدل مفهومی تحقیق حاضر به شکل زیر نمایان است.
همان طور که ملاحظه می‌شود، مطابق مدل نظری تحقیق، فرض بر این است که پنج متغیر اساسی بر رفتار حفاظتی افراد در مواجهه و مقابله با ویروس کرونا تأثیر دارد.
روش
روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع توصیفی-همبستگی بـوده و بـرای جمع‌آوری داده‌ها از روش پیمایش با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق‌ساخته استفاده شده است. واحد تحلیل در این پژوهش، فرد ساکن در روستا بود. جامعه آماری پژوهش حاضر ساکنان مناطق روستایی استان مازندران در سال 1399 بودند. با توجه به گستردگی استان مازندران، نمونه‌گیری روستاها با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شد.
جدول (1) وضعیت مناطق موردبررسی در استان مازندران برحسب موقعیت جغرافیایی
در مرحله اول، نمونه‌ها بر اساس تقسیم‌بندی جغرافیایی (شرق، مرکزی و غرب) انتخاب شدند. در مرحله دوم، وضعیت منطقه از نظر کوهستانی، جلگه‌ای و ساحلی بودن، ملاک انتخاب واقع شد. در مرحله سوم، از هر دهستان، سه روستا انتخاب شدند. بدین معنی که به طور مثال برای مناطق کوهستانی، سه روستا از منطقه هزار جریب، سه روستا از منطقه بلده نور و سه روستا از منطقه جواهرده رامسر انتخاب شدند. بر این اساس، تعداد 9 روستا در منطقه کوهستانی انتخاب شدند. با احتساب همین وضعیت برای مناطق ساحلی و جلگه‌ای، نهایتا 27 روستا به عنوان روستاهای نمونه جهت انجام تحقیق انتخاب شدند. همچنین برای تعیین تعداد نمونه از فرمول نمونه‌گیری کوکران استفاده شده است و با جایگذاری اعداد در فرمول، حجم نمونه به تعداد 338 تعیین شدند. شیوه نمونه‌گیری، تصادفی ساده بود که در آن پاسخگویان به صورت تصادفی انتخاب شدند. پس از جمع‌آوری اطلاعات و حذف پرسشنامه‌های معیوب، تعداد 338 پرسشنامه مورد تأیید و نهایتا و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.
با توجه به تئوری انگیزه حفاظت تصور می‌شود عاملهای پنج‌گانه (شدت خطر درک شده، آسیب‌پذیری خطر درک‌شده، اثربخشی واکنش درک‌شده، خودکارآمدی درک‌شده و هزینه‌های درک‌شده) به طور شایان توجهی واکنش نگرشی و رفتاری و ترغیب‌کنندگی تغییر رفتار را تحت تأثیر قرار می‌دهند:
شدت خطر درک‌شده: شدت خطر درک‌شده ناشی از نتایج مطلوب، به احساس یک فرد در رابطه با میزان سختی رویدادهای منفی اشاره دارد (آزادی و همکاران، 2017). این مفهوم درمجموع با تعداد 5 گویه در قالب طیف لیکرتی از خیلی زیاد تا خیلی کم عملیاتی‌سازی شده است.
شدت آسیب‌پذیری ادراک‌شده: آسیب‌پذیری ادراک‌شده ناشی از نتایج نامطلوب، به ادراک ذهنی یک فرد از خطر اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011). این مفهوم درمجموع با تعداد 4 گویه در قالب طیف لیکرتی از خیلی‌زیاد تا خیلی‌کم عملیاتی‌سازی شده است.
خودکارآمدی پاسخ: خودکارآمدی ادراک شده، به باور یک فرد در ارتباط با تواناییهایش در پذیرش رفتارهای توصیه شده به منظور انجام اقدامهای لازم همراه با دریافت نتیجه مطلوب اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011، کورپو و لیورمن، 2011 و ترولو و همکاران، 2015). همچنین، گالاقر، خودکارآمدی را با عنوان ادراکات افراد (در حوزه‌های خاص) از توانایی خود برای ارائه عملکردهای لازم در راستای دستیابی به نتایج مورد انتظار تعریف کرده‌اند (گالاگر، 2012). برای سنجش و تعریف عملیاتی‌سازی این مفهوم، مجموعه‌ای از شش سؤال در قالب طیف لیکرت طراحی شده است.
اثربخشی پاسخ (کارآمدی پاسخ): اثربخشی به واکنش درک شده، به باور یک فرد که رفتارهای توصیه شده در کاهش یا از بین بردن خطر مؤثر خواهد بود، اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011 و کورپو و لیورمن، 2011). به‌عبارت‌دیگر، پیش‌بینی اثربخشی اقدام در کاهش خطر (ترولو و همکاران، 2015). این مفهوم درمجموع با 5 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده است.
هزینه پاسخ (ادراک‌شده): هزینه‌های ادراک‌شده، به معنای هزینه‌های در نظر گرفته شده شامل هزینه‌های پولی و غیر پولی مانند زمان، تلاش شخصی، زحمت و سختی در راستای انجام اقدامهای سازگارانه، اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011 و کورپو و لیورمن، 2011). این مفهوم درمجموع با تعداد 7 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده است.
رفتار حفاظت: مجموعه رفتارهایی است که فرد بر اساس دستورالعملهای بهداشتی - مراقبتی ستاد ملی کرونا در پیش می‌گیرد تا با ویروس کرونا مقابله کند. این مفهوم درمجموع با 14 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده و موردسنجش قرار گرفته است.
همچنین در این پژوهش از اعتبار صوری و سازه استفاده شده است. به این صورت که ابزار اندازه‌گیری (پرسشنامه)، توسط پنج نفر از اساتید و صاحبنظران در رشته‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی (دانشگاه مازندران) مورد ارزیابی قرار گرفت و پس از رفع ایرادها، پرسشنامه نهایی تهیه و تکمیل شد. برای سنجش میزان پایایی پرسشنامه از ضریب آلفا کرونباخ استفاده شد تا از میزان یکسان بودن برداشت پاسخگویان از سؤالات اطمینان حاصل شود. بدین ترتیب مقادیر آلفای کرونباخ متغیر رفتار حفاظت فردی با 14 گویه (مقدار آلفا= 75/0) و ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله با 29 گویه (مقدار آلفا= 78/0) به دست آمده است.
یافته‌ها
از میان 338 نمونه موردبررسی، 4/44 درصد مرد و 6/55 درصد زن بودند که در این میان، نزدیک به نیمی از آنها سطح تحصیلات خود را کارشناسی اعلام کرده‌اند. همچنین میانگین سنی پاسخگویان 2/29 سال محاسبه شده است. علاوه بر این، میانگین متغیرهای مستقل تحقیق که از (5) محاسبه شده‌اند، عبارت بودند از: شدت خطر درک شده (43/4)، شدت آسیب‌پذیری درک شده (06/4)، هزینه‌های پاسخ (91/2)، خودکارآمدی پاسخ (04/4) و اثربخشی پاسخ (50/4). همچنین میانگین متغیر وابسته (رفتار حفاظت فردی) نیز (97/3) محاسبه شده است.
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌شود، با توجه به مقدار آزمون و سطح معنی‌داری به دست آمده، بین سن و رفتار حفاظت فردی همبستگی معنی‌داری وجود ندارد. علاوه بر این، همچنین بین تحصیلات و رفتار حفاظت فردی نیز رابطه معنی‌داری به دست نیامده است.
بر اساس آزمون تفاوت میانگینها و معنی‌داری ارائه شده در جدول می‌توان گفت رفتار حفاظت فردی پاسخگویان بر اساس جنسیت متفاوت نیست. مقایسه میانگین دو گروه نیز عدم تفاوت مؤلفه فوق را در میان مردان و زنان نشان می‌دهد.
جدول (6) آزمون ضریب همبستگی پیرسون جهت سنجش متغیرهای تحقیق
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌شود، بین رفتار حفاظت فردی و مؤلفه‌های (شدت خطر درک شده، شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ) همبستگی مثبت و قوی با مقادیر آزمون (190/0- 330/0-423/0-317/0 و 250/0) و سطوح معنی‌داری (001/0 و 001/0>) به دست آمده است. بر این اساس می‌توان گفت رابطه معنی‌دار بین رفتار حفاظت فردی و مؤلفه‌های ذکر شده با اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد مورد تأیید واقع می‌شود. این امر بدان معناست که مادامی‌که افراد شدت خطر و شدت آسیب‌پذیری خود و خانواده‌شان را در مقابل ویروس کرونا درک کنند، رفتار حفاظتی و مسئولانه‌تری از خود نشان می‌دهند. همچنین باور پاسخگویان نسبت به توانایی‌های خود جهت پذیرش و انجام اقدامات پیشگیرانه، صرف هزینه مادی و غیرمادی جهت مؤثر واقع‌شدن رفتارها در کاهش و یا از بین بردن خطر نیز موجبات ظهور رفتارهای حفاظتی و مسئولانه در میان پاسخگویان نسبت به ویروس کرونا می‌شود.
جهت سنجش و اندازه‌گیری میزان تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر رفتار حفاظت فردی از رگرسیون چندگانه استفاده شده است. در جدول زیر ضریب تعیین تعدیل شده و تحلیل واریانس به منظور وجود رابطه خطی بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته گزارش شده است؛ بدین منظور با توجه به سطح معناداری به دست آمده برای تمامی متغیرها، می‌توان گفت: تمامی متغیرهای مذکور با متغیر وابسته رابطه خطی دارند. طبق مندرجات جدول مقدار آماره دوربین- واتسون برای مدل رگرسیونی، 901/1 به دست آمده است که نشان می‌دهد، باقیمانده‌ها در رگرسیون مستقل هستند.
پس از ورود متغیرهای مستقل به معادله خطی رگرسیون طبق نتایج به دست آمده، هزینه‌های پاسخ (647/0)، خودکارآمدی (583/0) آسیب‌پذیری (178/0) و اثربخشی (094/0) درصد از تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی می‌کنند. بنابراین با توجه به مقادیر آزمون و سطوح معناداری محاسبه شده در مورد تمامی متغیرها، حاکی از آن است که تنها متغیر (شدت خطر) بر متغیر وابسته تأثیرگذار نبوده و باید از معادله رگرسیون خارج شود. بررسی آماره‌های هم‌خطی از جمله تولرانس و عامل تورم واریانس نیز در جدول نیز نشان می‌دهد اختلاف بین میزان تخمین زده شده و مقدار واقعی ضرایب رگرسیون استانداردشده زیاد نیست.
در نهایت، جهت بررسی تأثیر مؤلفه‌های انگیزه حفاظت (آسیب‌پذیری، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی و اثربخشی) از روش تحلیل مسیر در قالب معادلات ساختاری استفاده شده است. شکل شماره (3) نتایج این آزمون را به نمایش گذاشته است. در این مدل متغیرهای تحقیق به‌اختصار آورده شده که برای درک مناسب‌تر این متغیرها در جدول شماره 6 اختصارات هر متغیر و مؤلفه به نمایش گذاشته شده است. همان طور که نتایج مدل تحقیق نشان می‌دهد، مشخص شد که تمامی مؤلفه‌های انگیزه حفاظت روی رفتار حفاظت فردی تأثیرگذار است. از میان مؤلفه‌های فوق، مؤلفه خودکارآمدی با تأثیر 75/0 بیشترین تأثیر را بر رفتار حفاظت فردی دارد. جدول شماره (8) شاخصهای سنجش برازش نیکویی تحقیق را به نمایش گذاشته است. همان طور که نتایج این جدول نشان می‌دهد، تمامی این شاخصها مناسب بوده و بنابراین مدل تحقیق، مدل مناسبی است.
شکل (3) آزمون مدل تحقیق
بحث
کرونا به عنوان یک بیماری همه‌گیر جمعی، به یک پدیده جهانی تبدیل شده است. پدیده‌ای که تمام سطوح زندگی بشر را در جای‌جای کره خاکی، اعم از زیستی، اقتصادی، اجتماعی، روانی، فرهنگی و... مورد دستخوش و دگرگونی قرار داده است. ازاین‌روی، پژوهش حاضر با هدف شناخت مؤلفه‌های نظریه انگیزه حفاظت مؤثر بر رفتار حفاظتی فرد تهیه و تدوین شده است. در این میان، رفتار حفاظت فردی به مجموعه رفتارهایی اطلاق می‌شود که فرد بر اساس دستورالعملهای بهداشتی - مراقبتی ستاد ملی کرونا در پیش می‌گیرد تا با ویروس کرونا مقابله کند. چنین رفتاری از انگیزش، توانمندی، ارزیابی اثر عمل فردی تأثیر می‌پذیرد. سؤال اساسی که مطرح می‌شود این است که در مناطق روستایی استان مازندران، چه عواملی بر رعایت / عدم رعایت دستورالعملها و پروتکلهای بهداشتی تأثیر دارد؟ در این پژوهش، از نظریه انگیزه حفاظت به عنوان چارچوب نظری برای تبیین موضوع تحقیق استفاده شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، میزان رفتار حفاظت فردی پاسخگویان در حد متوسط با مقدار (میانگین= 97/3 از 5) محاسبه شده است. علاوه بر این نتایج حاصل از آزمون فرضیات نشان داد که بین تمامی مؤلفه‌های انگیزه حفاظت که شامل (شدت خطر درک شده، شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ) است، با مؤلفه رفتار حفاظت فردی، رابطه‌ای مثبت و معنی‌دار به دست آمده است. علاوه بر این بین رفتار حفاظت فردی و متغیرهای سن و میزان تحصیلات، رابطه معنی‌داری مشاهده نشده است. درواقع اینکه افراد در مواجهه با ویروس کرونا رفتاری مبتنی بر رعایت و یا عدم رعایت پروتکلهای بهداشتی کنند، همبسته با میزان تحصیلات و سن آنها نیست. همچنین رفتار حفاظت فردی در میان زنان و مردان پاسخگو در این تحقیق نیز، متفاوت و معنی‌دار به دست نیامده است. این امر نشانگر عدم تفاوت پذیری رفتار حفاظت فردی زنان و مردان در مقابل بیماری کووید-19 است. در مدل رگرسیون چندگانه، مطابق با ضریب تعیین، 529/0 درصد تغییرات رفتار محافظت فردی با مؤلفه‌های پنج‌گانه نظریه انگیزه حفاظت قابل تبیین است. در نهایت، نتایج تجزیه‌وتحلیل مدل معادله‌های ساختاری نشان داد، مؤلفه‌های شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ تأثیر مستقیم و معنی‌داری بر رفتار حفاظت فردی پاسخگویان در مواجهه و مقابله با بیماری کووید-19 دارند و 52 درصد از تغییرپذیری متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. متغیر شدت خطر درک شده، با توجه به پایین‌تر بودن سطح معناداری مجذور کای 2 از (05/0) جهت برازش مطلوب از مدل نهایی حذف شده است. نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهشهای پیشین تزوال و همکاران (1395)، رحیمی و شجاعی (1397)، براتی و شجاعی (2020)، پرنتیس دون و راجرز (2000)، فلوید و همکاران (2006)، راجندران و شنباگرامن (2017)، مین‌جونگ‌لی و می‌یونگ‌سان (2019) و هاک و همکاران (2020) همسو و منطبق است. در ارزیابی نهایی می‌توان گفت تحقیق حاضر نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت، نظریه‌ای مناسب برای بررسی میزان رفتار حفاظتی افراد و عوامل تأثیرگذار بر آن در سطح اجتماعات روستایی است. درهرصورت، نتایج تحقیق نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت و مؤلفه‌های آن توانست تا حد قابل قبولی یک مسئله اجتماعی همچون کرونا را تبیین کنند و بدین ترتیب، می‌تواند به عنوان الگویی برای انجام تحقیقات مشابه در سایر مناطق روستایی کشور مفید واقع شود. اصلی‌ترین محدودیتی که محققین در این تحقیق با آن روبرو بوده‌اند، مسئله عدم همکاری پاسخگویان (روستائیان) در جریان جمع‌آوری اطلاعات بوده است. در جمع‌بندی نهایی پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آتی عوامل دیگری نیز جهت سنجش رفتار حفاظت فردی در مواجهه با بیماری کووید-19، در بستر تجربی موردمطالعه و بررسی قرار گیرد.
ملاحظه اخلاقی
مقاله حاضر مستخرج از نتایج طرح تحقیقاتی با عنوان «جامعه روستایی و مواجهه آن با ویروس کرونا: عوامل مؤثر بر رفتار پیشگیرانه نسبت به کرونا در بین روستاییان» است که با حمایت صندوق حمایت از پژوهشگران و فن‌آوران کشور- معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری- انجام شده و بدین‌وسیله از کارفرمای محترم تقدیر و تشکر می‌شود. لازم به ذکر است که برای جمع‌آوری اطاعات پرسشنامه‌ای، ابتدا اهداف تحقیق برای پاسخگویان ذکر شد و پس از جلب رضایت آنها، پرسشنامه تحقیق تکمیل شد.
منابع:
بیماری کووید-19 برای نخستین بار در شهر ووهان چین در پانزده دسامبر سال 2019 تشخیص داده شد. پس‌ازآن در سرتاسر جهان گسترش یافت. میزان ابتلا و مرگ‌ومیر شیوع این بیماری باعث شد تا دولتها مجموعه‌ای از دستورالعملها و پروتکلهای بهداشت عمومی را به اجرا درآورند (بروآرد و همکاران،2020). این دستورالعملها برحسب شرایط و موقعیت از قواعد ساده بهداشتی گرفته تا فاصله‌گذاری اجتماعی یا قرنطینه را شامل شد که باعث اختلال شدید در زندگی روزانه شهروندان شد. بیماری کرونا نه‌تنها بر نظام پزشکی که بر سایر حوزه‌های جامعه هم تأثیر گذاشته است. با یک نگاه جامع می‌توان دید که این بیماری فراتر از یک امر پزشکی، تبدیل به امری اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، روانی، فرهنگی و زیست‌محیطی شده است. در حقیقت بیماری کرونا تأثیراتی فراتر از ساحت پزشکی و بهداشتی از خود نشان داده است. این بیماری وارد زندگی روزمره مردم شده و زندگی، روابط اجتماعی و فعالیتهای اقتصادی آنها را تحت‌تأثیر قرار داده است. نکته مهم‌تر اینکه کرونا بدون شک یکی از مسائلی است که نه‌تنها آثار کوتاه‌مدت دارد که در بلندمدت نیز باید منتظر پیامدهای آن باشیم. پیامدهای مختلفی که ساختارها و کنشهای جامعه را در معرض تصمیم‌گیریهای نوین قرار خواهد داد. بدین ترتیب ویروس کرونا به عنوان یک بیماری مسری که دارای همه‌گیری است، اکنون تمام سطوح زندگی انسانی را در بر گرفته است؛ و ساحت زیستی، روانی و اجتماعی زندگی را درگیر کرده است (عظیمی، 2020).
یکی از مهم‌ترین عواقب شیوع ویروس کرونا، ایجاد اضطراب اجتماعی در سرتاسر جهان است. این امر نگرانیهای جدی برای شهروندان در همه کشورها حتی در جوامع بدون شیوع، ایجاد کرده است. احساس ناامیدی به‌ویژه در میان نسل جوان نشان می‌دهد که چگونه جوامع ما در مواجهه با خطرات، آسیب‌پذیر هستند. مخاطرات اجتماعی بخشی از زندگی روزمره هستند. جامعه‌شناس آلمانی اولریش بک در این خصوص می‌گوید: مخاطرات اجتماعی روشی منظم برای مقابله با خطرات و ناامنیهای ناشی از مدرن‌سازی تعریف می‌شوند (بک، 1992). شیوع کروناویروس نشان می‌دهد که مخاطرات اجتماعی منجر به آسیب اجتماعی می‌شوند. اگرچه زنان باردار، خانواده‌های دارای فرزند، افراد مسن‌تر، افراد دارای معلولیت و افراد کم‌درآمد از آسیبهای نامتناسبی در اپیدمی و بلایای طبیعی رنج می‌برند؛ اما در مورد اپیدمی کرونا، همه گروههای جوامع احساس خطر می‌کنند. بنابراین، شیوع ویروس کرونا و پیامدهای اجتماعی و مرتبط با سلامت آن باید به عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع اجتماعی بشر در قرن 21 در نظر گرفته شود. آنچه این شیوع را متمایز کرده است، احساس جهانی ضعف در زندگی بیولوژیک انسان و نیاز به «جامعه استریل» و به‌دوراز هرگونه مخاطره است. در گزارش بانک جهانی تحت عنوان «چشم‌انداز اقتصادی جهان» از فروریزی 2/5 درصدی تولید ناخالص داخلی جهان در سال جاری میلادی خبر می‌دهد. بر پایه ارزیابی بانک جهانی، اقتصاد کشورهای پیشرفته در سال جاری میلادی زیر فشار کرونا به طور متوسط 7 درصد فرو خواهد ریخت. منطقه یورو، با سقوط 1/9 درصدی تولید ناخالص داخلی‌اش، رکورددار این رکود جهانی خواهد بود. همین شاخص در آمریکا و ژاپن به رشد منفی 1/6 درصد خواهد رسید. پیامد این رکود بزرگ اقتصادیِ تقریبا سراسری، کاهش درآمد سرانه است که در مقیاس جهانی با میانگین رشد منفی در سطح منهای 6/3 درصد، میلیونها نفر را به زیر خط فقر مطلق می‌کشاند. در بخشی از گزارش بانک جهانی که به اقتصادهای خاورمیانه و آفریقای شمالی اختصاص دارد، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی این منطقه در سال 2020 منهای 2/4 درصد پیش‌بینی شده است (چشم‌انداز اقتصادی جهان، 2020).
فرهاد دژپسند، وزیر اقتصادی جمهوری اسلامی، یکشنبه هیجدهم خردادماه در صحن علنی مجلس خطاب به نمایندگان گفت: «بیماری کرونا 15 درصد به تولید ناخالص داخلی کشور آسیب زده است». از سوی دیگر، مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی زیر عنوان «ارزیابی ابعاد اقتصاد کلان شیوع ویروس کرونا» که اردیبهشت‌ماه گذشته منتشر شد، با طرح چند سناریو که بر پایه مدت‌زمان اعمال قرنطینه و محدودیتها شبیه‌سازی شده، پیش‌بینی می‌کند که بین دو میلیون و 874 هزار تا شش میلیون و 431 هزار نفر از شاغلان کشور به دلیل پیامدهای این بیماری شغل خود را از دست خواهند داد. این ارقام را باید به حدود سه میلیون و 200 هزار نفر که رقم رسمی بیکاران کشور است، اضافه کرد (ارزیابی ابعاد اقتصاد کلان شیوع ویروس کرونا، 2020).
به‌طورکلی، بر اساس نظریه انگیزشی محافظت راجرز، می‌توان اذعان کرد که انگیزه افراد از محافظت، بستگی به ارزیابی آنها از تهدید- ارزیابی تهدید- و ارزیابی آنها از استراتژیهای مقابله با آن تهدید -ارزیابی مقابله دارد. در این جا دو سؤال اساسی در مورد نحوه کاربرد این نظریه در ارتباط با ویروس کرونا مطرح می‌شود. سؤال اول این است که چگونه می‌توان ارزیابی تهدید را در مورد کووید-19 به کار برد؟ به نظر می‌رسد بخش قابل‌توجهی از افراد ساکن در روستاها اعتقادی ندارند که در معرض تهدید جدی ویروس کرونا هستند. با وجود آمارهای رسمی مرگ‌ومیر و نیز افزایش مرگ‌ومیر در ماههای اخیر، به‌سختی می‌توان پی برد که چرا مردم، اعتقاد چندانی به وجود این تهدید و جدیت آن ندارند. همچنین از نظر بسیاری از افراد و به‌ویژه از نظر نسل جوان‌تر، به نظر می‌رسد نوعی احساس عدم آسیب‌پذیری نسبت به ویروس کرونا وجود دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، ما شاهد رواج این طرز فکر هستیم که «فقط افراد پیر و سالمند دچار کرونا می‌شوند» یا «کرونا، دقیقا مانند آنفولانزای شدید است».
سؤال دوم این است که چگونه می‌توان ارزیابی مقابله را در مورد کووید-19 مورداستفاده قرار داد؟ به سخنی می‌توان باور کرد که همه افرادی که در تردد هستند و جابه‌جا می‌شوند، واقعا نمی‌توانند در منزل بمانند. به نظر می‌رسد که علت اصلی آن، این طرز تفکر باشد که در مورد اثربخشی این دستورالعملها شک و تردید دارند. همان‌طور که می‌دانیم، مطالعات نشان داد که بسیاری از افرادی که دچار این بیماری شدند، فاقد هر نوع علامت بودند و یا علامت آن حتی تا پنج روز پس از ابتلا ظاهر نشده است. بر این اساس، وقتی اطلاع نداشته باشیم که دچار این ویروس شدیم یا فکر کنیم که تأثیر خفیفی روی ما دارد، اثربخشی ادراک‌شده نسبت به ماندن در خانه کاهش می‌یابد (کمپ،2020). از یک سو، با توجه به ناشناخته بودن این بیماری، ابعاد وسیع آن و نامعلوم بودن مدت زمانی که این ویروس می‌تواند جهان را درگیر خود کند و از سوی دیگر با توجه به قابل تکرار بودن این نوع بیماری در سالها و نسلهای آینده و چالشهای جدیدی که در سبک زندگی انسان ایجاد کرده است، بحران فعلی می‌تواند فرصتی برای تبدیل تجربیات به دانش نظام‌مند و تبدیل دانش شفاهی به دانش رسمی و مکتوب باشد. این در حالتی است که بیش از هفت ماه از ورود کرونا به کشور می‌گذرد و درحالی‌که بسیاری تصور می‌کردند که شیوع و ابتلای به کرونا رو به کاهش است و قرنطینه خانگی و فاصله‌گذاری فیزیکی و حتی گذاشتن ماسک را رها کردند، وزارت بهداشت اعلام کرد که دوباره برخی از استانهای کشور از جمله استان مازندران در وضعیت قرمز قرار گرفته است (5 اکتبر 2020). همانند سایر نقاط دنیا و ایران، در استان مازندران نیز که یکی از مقاصد عمده گردشگری و مسافرپذیر کشور است، موفقیت دستورالعملهای بهداشت عمومی بستگی به میزان تمایل مردم به رعایت آنها دارد. بااین‌وجود، تاکنون تفاوتهای فردی و عوامل اجتماعی مؤثر در اجرای این توصیه‌های رسمی بهداشت عمومی برای توقف شیوع کووید-19 و یا قطع زنجیره این بیماری، موردمطالعه و بررسی واقع نشده است. لذا تحقیق حاضر درصدد است تا به بررسی این موضوع بپردازد که در مناطق روستایی استان مازندران، چه عواملی بر رعایت/ عدم رعایت دستورالعملها و پروتکلهای بهداشتی تأثیر دارد؟
مبانی نظری
جامعه‌شناسان معاصر در نظریه‌های خود تلاش کرده‌اند، وضعیت جهان معاصر و مدرن را در قالب مفاهیم و قضایایی صورت‌بندی و قابل‌فهم کنند. در این میان گروهی از جامعه‌شناسان، جامعه معاصر را بر اساس آشفتگی و آنومی تحلیل می‌کنند. گیدنز، لومان و گالتونگ از جمله جامعه‌شناسانی هستند که از چنین منظری به جهان معاصر می‌نگرند. به‌عنوان‌مثال، گیدنز معتقد است که اعتماد و مخاطره و امنیت و خطر، به عنوان ویژگیهای دوقطبی و تعارض‌آمیز مدرنیته، همه جنبه‌های زندگی روزانه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. از دیدگاه گیدنز، در شرایط مدرنیته بیشتر خطرهایی که با آنها روبه‌روییم، دیگر از جهان طبیعت برنمی‌خیزند. البته گردبادها، زمین‌لرزه‌ها و مصیبتهای طبیعی دیگر هنوز هم رخ می‌دهند، ولی در بیشتر موارد، روابط ما با جهان طبیعی، از همین روابط در عصرهای پیشین، از بیخ و بن تفاوت دارند؛ به‌ویژه در بخشهای صنعتی‌شده جهان؛ البته تا اندازه‌ای در هر کجای زمین. در نگاه نخست، خطرهای بوم‌شناختی که امروزه پیش رو داریم، ممکن است به مخاطرات طبیعی در عصر پیش از مدرن شباهت داشته باشند، اما به‌هرروی، تضاد این دو بسیار نمایان است. تهدیدهای بوم‌شناختی ما نتیجه دانش اجتماعی سازمان‌یافته‌اند و به‌واسطه تأثیر صنعت‌گرایی بر محیط مادی رخ می‌دهند. «این تهدیدها بخشی از آن چیزی هستند که من آن را سیمای مخاطره نوپدید ناشی از پیدایش مدرنیته می‌نامم. منظورم از این سیمای مخاطره، مجموع تهدیدها یا خطرهایی است که مختص زندگی اجتماعی مدرن هستند» (گیدنز، 2001).
نیکلاس لومان، جامعه‌شناس برجسته آلمانی هم جهان مدرن را با دو ویژگی شناسایی و تبیین می‌کند.1-جهان مدرن دارای پیچیدگی غیرقابل مدیریت است 2-در جهان مدرن، خطر کاهش یافته، ولی به‌جای آن ریسک بیشتر شده است. منظور از ریسک یعنی احتمال اینکه در آینده رفتارهای ما انسانها دارای پیامدهای مضر باشد. از نظر لومان، دنیای مدرن پیچیده خواهان عقلانیت ریسک‌پذیر است و ریسک‌پذیری بیش از هر چیز به اعتماد نیاز دارد. از نظر لومان، اعتماد می‌تواند در سطوح متفاوت پدیدار شود، ولی همیشه دارای یک کارکرد است: اعتماد پیچیدگی اجتماعی را کاهش می‌دهد؛ زیرا سطح پذیرش امور نامعلوم را افزایش می‌دهد. از نظر او، واکنش عقلانی انسان به پیچیدگی و ابهام زندگی اجتماعی، اعتماد است (لومان، 2015).
یوهان گالتونگ می‌گوید: «جهانی‌شدن و سرمایه‌داری دیجیتال در پایان قرن بیستم اکثر جوامع مدرن را در وضعیت فروپاشی اجتماعی قرار داده است. از دیدگاه وی، مدرنیته موجب بیگانگی روحی، زندگی فاقد معنا، فرهنگ غیرپاسخ‌گو به نیازها و مشکلات منحصربه‌فردی شده است که در حالت تشدیدشده، به فروپاشی اجتماعی و شکل‌گیری فرایند دوگانه «فرهنگ‌زدایی» و «ساختارزدایی» منجر می‌شود» (گالتونگ، 1995، به نقل از حاجیانی، 2014).
نظریه انگیزه حفاظت راجرز یک مدل نظری است که درصدد تبیین عوامل مؤثر بر فرآیندهای مربوط به تصمیمات افرادی است که رفتارهایی را در پیش می‌گیرند؛ یا برعکس، رفتارهایی را انجام نمی‌دهند تا از آنها در برابر خطرات بالقوه محافظت شود. رونالد راجرز، این نظریه را در سال 1975 مطرح کرد و سپس در سال 1983 آن را مورد بازبینی قرار داد. نظریه انگیزه حفاظت هم به عوامل فردی و هم به عوامل اجتماعی و نیز به فرآیندهای شناختی پیچیده تصمیمات مربوط به مشارکت در رفتار حفاظتی می‌پردازد. به نظر راجرز، در این مدل، تغییر نگرشی صرفا نتیجه یک وضعیت عاطفی ناشی از ترس نیست، بلکه بیشتر، نتیجه میزان انگیزه حفاظت ناشی از فرآیند ارزیابی شناختی است. برخلاف این پیش‌فرض عمومی که استفاده از اقدامات حفاظتی، نتیجه مستقیم ترس از یک تهدید است، نظریه انگیزه حفاظت به یک مدل پیچیده‌تر انتخاب عقلانی و روان‌شناختی تصمیم‌گیری در استفاده از این نوع اقدامات توجه می‌کند (کلوب،2012). نظریه انگیزه حفاظت، دارای سه مؤلفه اصلی است: ارزیابی تهدید، فرآیند واسط شناختی و تغییر نگرش. ارزیابی تهدید شامل سه نوع اطلاعات در ارتباط با تهدیدات بالقوه است: 1) میزان تأثیرات بالقوه تهدیدات، 2) میزان احتمال اینکه چنین تهدیدی روی فرد تأثیر خواهد گذاشت و 3) کارآمدی یک پاسخ توصیه‌شده در حفاظت از یک فرد در برابر یک تهدید بالقوه. در شکل (1)، خلاصه‌ای از عناصر کلیدی مدل 1983 راجرز نشان داده شده است.
شکل (1) مدل انگیزه حفاظت
| شیوه‌های مقابله | فرآیند واسطه‌ای شناختی | منابع اطلاعات |
| رفتار یا تمایل به رفتار |  |
تشویق کلامی، یادگیری مشاهده‌ای، متغیرهای شخصیتی، تجربه قبلی |
منبع: راجرز، 1983: 168
فرآیند واسطه‌ای شناختی که راجرز مطرح می‌کند (1993)، شامل دو فرآیند ارزیابی است که یک فرد به کار می‌گیرد تا از منابع اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری در این مورد که آیا رفتار حفاظتی در پیش بگیرد یا خیر، استفاده کند. این دو فرآیند ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله هستند.
الف- ارزیابی تهدید، وقتی مطرح می‌شود که فرد تصمیم می‌گیرد در رفتارهای کاهش ریسک یا خطر شرکت کند. فرآیند ارزیابی تهدید، به ارزیابی خطر موجود در خطر می‌پردازد و شامل دو ساختار اصلی است: شدت و آسیب‌پذیری. درواقع، ارزیابی تهدید شامل برداشتهایی است که یک شخص به طور فردی در معرض خطر و آسیب‌پذیری قرار می‌گیرد و معتقد است که این مسئله، پیامدهای بسیاری دارد. در جایی که آسیب‌پذیری و شدت درک شده باشد فرد میزان قابل‌توجهی از تهدید شخصی را تجربه می‌کند (راینر، 2017). شدت (میزان تماس با مخاطره) به این معنی است که مردم اثرات مسئله محیط‌زیستی مثل تغییرات آب‌وهوا را درک می‌کنند و می‌دانند که عواقب منفی جدی دارد. درواقع، شدت، همان ارزیابی شخص از تهدید این مسئله است. درک مفهوم آسیب‌پذیری به عنوان درجه‌ای است که مردم باور دارند آنها شخصا در معرض خطر ابتلا به اثرات منفی مسئله‌ای محیط‌زیستی مثل تغییرات آب‌وهوایی هستند. مطابق این نظریه، به نظر می‌رسد که فرآیند ترس باعث افزایش انگیزه‌های حفاظت می‌شود و درنتیجه، با افزایش درک، شدت و آسیب‌پذیری همراه است. بدین ترتیب، نظریه انگیزه حفاظت معتقد است که شدت و آسیب‌پذیری باید با انگیزه حفاظت رابطه مثبت داشته باشند (راینر، 2017؛ فلوید، 2006).
ب. فرآیند ارزیابی مقابله به فرد این امکان را می‌دهد تا او به هزینه‌های اثربخشی انجام رفتار محافظتی در پاسخ به یک تهدید بالقوه توجه کند (راجرز، 1983). اساسا، ارزیابی مقابله، یک تجزیه‌وتحلیل هزینه- فایده در موردحفاظت است. دو نکته اساسی در ارتباط با فرآیند ارزیابی مقابله وجود دارد: یکی کارآمدی یک رفتار توصیه شده است و دیگری، هزینه انجام آن رفتار توصیه شده. در بحث از ارزیابی مقابله، مسئله این است که به نظر فرد، آیا اقدامات در عمل، مؤثر خواهند بود. این فرآیند شامل دو ساختار اصلی است: مسؤولیت‌پذیری و اثربخشی. مسؤولیت‌پذیری، مربوط به اثربخشی درک شده از توصیه رفتاری ارتباطی است. اثربخشی به این معنی است که تمام فرآیندهای تغییر روان‌شناختی از طریق تغییر انتظارات فردی و کارایی فردی به وجود می‌آید. به نظر کلوب، این فرآیند پیچیده‌تر با ارائه اطلاعات از طریق تعامل محیط و بین فردی با توجه به تهدیدهای بالقوه و گزینه‌های رفتار حفاظت آغاز می‌شود و به مؤلفه‌های ارزیابی تهدید موجود در مدل اولیه ختم می‌شود. در ادامه، فرد از طریق دو فرآیند، دست به ارزیابی این اطلاعات می‌زند که عبارت است از ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله. انگیزه تهدید دارای اثر تعاملی با شدت و آسیب‌پذیری است که هر یک همواره باعث افزایش دیگری می‌شود. ارزیابی مقابله نیز مستلزم نوعی توازن از کارایی ادراک‌شده رفتار حفاظتی با هزینه‌های یک چنین پاسخ است. نتایج این ارزیابی تهدید و مقابله، منجر به رفتار حفاظت می‌شود (کلوب، 2012).
پیشینه تجربی
اگرچه پدیده کرونا، پدیده‌ای نسبتا جدید است و بالتبع، از نظریه انگیزه حفاظت در تبیین آن‌چنان استفاده نشده است، مع‌الوصف، قدرت بالای تبیین‌کنندگی این نظریه باعث شده است تا در دهه‌های اخیر، استفاده نسبتا گسترده‌ای از این نظریه در تبیین و تحلیل برخی از رفتارهای مخاطره‌آمیز صورت پذیرد. به‌عنوان‌مثال، در یکی از تحقیقات انجام شده توسط تزوال و همکاران (2016)، با عنوان «بررسی کارایی تئوری انگیزش حفاظت در پیشگویی رفتارهای پیشگیری‌کننده از سرطان پوست و نور خورشید در کشاورزان شهرستان ایلام»، یافته‌های حاصل از نتایج تحقیق بر اساس آماره ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین رفتارهای محافظت‌کننده سرطان پوست با سازه‌های حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، کارآمدی پاسخ، خودکارآمدی، همبستگی مثبت و با پاداشها و هزینه‌های پاسخ همبستگی منفی وجود داشت. میزان پیشگویی انگیزش محافظت توسط سازه‌های تئوری انگیزش حفاظت 73 درصد بود. خودکارآمدی (0/685=β) قوی‌ترین پیش‌بینی کننده انگیزش حفاظت بود. میزان پیشگویی رفتارهای محافظت‌کننده به‌وسیله سازه انگیزش محافظت 77 درصد بود. رحیمی و شجاعی (2018)، در تحقیق خود با عنوان «تعیین‌کننده‌های استفاده از کلاه ایمنی توسط موتورسواران شهر قم با استفاده از سازه‌های تئوری انگیزش محافظت»، با ذکر این مطلب که استفاده از کلاه ایمنی در موتورسواران نقش مهمی در پیشگیری از آسیب به سر و گردن دارد، هدف این مطالعه را سنجش سازه‌های تئوری انگیزش محافظت در استفاده از کلاه ایمنی توسط موتورسواران قم ذکر کردند.
نتایج این تحقیق نشان داد که شدت درک‌شده، خودکارآمدی، کارآمدی پاسخ و پاداش درک‌شده 50 درصد از تغییرات انگیزش محافظت و همچنین انگیزش محافظت به‌تنهایی 21 درصد از تغییرات استفاده از کلاه ایمنی را در موتورسواران شهر قم پیش‌بینی کرد. براتی و همکاران (2020) در مطالعه‌ای تحت عنوان «عوامل مرتبط با رفتارهای پیشگیرانه از کووید-19 در میان کارکنان بیمارستانهای ایران با استفاده از نظریه انگیزه حفاظت» به این نتایج دست یافتند که رفتارهای پیشگیرانه نسبت به کووید-19 در میان کارکنان بیمارستانها نسبتا مطلوب ارزیابی شده است. بر اساس این نظریه، ارزیابی تهدید و مقابله، انگیزه محافظت پیشگیرانه از کووید-19 را پیش‌بینی می‌کند. همچنین خودکارآمدی کارکنان بیمارستانها و دانش آنها نسبت به اثربخشی رفتارهای محافظتی نیز با رفتارهای پیشگیرانه نسبت به کووید-19 رابطه معنی‌داری به دست آورده است. فلوید، پرنتیس دون
و راجرز (2000)، با فراتحلیل 65 مطالعه‌ای که به بررسی اثرات یک یا چند عنصر از انگیزه حفاظت بر تمایل به/ یا انجام رفتار حفاظتی پرداختند، دریافتند که اکثر عناصر این نظریه دارای تأثیرات متوسط بودند.
در تحلیل آنها، کارآمدی پاسخ (اعتقاد به اینکه پاسخ حفاظتی پیشنهادی، در جلوگیری از تهدید خاص مؤثر خواهد بود) و پاداشهای ذاتی/غیرذاتی (نتایج مثبت نه ناشی از انجام یک رفتار حفاظتی پیشنهادی) در حد متوسط، تأثیر داشتند. علاوه بر این، هزینه پاسخ (هزینه پولی یک پاسخ حفاظتی پیشنهادی)، تأثیر بسیار زیادی داشت. سایر مؤلفه‌های نظریه انگیزه حفاظت، دارای تأثیر متوسط بودند، اگرچه، آسیب‌پذیری تهدید، دارای تأثیر نسبتا ناچیزی در مقایسه با سایر عناصر بوده است. این امر احتمالا بیانگر آن است که دیگر عناصر و مؤلفه‌های مدل نظریه انگیزه حفاظت تا حدودی روی انگیزه، انجام رفتار حفاظت از منزل در پاسخ به قربانی شده بالقوه تأثیر دارند. فلوید
و همکاران (2006)، برای نخستین بار به فراتحلیل ادبیات مربوط به نظریه انگیزه حفاظت راجرز پرداختند. در این فراتحلیل، فلوید و همکاران به مطالعه 65 مطالعه مرتبط با این نظریه پرداختند که بیست مسئله بهداشتی را موردبررسی تجربی قرار داده بودند.
نتایج این فراتحلیل نشان داد که میزان تبیین نظریه انگیزه حفاظت در زمینه نوسانات متغیر وابسته در حد متوسط بود. علاوه بر این، نتایج این فراتحلیل نشان داد که افزایش شدت تهدید، تهدید آسیب‌پذیری، کارآمدی پاسخ و خودکارآمدی باعث تسهیل تمایل یا رفتارهای انطباقی شدند. در مقابل، کاهش در پاداشهای پاسخ غیرانطباقی و هزینه‌های پاسخ انطباقی باعث افزایش تمایل یا رفتارهای انطباقی شدند. راجندران و شنباگرامن (2017) در مطالعه‌ای تحت عنوان «مروری جامع بر کاربردهای نظریه انگیزه حفاظت در رفتارهای مرتبط با سلامتی» به این نتیجه دست یافتند که شیوع رفتار مربوط به سلامتی در گروههای مختلف اجتماعی-جمعیتی متفاوت است. مطالعات همچنین نشان داده است که مردم در کشورهای مختلف به دلیل داشتن فرهنگهای متفاوت، رفتارهای مختلف بهداشتی از خود نشان می‌دهند. افکار و احساساتی که یک فرد نسبت به سلامتی خود دارد، بیانگر رفتارهای مربوط به سلامتی وی است.
این مقاله به بررسی کاربردهای نظریه انگیزه حفاظت در زمینه مراقبتهای بهداشتی مانند سوءمصرف مواد مخدر، اعتیاد به الکل، استعمال سیگار، رابطه جنسی غیر ایمن، رعایت نسخه‌های پزشکی برای بیماریهای مختلف و پیروی از رژیمهای غذایی سالم و ... می‌پردازد. همچنین موفقیت نظریه انگیزه حفاظت به عنوان یک مدل مناسب برای مطالعه رفتار مربوط به سلامتی موردبحث قرار گرفته است. مین جونگ لی و می یونگ سان (2019) در مطالعه‌ای تحت عنوان «کره جنوبی در مراحل اولیه بیماری ویروس کرونا» به بررسی این ویروس جهت هدایت عمومی مردم کره جنوبی پرداختند. اکثر پاسخ‌دهندگان احتمال ابتلا به عفونت را «نه زیاد و نه کم» گزارش کردند. میانگین شدت خطر درک‌شده بالاتر از حساسیت درک‌شده به دست آمده است. 6/48 درصد شدت خطر درک‌شده را «زیاد» و 9/19 درصد بسیار زیاد گزارش کردند. 8/67 درصد از پاسخگویان اقدامات پیشگیرانه را انجام داده‌اند و اعلام کرده‌اند که همیشه بهداشت را رعایت می‌کنند. همچنین 2/63 درصد نیز از ماسک استفاده می‌کنند. تقریبا نیمی از پاسخگویان از تعویق و یا لغو فعالیتهای بیرون از خانه خود سخن گفته‌اند. موارد ذکرشده با رفتارهای پیشگیرانه شدت خطر درک‌شده مرتبط است؛ و در نهایت می‌توان این‌چنین نتیجه‌گیری کرد که پاسخهای رفتاری افراد به طور قابل‌توجهی با پاسخهای روان‌شناختی آنها مرتبط است. این مسئله در سطح آمادگی اضطراری بهداشت عمومی نسبت به کووید-19 قابل‌مشاهده است که می‌تواند راهگشای تدوین و اجرای استراتژیهای بهداشت عمومی در برابر بیمارهای همه‌گیر باشد. هاک و همکاران (2020) در مقاله‌ای با عنوان «درک قصد فاصله اجتماعی در میان دانشجویان نسبت به شیوع کووید-19 و کاربرد نظریه انگیزه حفاظت» به مطالعه عوامل تصمیم‌گیری مانند شدت خطر درک‌شده، حساسیت درک‌شده، اثرپذیری پاسخ، خودکارآمدی و قصد فاصله‌گیری اجتماعی را برای دانشجویان در مالزی در پاسخ به بیماری همه‌گیر بررسی کرده است. تجزیه‌وتحلیلها نشان داد که دو متغیر (کارایی پاسخ و خودکارآمدی) نظریه انگیزش حفاظتی پیش‌بینی کننده قابل‌توجهی برای ایجاد فاصله اجتماعی در جریان بحران همه‌گیر کووید-19 بودند. بااین‌حال، شدت خطر درک شده و حساسیت درک شده پیش‌بینی کننده قابل‌توجهی برای انجام رفتار فاصله اجتماعی نیستند. یافته‌ها نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت یک چارچوب سازنده برای درک قصد انجام رفتارهای فاصله اجتماعی در طی یک بیماری همه‌گیر است.
در جمع‌بندی نهایی، نظریه انگیزه حفاظت به عنوان یک مدل نظری است که درصدد تبیین عوامل مؤثر بر فرآیندهای مربوط به تصمیمات افرادی است که رفتارهایی را در پیش می‌گیرند یا برعکس، رفتارهایی را انجام نمی‌دهند تا از آنها در برابر خطرات بالقوه محافظت شود (کلوب،2012). همان‌طور که قبلاً مطرح شد، پنج جز اصلی در نظریه انگیزه حفاظت راجرز مطرح است که عبارتند از: شدت (میزان تماس با مخاطره)، آسیب‌پذیری (قضاوت فرد از نتیجه و پیامد این مسئله)، مسؤولیت‌پذیری، اثربخشی (آگاهی)، هزینه‌های مسؤولیت (هزینه‌های مالی، روانی و جانی). برخی از مطالعات انجام شده در زمینه نظریه انگیزه حفاظت، یک مؤلفه سوم برای ارزیابی این فرآیند در نظر می‌گیرند که همان هزینه‌های مسؤولیت است. هزینه‌های مسؤولیت، همان هزینه‌های مالی، جانی و روانی هستند. به طور مثال، هزینه‌های مالی مانند بالاتر رفتن میزان قبض آب، هزینه‌های جانی و روانی همانند خشکسالی و کاهش تولیدات کشاورزی، بحرانها و مخاطرات طبیعی یا انسانی است. برحسب نظریه انگیزه حفاظت، هزینه‌های مسؤولیت یک شخص با دنبال کردن توصیه‌ها و اصلاح رفتار فرد کاهش می‌یابد (راینر، 2017). مطابق نظریه انگیزه حفاظت اگر شخص معتقد باشد که مسئله‌ای خطرناک است و ممکن است اتفاقی بیفتد، در آن صورت، رفتار حفاظتی را در پیش می‌گیرد. پس نظریه انگیزه حفاظت معمولا با توسعه یک قصد برای اتخاذ یک رفتار محافظتی ارزیابی می‌شود (راینر،2017). وجود منابع اطلاعاتی در مدل نظری انگیزه حفاظت، مبنایی را برای فرد ایجاد می‌کند تا تعیین کند که یک تهدید بالقوه و ارزش بالقوه آن پاسخهای حفاظتی به آن تهدید چقدر است. گاردنر
و استرن (2005) استدلال می‌کنند که نظریه انگیزه حفاظت کاربرد گسترده‌تری از جمله خطرات طبیعی و تکنولوژیکی و تهدیدات محیط زیستی دارد و می‌تواند این مسئله را تبیین کند که چرا مردم اقدامات خاصی را در خصوص مسئله موردنظر انجام نمی‌دهند و یا چگونه به ایجاد انگیزه و تسهیل رفتارها در آن مورد خاص کمک می‌کنند. نظریه انگیزه حفاظت، یک مدل کلی تصمیم‌گیری در رویارویی با تهدیدهای مختلف است و به‌روشنی با عاملهای اقتصادی و اجتماعی و روانی در ارتباط است. این نظریه در اصل و برای نخستین بار در زمینه خطرپذیریهای بهداشتی و با هدف تبیین ارزیابی ترس مطرح شد و سالها بعد موردبازنگری و اصلاح قرار گرفت که موفقیت کاربردی نسبتا زیادی، خصوصاً در حوزه محیط‌زیست داشته است (آزادی و همکاران، 2017).
با توجه به نظریه انگیزه حفاظت، مدل مفهومی تحقیق حاضر به شکل زیر نمایان است.
شکل (2) مدل نظری تحقیق
همان طور که ملاحظه می‌شود، مطابق مدل نظری تحقیق، فرض بر این است که پنج متغیر اساسی بر رفتار حفاظتی افراد در مواجهه و مقابله با ویروس کرونا تأثیر دارد.
روش
روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع توصیفی-همبستگی بـوده و بـرای جمع‌آوری داده‌ها از روش پیمایش با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق‌ساخته استفاده شده است. واحد تحلیل در این پژوهش، فرد ساکن در روستا بود. جامعه آماری پژوهش حاضر ساکنان مناطق روستایی استان مازندران در سال 1399 بودند. با توجه به گستردگی استان مازندران، نمونه‌گیری روستاها با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شد.
جدول (1) وضعیت مناطق موردبررسی در استان مازندران برحسب موقعیت جغرافیایی
| موقعیت جغرافیایی |
| شرق | مرکزی | غرب | ||
| کوهستانی | شهرستان | بهشهر | آمل | رامسر |
| دهستان | هزارجریب | بلده | جواهر ده | |
| ساحلی | شهرستان | نکا | بابلسر | چالوس |
| دهستان | استخرپشت | بهنمیر | کوهستان | |
| جلگه‌ای | شهرستان | نور | بابل | گلوگاه |
| دهستان | رویان | بندپی | گلباد شرقی |
در مرحله اول، نمونه‌ها بر اساس تقسیم‌بندی جغرافیایی (شرق، مرکزی و غرب) انتخاب شدند. در مرحله دوم، وضعیت منطقه از نظر کوهستانی، جلگه‌ای و ساحلی بودن، ملاک انتخاب واقع شد. در مرحله سوم، از هر دهستان، سه روستا انتخاب شدند. بدین معنی که به طور مثال برای مناطق کوهستانی، سه روستا از منطقه هزار جریب، سه روستا از منطقه بلده نور و سه روستا از منطقه جواهرده رامسر انتخاب شدند. بر این اساس، تعداد 9 روستا در منطقه کوهستانی انتخاب شدند. با احتساب همین وضعیت برای مناطق ساحلی و جلگه‌ای، نهایتا 27 روستا به عنوان روستاهای نمونه جهت انجام تحقیق انتخاب شدند. همچنین برای تعیین تعداد نمونه از فرمول نمونه‌گیری کوکران استفاده شده است و با جایگذاری اعداد در فرمول، حجم نمونه به تعداد 338 تعیین شدند. شیوه نمونه‌گیری، تصادفی ساده بود که در آن پاسخگویان به صورت تصادفی انتخاب شدند. پس از جمع‌آوری اطلاعات و حذف پرسشنامه‌های معیوب، تعداد 338 پرسشنامه مورد تأیید و نهایتا و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.
با توجه به تئوری انگیزه حفاظت تصور می‌شود عاملهای پنج‌گانه (شدت خطر درک شده، آسیب‌پذیری خطر درک‌شده، اثربخشی واکنش درک‌شده، خودکارآمدی درک‌شده و هزینه‌های درک‌شده) به طور شایان توجهی واکنش نگرشی و رفتاری و ترغیب‌کنندگی تغییر رفتار را تحت تأثیر قرار می‌دهند:
شدت خطر درک‌شده: شدت خطر درک‌شده ناشی از نتایج مطلوب، به احساس یک فرد در رابطه با میزان سختی رویدادهای منفی اشاره دارد (آزادی و همکاران، 2017). این مفهوم درمجموع با تعداد 5 گویه در قالب طیف لیکرتی از خیلی زیاد تا خیلی کم عملیاتی‌سازی شده است.
شدت آسیب‌پذیری ادراک‌شده: آسیب‌پذیری ادراک‌شده ناشی از نتایج نامطلوب، به ادراک ذهنی یک فرد از خطر اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011). این مفهوم درمجموع با تعداد 4 گویه در قالب طیف لیکرتی از خیلی‌زیاد تا خیلی‌کم عملیاتی‌سازی شده است.
خودکارآمدی پاسخ: خودکارآمدی ادراک شده، به باور یک فرد در ارتباط با تواناییهایش در پذیرش رفتارهای توصیه شده به منظور انجام اقدامهای لازم همراه با دریافت نتیجه مطلوب اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011، کورپو و لیورمن، 2011 و ترولو و همکاران، 2015). همچنین، گالاقر، خودکارآمدی را با عنوان ادراکات افراد (در حوزه‌های خاص) از توانایی خود برای ارائه عملکردهای لازم در راستای دستیابی به نتایج مورد انتظار تعریف کرده‌اند (گالاگر، 2012). برای سنجش و تعریف عملیاتی‌سازی این مفهوم، مجموعه‌ای از شش سؤال در قالب طیف لیکرت طراحی شده است.
اثربخشی پاسخ (کارآمدی پاسخ): اثربخشی به واکنش درک شده، به باور یک فرد که رفتارهای توصیه شده در کاهش یا از بین بردن خطر مؤثر خواهد بود، اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011 و کورپو و لیورمن، 2011). به‌عبارت‌دیگر، پیش‌بینی اثربخشی اقدام در کاهش خطر (ترولو و همکاران، 2015). این مفهوم درمجموع با 5 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده است.
هزینه پاسخ (ادراک‌شده): هزینه‌های ادراک‌شده، به معنای هزینه‌های در نظر گرفته شده شامل هزینه‌های پولی و غیر پولی مانند زمان، تلاش شخصی، زحمت و سختی در راستای انجام اقدامهای سازگارانه، اشاره دارد (سیسمارو و همکاران، 2011 و کورپو و لیورمن، 2011). این مفهوم درمجموع با تعداد 7 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده است.
رفتار حفاظت: مجموعه رفتارهایی است که فرد بر اساس دستورالعملهای بهداشتی - مراقبتی ستاد ملی کرونا در پیش می‌گیرد تا با ویروس کرونا مقابله کند. این مفهوم درمجموع با 14 گویه در قالب طیف لیکرت عملیاتی‌سازی شده و موردسنجش قرار گرفته است.
جدول (2) عملیاتی سازی مؤلفه و ابعاد نظریه انگیزه حفاظت
| مفهوم | مؤلفه‌ها | ابعاد | گویه‌ها |
| انگیزه حفاظت | ارزیابی تهدید | شدت خطر درک شده |
دست دادن به دیگران باعث می‌شود که کرونا بگیریم؛ افراد سالمند کرونا می‌گیرند؛ روبوسی با دیگران باعث می‌شود که کرونا بگیریم؛ در جمع حضور یافتن باعث می‌شود که کرونا بگیریم؛ چقدر احتمال می‌دهید که خودتان کرونا بگیرید. |
| شدت آسیب‌پذیری ادراک‌شده | کرونا تا چه اندازه بر کسب‌وکار شما تأثیر منفی می‌گذارد؟ کرونا تا چه اندازه بر سلامتی خانواده شما تأثیر منفی می‌گذارد؟ کرونا تا چه اندازه می‌تواند بر روی درآمد شما تأثیر بگذارد؟ تا چه اندازه کرونا می‌تواند بر روابط اجتماعی شما تأثیر بگذارد؟ | ||
| ارزیابی مقابله | خود کارآمدی پاسخ |
نحوه انجام فعالیتهایی نظیر شستن مرتب دستها، ماندن در خانه، گذاشتن ماسک، دست ندادن با دیگران، روبوسی نکردن، نرفتن به اجتماعات، نرفتن به سفر، مهمانی نرفتن و یا مهمانی نگرفتن. | |
اثربخشی پاسخ |
فکر می‌کنید، ماسک زدن تا چه اندازه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ فکر می‌کنید شستن دستها تا چه اندازه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ فکر می‌کنید، در خانه ماندن تا چه اندازه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ فکر می‌کنید عدم شرکت در اجتماعات تا چه اندازه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ فکر می‌کنید توقف مسافرتها تا چه اندازه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ فکر می‌کنید قطع رفت‌وآمدهای خانوادگی تا چه باعث جلوگیری از کرونا می‌شود؟ | ||
هزینه پاسخ |
اگر در خانه و قرنطینه بمانم، خیلی از دوستان ممکن است مسخره‌ام کنند؛ وقتی ماسک می‌زنم همه مسخره‌ام می‌کنند؛ ماسک و دستکش گران است؛ اگر سر کار نروم، زندگی‌ام پیش نمی‌رود؛ اگر قرنطینه و در خانه بمانم، اعصابم خورد می‌شود؛ اگر به خاطر قرنطینه منزل بمانم و سر کار نروم، مورد شماتت خانواده قرار می‌گیرم. |
جدول (3) عملیاتی سازی مفهوم رفتار حفاظت
| مفهوم | گویه‌ها |
| رفتار حفاظت | پس از برگشت به منزل دوش می‌گیرم؛ پس از برگشت به منزل لباسها را عوض می‌کنم؛ همه وسایلی که خریداری می‌کنم را ضدعفونی می‌کنم؛ دستهایم را مرتب با صابون مایع شستشو می‌دهم؛ با کسی دست نمی‌دهم؛ با کسی روبوسی نمی‌کنم؛ در اجتماعات حضور پیدا نمی‌کنم؛ دو متر فاصله با دیگران را رعایت می‌کنم؛ از تماس با افراد بیمار خودداری می‌کنم؛ وقتی بیرون هستم از دست زدن به بینی، چشم و دهان خودداری می‌کنم؛ هنگام عطسه یا سرفه جلوی دهان خود را می‌گیرم؛ دستمال را داخل سطل زباله می‌اندازم؛ اشیا و سطوحی را که مرتب لمس می‌کنیم مانند دورفرمان تلویزیون، دستگیره درها و گوشی همراه را تمیز و ضدعفونی می‌کنم؛ از رفتن به بازار حیوانات زنده خودداری می‌کنم؛ گوشت و مرغ را کاملا پخته و از خوردن خام آنها پرهیز می‌کنم؛ میوه و سبزیجات مصرف می‌کنم، ویتامین سی مصرف می‌کنم. |
همچنین در این پژوهش از اعتبار صوری و سازه استفاده شده است. به این صورت که ابزار اندازه‌گیری (پرسشنامه)، توسط پنج نفر از اساتید و صاحبنظران در رشته‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی (دانشگاه مازندران) مورد ارزیابی قرار گرفت و پس از رفع ایرادها، پرسشنامه نهایی تهیه و تکمیل شد. برای سنجش میزان پایایی پرسشنامه از ضریب آلفا کرونباخ استفاده شد تا از میزان یکسان بودن برداشت پاسخگویان از سؤالات اطمینان حاصل شود. بدین ترتیب مقادیر آلفای کرونباخ متغیر رفتار حفاظت فردی با 14 گویه (مقدار آلفا= 75/0) و ارزیابی تهدید و ارزیابی مقابله با 29 گویه (مقدار آلفا= 78/0) به دست آمده است.
یافته‌ها
از میان 338 نمونه موردبررسی، 4/44 درصد مرد و 6/55 درصد زن بودند که در این میان، نزدیک به نیمی از آنها سطح تحصیلات خود را کارشناسی اعلام کرده‌اند. همچنین میانگین سنی پاسخگویان 2/29 سال محاسبه شده است. علاوه بر این، میانگین متغیرهای مستقل تحقیق که از (5) محاسبه شده‌اند، عبارت بودند از: شدت خطر درک شده (43/4)، شدت آسیب‌پذیری درک شده (06/4)، هزینه‌های پاسخ (91/2)، خودکارآمدی پاسخ (04/4) و اثربخشی پاسخ (50/4). همچنین میانگین متغیر وابسته (رفتار حفاظت فردی) نیز (97/3) محاسبه شده است.
جدول (4) آزمون ضریب همبستگی جهت سنجش متغیرهای تحقیق
| متغیر مستقل | متغیر وابسته | نام آزمون | r | p |
| سن | رفتار حفاظت فردی | پیرسون | 010/0 | 852/0 |
| تحصیلات | رفتار حفاظت فردی | اسپیرمن | 098/0 | 078/0 |
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌شود، با توجه به مقدار آزمون و سطح معنی‌داری به دست آمده، بین سن و رفتار حفاظت فردی همبستگی معنی‌داری وجود ندارد. علاوه بر این، همچنین بین تحصیلات و رفتار حفاظت فردی نیز رابطه معنی‌داری به دست نیامده است.
جدول (5) مقایسه تفاوت متغیر وابسته بر حسب متغیر مستقل
| جنسیت | n | M | t | p | |
| رفتار حفاظت فردی | مرد | 135 | 57/55 | 044/1 | 297/0 |
| زن | 188 | 88/54 |
بر اساس آزمون تفاوت میانگینها و معنی‌داری ارائه شده در جدول می‌توان گفت رفتار حفاظت فردی پاسخگویان بر اساس جنسیت متفاوت نیست. مقایسه میانگین دو گروه نیز عدم تفاوت مؤلفه فوق را در میان مردان و زنان نشان می‌دهد.
جدول (6) آزمون ضریب همبستگی پیرسون جهت سنجش متغیرهای تحقیق
| متغیر وابسته | متغیرهای مستقل | r | p |
| رفتار حفاظت فردی | شدت خطر درک شده | 190/0 | 001/0 |
| شدت آسیب‌پذیری درک شده | 330/0 | 001/0> | |
| هزینه‌های پاسخ | 423/0 | 001/0> | |
| خودکارآمدی پاسخ | 317/0 | 001/0> | |
| اثربخشی پاسخ | 250/0 | 001/0> |
همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌شود، بین رفتار حفاظت فردی و مؤلفه‌های (شدت خطر درک شده، شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ) همبستگی مثبت و قوی با مقادیر آزمون (190/0- 330/0-423/0-317/0 و 250/0) و سطوح معنی‌داری (001/0 و 001/0>) به دست آمده است. بر این اساس می‌توان گفت رابطه معنی‌دار بین رفتار حفاظت فردی و مؤلفه‌های ذکر شده با اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد مورد تأیید واقع می‌شود. این امر بدان معناست که مادامی‌که افراد شدت خطر و شدت آسیب‌پذیری خود و خانواده‌شان را در مقابل ویروس کرونا درک کنند، رفتار حفاظتی و مسئولانه‌تری از خود نشان می‌دهند. همچنین باور پاسخگویان نسبت به توانایی‌های خود جهت پذیرش و انجام اقدامات پیشگیرانه، صرف هزینه مادی و غیرمادی جهت مؤثر واقع‌شدن رفتارها در کاهش و یا از بین بردن خطر نیز موجبات ظهور رفتارهای حفاظتی و مسئولانه در میان پاسخگویان نسبت به ویروس کرونا می‌شود.
جهت سنجش و اندازه‌گیری میزان تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر رفتار حفاظت فردی از رگرسیون چندگانه استفاده شده است. در جدول زیر ضریب تعیین تعدیل شده و تحلیل واریانس به منظور وجود رابطه خطی بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته گزارش شده است؛ بدین منظور با توجه به سطح معناداری به دست آمده برای تمامی متغیرها، می‌توان گفت: تمامی متغیرهای مذکور با متغیر وابسته رابطه خطی دارند. طبق مندرجات جدول مقدار آماره دوربین- واتسون برای مدل رگرسیونی، 901/1 به دست آمده است که نشان می‌دهد، باقیمانده‌ها در رگرسیون مستقل هستند.
جدول (7) نتایج تحلیل رگرسیونی
| متغیرهای مستقل | R2 | F | p | Durbin-Watson | β | t | p | Tolerance | VIF |
| شدت خطر | 529/0 | 76/41 | 001/0> | 901/1 | 011/0 | 237/0 | 813/0 | 826/0 | 210/1 |
| آسیب‌پذیری | 178/0 | 540/3 | 001/0> | 640/0 | 056/1 | ||||
| هزینه‌های پاسخ | 647/0 | 019/12 | 001/0> | 759/0 | 318/1 | ||||
| خودکارآمدی | 583/0 | 611/12 | 001/0> | 560/0 | 786/1 | ||||
| اثربخشی | 094/0 | 019/2 | 044/0 | 743/0 | 347/2 |
پس از ورود متغیرهای مستقل به معادله خطی رگرسیون طبق نتایج به دست آمده، هزینه‌های پاسخ (647/0)، خودکارآمدی (583/0) آسیب‌پذیری (178/0) و اثربخشی (094/0) درصد از تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی می‌کنند. بنابراین با توجه به مقادیر آزمون و سطوح معناداری محاسبه شده در مورد تمامی متغیرها، حاکی از آن است که تنها متغیر (شدت خطر) بر متغیر وابسته تأثیرگذار نبوده و باید از معادله رگرسیون خارج شود. بررسی آماره‌های هم‌خطی از جمله تولرانس و عامل تورم واریانس نیز در جدول نیز نشان می‌دهد اختلاف بین میزان تخمین زده شده و مقدار واقعی ضرایب رگرسیون استانداردشده زیاد نیست.
در نهایت، جهت بررسی تأثیر مؤلفه‌های انگیزه حفاظت (آسیب‌پذیری، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی و اثربخشی) از روش تحلیل مسیر در قالب معادلات ساختاری استفاده شده است. شکل شماره (3) نتایج این آزمون را به نمایش گذاشته است. در این مدل متغیرهای تحقیق به‌اختصار آورده شده که برای درک مناسب‌تر این متغیرها در جدول شماره 6 اختصارات هر متغیر و مؤلفه به نمایش گذاشته شده است. همان طور که نتایج مدل تحقیق نشان می‌دهد، مشخص شد که تمامی مؤلفه‌های انگیزه حفاظت روی رفتار حفاظت فردی تأثیرگذار است. از میان مؤلفه‌های فوق، مؤلفه خودکارآمدی با تأثیر 75/0 بیشترین تأثیر را بر رفتار حفاظت فردی دارد. جدول شماره (8) شاخصهای سنجش برازش نیکویی تحقیق را به نمایش گذاشته است. همان طور که نتایج این جدول نشان می‌دهد، تمامی این شاخصها مناسب بوده و بنابراین مدل تحقیق، مدل مناسبی است.
جدول (8) شاخصهای برازش نیکویی
| شاخص | میزان | وضعیت |
| کای اسکوئر | 68/2254 | مناسب |
| RMSEA | 15/0 | مناسب |
| CFI | 78/0 | مناسب |
| GFI | 81/0 | مناسب |
| AGFI | 74/0 | مناسب |
| NFI | 73/0 | مناسب |
شکل (3) آزمون مدل تحقیق
بحث
کرونا به عنوان یک بیماری همه‌گیر جمعی، به یک پدیده جهانی تبدیل شده است. پدیده‌ای که تمام سطوح زندگی بشر را در جای‌جای کره خاکی، اعم از زیستی، اقتصادی، اجتماعی، روانی، فرهنگی و... مورد دستخوش و دگرگونی قرار داده است. ازاین‌روی، پژوهش حاضر با هدف شناخت مؤلفه‌های نظریه انگیزه حفاظت مؤثر بر رفتار حفاظتی فرد تهیه و تدوین شده است. در این میان، رفتار حفاظت فردی به مجموعه رفتارهایی اطلاق می‌شود که فرد بر اساس دستورالعملهای بهداشتی - مراقبتی ستاد ملی کرونا در پیش می‌گیرد تا با ویروس کرونا مقابله کند. چنین رفتاری از انگیزش، توانمندی، ارزیابی اثر عمل فردی تأثیر می‌پذیرد. سؤال اساسی که مطرح می‌شود این است که در مناطق روستایی استان مازندران، چه عواملی بر رعایت / عدم رعایت دستورالعملها و پروتکلهای بهداشتی تأثیر دارد؟ در این پژوهش، از نظریه انگیزه حفاظت به عنوان چارچوب نظری برای تبیین موضوع تحقیق استفاده شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، میزان رفتار حفاظت فردی پاسخگویان در حد متوسط با مقدار (میانگین= 97/3 از 5) محاسبه شده است. علاوه بر این نتایج حاصل از آزمون فرضیات نشان داد که بین تمامی مؤلفه‌های انگیزه حفاظت که شامل (شدت خطر درک شده، شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ) است، با مؤلفه رفتار حفاظت فردی، رابطه‌ای مثبت و معنی‌دار به دست آمده است. علاوه بر این بین رفتار حفاظت فردی و متغیرهای سن و میزان تحصیلات، رابطه معنی‌داری مشاهده نشده است. درواقع اینکه افراد در مواجهه با ویروس کرونا رفتاری مبتنی بر رعایت و یا عدم رعایت پروتکلهای بهداشتی کنند، همبسته با میزان تحصیلات و سن آنها نیست. همچنین رفتار حفاظت فردی در میان زنان و مردان پاسخگو در این تحقیق نیز، متفاوت و معنی‌دار به دست نیامده است. این امر نشانگر عدم تفاوت پذیری رفتار حفاظت فردی زنان و مردان در مقابل بیماری کووید-19 است. در مدل رگرسیون چندگانه، مطابق با ضریب تعیین، 529/0 درصد تغییرات رفتار محافظت فردی با مؤلفه‌های پنج‌گانه نظریه انگیزه حفاظت قابل تبیین است. در نهایت، نتایج تجزیه‌وتحلیل مدل معادله‌های ساختاری نشان داد، مؤلفه‌های شدت آسیب‌پذیری درک شده، هزینه‌های پاسخ، خودکارآمدی پاسخ و اثربخشی پاسخ تأثیر مستقیم و معنی‌داری بر رفتار حفاظت فردی پاسخگویان در مواجهه و مقابله با بیماری کووید-19 دارند و 52 درصد از تغییرپذیری متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. متغیر شدت خطر درک شده، با توجه به پایین‌تر بودن سطح معناداری مجذور کای 2 از (05/0) جهت برازش مطلوب از مدل نهایی حذف شده است. نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهشهای پیشین تزوال و همکاران (1395)، رحیمی و شجاعی (1397)، براتی و شجاعی (2020)، پرنتیس دون و راجرز (2000)، فلوید و همکاران (2006)، راجندران و شنباگرامن (2017)، مین‌جونگ‌لی و می‌یونگ‌سان (2019) و هاک و همکاران (2020) همسو و منطبق است. در ارزیابی نهایی می‌توان گفت تحقیق حاضر نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت، نظریه‌ای مناسب برای بررسی میزان رفتار حفاظتی افراد و عوامل تأثیرگذار بر آن در سطح اجتماعات روستایی است. درهرصورت، نتایج تحقیق نشان داد که نظریه انگیزه حفاظت و مؤلفه‌های آن توانست تا حد قابل قبولی یک مسئله اجتماعی همچون کرونا را تبیین کنند و بدین ترتیب، می‌تواند به عنوان الگویی برای انجام تحقیقات مشابه در سایر مناطق روستایی کشور مفید واقع شود. اصلی‌ترین محدودیتی که محققین در این تحقیق با آن روبرو بوده‌اند، مسئله عدم همکاری پاسخگویان (روستائیان) در جریان جمع‌آوری اطلاعات بوده است. در جمع‌بندی نهایی پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آتی عوامل دیگری نیز جهت سنجش رفتار حفاظت فردی در مواجهه با بیماری کووید-19، در بستر تجربی موردمطالعه و بررسی قرار گیرد.
ملاحظه اخلاقی
مقاله حاضر مستخرج از نتایج طرح تحقیقاتی با عنوان «جامعه روستایی و مواجهه آن با ویروس کرونا: عوامل مؤثر بر رفتار پیشگیرانه نسبت به کرونا در بین روستاییان» است که با حمایت صندوق حمایت از پژوهشگران و فن‌آوران کشور- معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری- انجام شده و بدین‌وسیله از کارفرمای محترم تقدیر و تشکر می‌شود. لازم به ذکر است که برای جمع‌آوری اطاعات پرسشنامه‌ای، ابتدا اهداف تحقیق برای پاسخگویان ذکر شد و پس از جلب رضایت آنها، پرسشنامه تحقیق تکمیل شد.
منابع:
Haque, A., Wasiul Karim, Md., Humayun Kabir, S. Md., & Tarofder, A.K. (2020). Understanding Social Distancing Intention among University Students during Covid-19 Outbreak: An Application of Protection Motivation Theory, TEST, ISSN: 0193-4120, 16360 – 16377.
Azadi, Y., Yazdanpanah, M., Forouzani, M., & Mahmoudi, H. (2017). Evaluation of adaptation behavior of rainfed wheat farmers in Kermanshah in the face of climate variability: Application of conservation motivation theory. Journal of Ecological Agriculture, 7 (2), 94-106. (in Persian).
Azimi, R. (1399). From Reality to Social Construction: A Look at Corona and Its Implications for the Health System. Research in Mental Health, 14 (1), 130-142. (in Persian).
Beck, U. (1992). Risk Society: Toward a new modernity. London: Sage Publications.
Brouard, S., Vasilopoulos, P., & Bercher, M. (2020). Sociodemographic and psychological correlates of compliance with the Covid-19 public health measures in France. Canadian Journal of PoliticalScience,pp.file:///C:/Users/Admin/Downloads/sociodemographic_and_psychological_correlates_of_compliance_with_the_covid19_public_health_measures_in_france.pdf. Access date: 12/7/2020.
Cismaru, M., Cimaru, R., Nelson, K., & Ono, T. (2011). “Act on Climate Change”: An Application of Protection Motivation Theory. Social Marketing Quarterly, 17(3), 62-84.
Clubb, A. C. (2012). Protecting the Castle: Applying Protection Motivation Theory to Explain the Use of Home Guardianship. https://Scholarworks.gsu.edu/cj_theses/4.Acces date: 22/Dec/2018.pp 6.7.
S. Bashirian, E. Jenabi, S. Khazaei, M. Barati (2020). COVID-19 among hospital staff in Iran in 2020: an application of the Protection Motivation Theory, Journal of Hospital Infection 105 (2020) 430e433.
Floyd, D. L., Prentice-Dunn, S., & Rogers, R. W. (2000). A meta-analysis of research on protection motivation theory. Journal of Applied Social Psychology, 30(2), 407–429. https://doi.org/10.1111/j.1559-1816.2000.tb02323.x
Floyd, D.L. (2006). A Meta‐Analysis of Research on Protection Motivation Theory. Journal of Applied Social Psychology, 30(2), 407-429.
Gallagher, M. W. (2012). Self-efficacy. Encyclopedia of human behavior,Encyclopedia of Human Behavior, Second Edition (2nd ed.), Editor in Chief: V. S. Ramachandran, 314-320,
Giddens, A. (1383). Consequences of management (Trans. by M. Thalasi). Tehran: Markaz Publishing.
Hajiani, I. (2014). Sociology of Ethics (Analysis of the Status of Social Ethics in Iranian Society). Tehran: Sociologists Publication. (in Persian).
The World Bank Group’s Response to the COVID-19 (coronavirus) Pandemic, International Bank for Reconstruction and Development, www.worldbank.org.
Kemp, S. (2020). COVID-19, Protection Motivation Theory and social distancing: The inefficiency of coronavirus warnings in the UK and Spain. https://rejicblog.wordpress.com/2020/03/22/covid-19-protection-motivation-theory-and-social-distancing-the-inefficiency-of-corona-virus-warnings-in-the-uk-and-spain/, access date: 13/7/2020
Lee, M & You, M (2020).Psychological and Behavioral Responses in South Korea During the Early Stages of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), Int. J. Environ. Res. Public Health 2020, 17(9), 1-14; https://doi.org/10.3390/ijerph17092977.
Kuruppu, N., & Liverman, D. (2011). Mental preparation for climate adaptation: The role of cognition and culture in enhancing adaptive capacity of water management in Kiribati. Global Environmental Change, 21, 657-669.
Luhmann, N. (2015). Systems theory and paradigm shift in sociology (a reflection on the ideas of Nicolas Luhmann) (Trans. by A. Ardestani). Tehran: Qoms Publishing.
Barati, M. et al. Moeini (2020). COVID-19 Preventive Behaviors and its Related Beliefs among Health Workers: The Role of Threat and Coping Appraisals, ISSN: 2383-2150; Journal of Education and Community Health. 2020;7(3):221-227. DOI: 10.29252/jech.7.3.221.
CPER (2020). On Coping with Coronavirus Outbreak Assessing the Macroeconomic Dimensions of Coronavirus Outbreak. Vice Chancellor for Economic Research: Office of Economic Studies, May.
Rahimi, T., & Shojaei, S. (2018). Determinants of helmet use by motorcyclists in Qom using structures of protection motivation theory. Disciplinary Medicine, 8 (1), 27-32.
Rainear, A.M., & Christensen, J.L. (2017). Protection motivation theory as an explanatory framework for pro environmental intentions. Communication Research Reports, 1-10.
Rajendran, S., & Shenbagaraman, V.M. (2017). A Comprehensive Review of the Applications of Protection Motivation Theory in Health Related Behaviors. Journal of Chemical and Pharmaceutical Sciences, 10(1), 622-625.
Truelove, H. B., Carrico, A.R., & Thabrew, L. (2015). A socio-psychological model for analyzing climate change adaptation: A case study of Sri Lankan paddy farmers. Global Environmental Change, 31, 85-91.
Tzval, J., Ghaffari, M., Mohtashami Yeganeh, F., Babazadeh, T., & Robati, R. (2016). Evaluation of the effectiveness of protection motivation theory in predicting preventive behaviors of skin cancer and sunlight in farmers of Ilam city. Health, 7 (5), 656-677.
Azadi, Y., Yazdanpanah, M., Forouzani, M., & Mahmoudi, H. (2017). Evaluation of adaptation behavior of rainfed wheat farmers in Kermanshah in the face of climate variability: Application of conservation motivation theory. Journal of Ecological Agriculture, 7 (2), 94-106. (in Persian).
Azimi, R. (1399). From Reality to Social Construction: A Look at Corona and Its Implications for the Health System. Research in Mental Health, 14 (1), 130-142. (in Persian).
Beck, U. (1992). Risk Society: Toward a new modernity. London: Sage Publications.
Brouard, S., Vasilopoulos, P., & Bercher, M. (2020). Sociodemographic and psychological correlates of compliance with the Covid-19 public health measures in France. Canadian Journal of PoliticalScience,pp.file:///C:/Users/Admin/Downloads/sociodemographic_and_psychological_correlates_of_compliance_with_the_covid19_public_health_measures_in_france.pdf. Access date: 12/7/2020.
Cismaru, M., Cimaru, R., Nelson, K., & Ono, T. (2011). “Act on Climate Change”: An Application of Protection Motivation Theory. Social Marketing Quarterly, 17(3), 62-84.
Clubb, A. C. (2012). Protecting the Castle: Applying Protection Motivation Theory to Explain the Use of Home Guardianship. https://Scholarworks.gsu.edu/cj_theses/4.Acces date: 22/Dec/2018.pp 6.7.
S. Bashirian, E. Jenabi, S. Khazaei, M. Barati (2020). COVID-19 among hospital staff in Iran in 2020: an application of the Protection Motivation Theory, Journal of Hospital Infection 105 (2020) 430e433.
Floyd, D. L., Prentice-Dunn, S., & Rogers, R. W. (2000). A meta-analysis of research on protection motivation theory. Journal of Applied Social Psychology, 30(2), 407–429. https://doi.org/10.1111/j.1559-1816.2000.tb02323.x
Floyd, D.L. (2006). A Meta‐Analysis of Research on Protection Motivation Theory. Journal of Applied Social Psychology, 30(2), 407-429.
Gallagher, M. W. (2012). Self-efficacy. Encyclopedia of human behavior,Encyclopedia of Human Behavior, Second Edition (2nd ed.), Editor in Chief: V. S. Ramachandran, 314-320,
Giddens, A. (1383). Consequences of management (Trans. by M. Thalasi). Tehran: Markaz Publishing.
Hajiani, I. (2014). Sociology of Ethics (Analysis of the Status of Social Ethics in Iranian Society). Tehran: Sociologists Publication. (in Persian).
The World Bank Group’s Response to the COVID-19 (coronavirus) Pandemic, International Bank for Reconstruction and Development, www.worldbank.org.
Kemp, S. (2020). COVID-19, Protection Motivation Theory and social distancing: The inefficiency of coronavirus warnings in the UK and Spain. https://rejicblog.wordpress.com/2020/03/22/covid-19-protection-motivation-theory-and-social-distancing-the-inefficiency-of-corona-virus-warnings-in-the-uk-and-spain/, access date: 13/7/2020
Lee, M & You, M (2020).Psychological and Behavioral Responses in South Korea During the Early Stages of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), Int. J. Environ. Res. Public Health 2020, 17(9), 1-14; https://doi.org/10.3390/ijerph17092977.
Kuruppu, N., & Liverman, D. (2011). Mental preparation for climate adaptation: The role of cognition and culture in enhancing adaptive capacity of water management in Kiribati. Global Environmental Change, 21, 657-669.
Luhmann, N. (2015). Systems theory and paradigm shift in sociology (a reflection on the ideas of Nicolas Luhmann) (Trans. by A. Ardestani). Tehran: Qoms Publishing.
Barati, M. et al. Moeini (2020). COVID-19 Preventive Behaviors and its Related Beliefs among Health Workers: The Role of Threat and Coping Appraisals, ISSN: 2383-2150; Journal of Education and Community Health. 2020;7(3):221-227. DOI: 10.29252/jech.7.3.221.
CPER (2020). On Coping with Coronavirus Outbreak Assessing the Macroeconomic Dimensions of Coronavirus Outbreak. Vice Chancellor for Economic Research: Office of Economic Studies, May.
Rahimi, T., & Shojaei, S. (2018). Determinants of helmet use by motorcyclists in Qom using structures of protection motivation theory. Disciplinary Medicine, 8 (1), 27-32.
Rainear, A.M., & Christensen, J.L. (2017). Protection motivation theory as an explanatory framework for pro environmental intentions. Communication Research Reports, 1-10.
Rajendran, S., & Shenbagaraman, V.M. (2017). A Comprehensive Review of the Applications of Protection Motivation Theory in Health Related Behaviors. Journal of Chemical and Pharmaceutical Sciences, 10(1), 622-625.
Truelove, H. B., Carrico, A.R., & Thabrew, L. (2015). A socio-psychological model for analyzing climate change adaptation: A case study of Sri Lankan paddy farmers. Global Environmental Change, 31, 85-91.
Tzval, J., Ghaffari, M., Mohtashami Yeganeh, F., Babazadeh, T., & Robati, R. (2016). Evaluation of the effectiveness of protection motivation theory in predicting preventive behaviors of skin cancer and sunlight in farmers of Ilam city. Health, 7 (5), 656-677.
نوع مطالعه: اصیل |
موضوع مقاله:
سلامت اجتماعی
دریافت: 1399/8/2 | پذیرش: 1399/11/27 | انتشار: 1400/6/23
دریافت: 1399/8/2 | پذیرش: 1399/11/27 | انتشار: 1400/6/23
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه رفاه اجتماعی
تهران، اوین، بلوار دانشجو، خ کودکیار، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، ساختمان فارابی
تلفن دفتر نشریه: 02171732851
وب سایت: http://refahj.uswr.ac.ir
ایمیل: refahj@uswr.ac.ir
